Në gjurmët e një tradite muzikore të një familje nga Malësia

-- nga Tony Dedivanaj

Malësia ka nxjerrë nga gjiri i saj burra për besë e trima për pushkë. Malsorët i kanë dhënë zë kombit shqiptar nëpër shekuj, i kanë dhënë heronj, dëshmorë, komandantë e ushtarë trima. Djemtë e Malësisë kanë vënë jetën e tyre në altarin e kombit. Në morinë e madhe të armatës të luftëtarëve të lirisë përmenden edhe dy vëllezërit Zef dhe Prel Tom Hasuri nga Stjepo i Trieshit. Po kush ishin këta bijë të Malësisë?
Zefi pat lindur më 1882, kurse Prela dy vite më pas, më 1884. Ata kaluan një rini të vështirë, por u rritën përmes rezistencës, që i bënte Malësia pushtuesit turk.

Viti 2007, është vit jubilar sepse bëhen 100 vjet nga koha kur malësorët rrëmbyen pushkët në një betejë të rreptë kundër turqve; një betejë që kishte për motiv rezistencën shqiptare për të mos nisë djemtë nizamë. E ndër luftëtarët ishin edhe dy vëllezërit Zefi dhe Prel Tom Hasuri. Kushdo ka dëgjuar për betejën e Lemajt në Cem të Trieshit. Lufta ka qenë e ashpër dhe trieshanët kanë luftuar për gjashtë ditë e net, pa pushim. Në ndihëm të trieshjanëve shkuan edhe luftëtarë nga Koja. Beteja qe e rreptë dhe humbjet e mëdha.

Nuk ishte kjo e vetmja betejë ku morën pjesë vëllezërit Zef dhe Prelë Tom Hasuri, ata ishin luftëtarë të njohur të Malësisë, që në çdo betejë që zhvillohej atyre anëve, do t'i gjente në këmbë dhe të armatosur, të gatshëm për t'u sakrifikuar për kombin. Kronika e kohës i gjenë ata në betejën e Qafës së Uglës, pranë Tuzit, betejë ku mbeti edhe një kushëri i tyre; Cela Baci, i cili dha shpirt në duart e Prelës. Pa u tharë gjaku i Celës, ra në fushën e nderit edhe vëllai i tij, Gjoni, që u varros po aty ku u zhvillua beteja.
Zef dhe Prelë Tom Hasuri (Dedivanaj) ishin luftëtarë edhe në Kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911, siç e fakton edhe historiani Gjergj Nikprela në librin e vet kushtuar kryengritjes së Malësisë së Madhe. Dy vëllezërit ishin aktivë në jetën e Malësisë. Ata siç ishin të rreptë me pushtuesit, ishin të dashur dhe të respektuar në marrdhëniet me malsorët e tjerë. Ishin pjesmarrës aktivë në Besëlidhjen e Malësisë, që shqiptarët të mos vriteshin mes vedit.

Zefi, ashtu siç ishte një luftëtar trim, kishte shpirt artisti. Ai këndonte e vajtonte bukur. Vajtorët në Malësi ishin të respektuar në çdo kohë. Ai ishte dhe një instrumentist shumë i talentuar. Interpretonte njëherësh në shumë instrumenta muzikorë, i binte bukur fyellit, luante në Zupare e lahutë dhe ishte një mjeshtër i thurjes së këngëve popullore. Vetë ua thurte fjalët e po vetë i këndonte.

Instrumentet dhe dashurinë për këngën popullore, për instrumentat muzikorë, Zefi ua trashëgoi edhe djemve dhe nipave. Madje të dy djemtë e tij, Frani dhe Nikolla, u bënë shumë të përmendur për talentin e tyre të rrallë si mjeshtra të folklorit shqiptar, si këngëtarë e interpretues të talentuar. Ishin mjeshtra të vërtetë. Ata ishin pjesmarrës të përhershëm në festivalet, turnetë, takimet ballkanike dhe jo rrallë edhe europiane.
Illyria ka shkruar për pjesmarrjen e tyre të suksesshme në festiavalin Opatisë më 1951, ku ata zunë vendin e parë dhe u bënë personazhe në faqet e para të gazetave dhe revistave ballkanike e europiane.

Në atë takim ata luajtën bukur në instrumentat muzikorë të traditës shqiptare siç ishte Zuparia, fyejt dhe Lahuta, instrumenti më autentik i shqiptarëve në kohë të moçme dhe sot. Interpretimi i tyre u ndoq edhe nga shumë studiues ndërkombëtarë, të cilët edhe i kanë incizuar e fotografuar. Në arkivat e Londrës janë gjetë regjistrimet që u ka bërë aso kohe britaniku Peter Kenedy, që kishte ardhë nga Londra posaçërisht.

Ku dhe si ishin bërë artistë këta rapsodë të Malësisë? Mendoj se ishin bërë të tillë në kullat e Malësisë, në dasma, në kuvende, ku populli kërkonte t'i dëgjonte dhe argëtohej me tingujt magjikë që nxirnin instrumentet. Në kujtimet e Franit, ruhet edhe ky rrëfim: "Po thonë baba dhe axha, mua dhe Nikollës: A kishit mund me ardhë me ne në Kelmend? Ne nuk i kundërshtuam. Jemi përgatitë dhe jemi nisë. Baba dhe axha kishin motrën në Kelmend, Prend Tonia, e cila ishte martuar me Dedë Lulash Smajlin, të cilin më vonë e pushkatojnë komunistët të lidhur dorë për dore me Prek Calin. Në shtëpinë e mikut kishin shkuar një grup burrash për vizitë, ndër ta edhe Prek Cali. Baba dhe axha njiheshin mirë me trimin e maleve, piramidën e kufijëve të Shqipërisë, Prek Cali. Të nesërmen janë ulë së bashku në Bajzë të Kastratit, ku organizohej një festë e atyre anëve. Kanë shkuar drejt e në log të Kishës. Prek Cali, që kishte dëgjuar për Franin dhe Nikollën si mjeshtra të instrumenteve, i paska thënë: A munden këta djemtë me u ra fyejve siç i kanë ra në mbrëmje?
- Po si jo, janë përgjigj njëherësh baba dhe axha i Franit. Janë të rinjë, kanë energji.

Prek Cali, i është drejtuar pjesmarrsëve të shumtë në atë festë dhe u ka thënë: Këtu kemi dy djem artistë. Janë djemtë e mikut tim, Zef Tom Hasurit nga Stjepo i Trieshit. Këta u bien mrekullisht fyejve. Le t'i dëgjojmë!
Ia kanë filluar me i ra fyejve Frani dhe Nikolla pa pushim. Meloditë zëvendësonin njëra-tjetrën. Pjesemarrsit e shumtë i ka përfshi një heshtje e thellë. Veç kur kanë mbaru instrumentistat, janë dëgjuar thirrje: - Edhe një tjetër, edhe një tjetër! Ka vazhduar prapë koncerti e përsëri thirrje e duartrokitje. Edhe Prek Cali i ka lëvduar djemtë.

Ja pra ku u përgatitën këta rapsodë të Malsisë, në popull…
Por le të kthehemi edhe një herë tek Festivali Ballkanik i zhvilluar në Opati. Shqiptarët e Malësisë u paraqitën me dinjitet në atë festival dhe tërhoqën vëmendjen e të gjithëve, gazetarëve e studiuesëve të muzikës. Studiuesi britanik, Peter Kenedy ishte mahnitë dhe kishte kërkuar që t'i incizonte shqiptarët dhe e kishte kryer incizimin. Pjestarët e familjes tonë dhe fisit tonë nuk e dinin se ku gjendej incizimi, por duke e kërkuar, më në fund u bë e mundur depërtimi në arkivat e Londrës dhe tani zotërohet një kopje nga familja. Madje edhe fotogarfitë ruhen në një muze të Londrës dhe së shpejti do të vihen në dispozicion të familjes Dedivanaj.

Edhe Gjokë Prela, i biri Prel Tom Hasurit ishte ndër ata që i vazhdoi traditat muzikore të familjes Hasuri; ai ishte ndër të parët që mori pjesë në misionin shqip të Titogradit, ku interpretonte mjeshtrisht me lahutë. Bëhet fjalë për vitet 1965-66, program me këngë shqiptare, që udhëhiqej nga Gjergj Gjoka.
Duke ndjekur traditat e kësaj familje nuk mund të mos ndalemi në vitin 1966, ku themelohet i pari grup folklorik shqip në shtëpinë e Tom Hasurit. Ky grup formohet nga Nosh Zefi, Gjokë dhe Gjergji Prela, Mark Frani, dhe Gjergj Nikolla. Ky grup zuri vendin e parë në konkurimet ndërshtetërore në ish Jugosllavi. Nga bërthama e këtij grupi lindi edhe "Besa e Trieshit", një asambël që në konkurimet e shumta ka zënë shumë vende nderi.

S'mund të lë pa përmend këtu një fakt: SHKA "Besa" në shenjë zije dhe pikëllimi, me rastin e vdekjes tragjike në Lubljanë, të vëllaut Gjergj Nikollë Dedivanaj, anuluan programin muzikor, që mbahej çdo vit në traditën e "Ditës së Zojës së Trieshit". Familja Hasuri e nderon nga thellësia e shpirtit këtë akt të kahmotshëm respekti dhe i është mirënjohëse SHKA "Besa".
Tradita muzikore e kësaj familje është përcjellë ndër breza. Një ndër vazhduesit e kësaj tradite ishte edhe Pashku, i biri i Nikollës, i cili deri në vitin 1992, dallohej në përdorimin e instrumenteve muzikore të lënë trashëgim nga baba dhe axha. Më pas ai emigron në Gjermani, ku vazhdon të jetë edhe sot. Ka edhe një tjetër përfaqësues të kësaj familje që e mban gjallë traditën muzikore. Ai është Nosh Zefi, djali i vogël i Zef Tomës, i cili edhe pse në moshë 70-vjeçare është pjesmarës në SHKA "Besa" të Trieshit.

Një pjesë e familjes së Tom Hasurit kanë emigruar në ShBA, por ata kurrë nuk e harruan porosinë e përcjellë nga të parët: "Mos harroni kush jeni dhe nga vini. Mos harroni muzikën e kombit se ajo ju mban të lidhur me vendlindjen. Mos harroni gjuhën, si shenjë të kombit!"
Dhe fatmirësisht ne nuk e kemi harruar këtë porosi, që vjen si mesazh brezash. Ja, unë i kam dërguar fëmijët e mi në Shqipëri gjatë muajve të verës, në Shkodër, me qëllim që të mos harrojnë kombin, por edhe të përvetësojnë gjuhën shqipe.
Sot malsorët, që fatkeqësisht janë më shumë këtu se sa në Malësi, nuk harrojnë që të kthejnë kokën pas, andej nga kanë ardhur, për të mos i harruar trojet e të parëve. Gati të gjithë ruajnë shtëpitë e tyre atje, i kanë rindërtuar dhe i mirëmbajnë. Ndërsa po të shkosh në dasma, këndohet e kërcehet shqip.

Kaption: Zef Toma (majtas) dhe Prel Toma Dedivanaj
2- Nikollë Zefi dhe Fran Zefi Dedivanaj
3- Gjokë Prel Dedivanaj
4- Peter N. Dedivanaj dhe Tom N. Dedivanaj, dy vëllezërit kampionë në Kansugo, të lindur në Amerikë, pushimet e verës po i kalojnë në Shkodër