Larg e afër vendlindjes

Zllakuqani, me katundet e Lugut të Drinit të Bardhë, kremton vitin jubilar të 110-vjetorit të hapjes së dyerve të shkollës së parë shqipe në këtë trevë. Ishte frati i përvujtur i Shën Françeskut e punëtori i palodhur i folklorit, dokeve, zakoneve, traditave të gurrës popullore autoktone At Shtjefen Gjeçovi O.F.M. Brezat e sotshëm, kanë të drejtë të krenohen dhe ndjehen shumë të lumtur, në rrugën e së cilës, ka ecur kjo shkollë 110-vjeçare, që ende jeton edhe sot shembullin e pionierit dritëdhënës të parë të saj.
Përhapjen e rrezeve të para të diturisë në këtë vend, i lëshoi në vitin 1897 At Shtjefen Gjeçovi O.F.M. Ky bir fisnik, i popullit të lashtë martir të Kosovës, këtë traditë të qytetërimit e vazhdoi në çdo vend, ku, shërbeu si meshtar e mësues, duke hapur e ruajtur me gjoks shkollat e para në gjuhën amtare.

Dituraku me vizione të pastra të kohës At Gjeçovi, kishte vërejtur qysh në ditët e para të shkollimit të tij, se gjërat që nuk shkruhen, sado gjatë që ruhen nga koha, në kujtesën e një populli ato gradualisht shuhen. E shkrimi e këndimi në gjuhëm e ëmbël shqipe, saktësoi ai në ndërgjegjen e tij, është i nevojshëm, i domosdoshëm dhe i përhershëm, për të ruajtur të gjalla e në përjetësi për brezat që do të vijnë gjallërinë e visareve origjinale të një kombi. Pa dituri s'ka përparim…
Këtë gabim bënë paraardhësit tanë Ilirët. Ata vepruan e punuan shumë, por nuk lanë asgjë të shkruar e dokumentuar, duke lënë në këtë mënyrë vetën dhe neve pa histori. Kjo mendoj, se është një mungesë serioze e vijimsisë së një kombi të lashtë autokton, gjurmët e së cilës, i përkasin mijëra shekuj më parë lashtësisë, por të pashkruar në mënyrë konkrete. Ky ishte për ata (pararendësit tanë, shënimi im T.M.) një gabim, por për ne brezin e shekullit të informatikës, do të ishte një faj i madh, një krim, sidomos në këtë kohë që ndryshon me shpejtësi rrufeje.

Sa për rëndësinë, që ka shkolla dhe historia e shkruar për çdo komb, po u përmend porosinë e fundit të Mbretit Stefan të Perandorisë Austro-Hungareze, i cili, i shtrirë në shtratin e vdekjes, i la këto fjalë, djalit të tij: "Biri im, po të lë amanet, që të kujdesësh e ti ruash çdo gjë që i përket kombit tonë, se një komb, që nuk ka të kaluar, nuk mund të ketë as të ardhme."
Duke parë hapat e këtij kolosi të madh të kombit tonë, armiqtë shekullorë serbo-malazezë, i ndërprenë hovin 78 vite më parë, nga ky vit, duke e zhdukur fizikisht. Më 14 tetor të vitit 1929, dora vrastare serbe vrau në pabesi e mbas shpine një nga figurat më të ndritura në historinë e Shqipërisë dhe Kosovës françeskanin fisnik e të palodhur të identitetit arbëror At Shtjefen Konstantin Gjeçovin (1874-1929).

I lajmëruar për t'u paraqitur në n/Prefekturën e Prizrenit At Gjeçovi, e parandjeu kurthin tinzar, që pushtuesi serb i kishte ngritur, dhe pasi largohet nga zyrat e të plotëfuqishmit serb në Prizren, i shoqëruar nga dy besnikë shqiptar merr rrugen e kthimit për në famullinë e tij në Zym. Fatkeqësisht, dora e zëzë e fshehur mbas shkëmbijve e qëllon për vdekje, duke ndërprerë kështu në mes jetën e një patrioti, që ia kishte përkushtuar çdo moment të jetës së tij vetëm Zotit e Atdheut.

At Gjeçovi, u lind në Janjevë të Kosovës në vitin 1874. Mësimet e para fetare e atdhetare i mori në Seminarin Françeskan të qytetit të Shkodrës. Mbas edukimit të mëtejshëm në Banja Luka të Bosnjes, shugurohet meshtar në vitin 1896, tek veshë zhgunin e Shën Françeskut dhe mbath për herë të parë sandalet e përvujtërisë së udhërit, së cilës iu përkushtua me zell e dashuri të veçantë, deri sa kaloi në amshim.
Pasi shërbeu në një sërë famullish në zonat e thella alpine malore e kodrinore, e shohim në Zllakuqan, Gomsiqe, në disa zona të Malësisë së Mbishkodrës, në Zarë (Kroaci), Vlorë, Laç, etj., emërohet meshtar në famullinë e Zymit të Hasit në Kosovë. Tërësia e udhëtimeve të tij baritore e si eksplorues i thesarit burimor të vjetër të gurrës popullore, bëri që ai të pajiset me dije të thella, për vlerat e papërsëritshme të popullit.

Ai ishte shumë i lidhur me popullin, që e donte dhe e respektonte, pavarësisht besimit dhe krahinet, sikurse thotë populli: "Njeriu i mirë, ia ban vendin vedit". At Shtjefen Gjeçovi, si bari i urtë dhe i mençur, punëtor e fjalë pak, në përhapjen e ideve përparimtare, merrte pjesë në odat e burrave më në zë të krahinave të ndryshme të Kosovës dhe Shqipërisë, njihte nga afër vuajtjet e jetës së malësorëve, mes bjeshkëve të ashpra. Këtu njohu traditat e hershme shqiptare, doket, zakonet, kënget e moçme majekrahu, ritet në rast festash (dasmat, kremtimet pagane e fetare) dhe hidhërimesh (vajet), hulumtoi dhe mblodhi si bleta punëtore nektarin e pashtershëm të kulturës së vjetër autoktone arbërore.

Gjatë gjithë jetës së tij, At Gjeçovi, u shqua si zëdhënës i Fjalës së Zotit dhe mbrojti e ndihmoi të varfërit, duke punuar për të zbutur sa të jetë e mundur vuajtjet e mjerimit të tyre asokohe. Kudo ku shërbeu, ai hapi shkolla shqipe. Kërkesat e tij të vetme dhe përsëritëse kurdo ishin vetëm librat dhe sa më shumë libra të kenë vogëlushët shqiptarë, aq më mirë është, për përhapjen e dijeve dhe përparimit botëror. Interesohej gjithnjë si një mësues i mirë, për të pasur mjetet e nevojshme mësimore didaktike, duke e bërë më të lehtë dhe konkret shpiegimin e orëve të mësimit, në disiplina mësimdhënëse të ndryshme.
Nëse do të flisnim për jetën dhe veprimtarinë shumëplanshe të At Shtjefen Gjeçovit, ajo është e gjërë dhe e thellë, ku, më sëshumti spikat në fushën e shkencës së traditës popullore historike dhe patriotike, si një bir i dashur i tokës shqiptare. Ky kontribut shtrihet gjithashtu në fushën e të drejtës juridike të shqiptarëve, të mishëruar me kopetencë profesionale, në veprën madhore monumentale historike: "Kanuni i Lek Dukagjinit", i cili, u botua 3 vjet mbas vdekjes së autorit. Po ashtu atë e shohim me dinjitet edhe në lëmet e tjera, si: arkeologji, etnografi, leksikografi, fokloristikë, fushën e letrave shqipe (letërsi) e deri tek trajtesat interesante dhe shumë me nivel në lëmin e teologjisë dhe filozofisë kristiane.
Por mbi të gjitha, At Shtjefen Gjeçovi O.F.M., do të spikat me kryeveprën e tij, dhe një nga veprat, që i bën nder gjithë Shqipërisë, e mirënjohura: "Kanuni i Lek Dukagjinit". Kjo vepër e rëndësishme mbarëshqiptare, verteton edhe një herë, se shqiptarët, janë një komb autokton, me një histori qytetërimi dhe tradita të lashta shoqërore, juridike dhe shpirtërore.

Shkolla dhe Kisha e Zllakuqanit

Këto dy institucione, janë dy binjake të pandashme si mishi me ashtin, duke jetuar një histori të përbashkët, gjatë shekujve plot tallaze, që përfshiu trevat tona dardane. Kujtojmë nga nëna histori, se me gjithë rrëbeshet e ashpra të kohës, që nga çasti i hapjes së shkollës së parë shqipe në Zllakuqan në vitin 1897 e deri më sot, tradita shkollëdashëse e arsimit fetar e kombëtar, ka njohur një udhë të pandërprerë, me shumë sakrifica dhe mbijetesë heroike.
Nëse kthehemi mbrapa në histori, do të shohim, se kjo nismë e suksesshme, që ndoqi shekujt, u bë e mundur në saj të mundit, djersës, përkushtimit dhe flijimit të klerit katolik vendas, që asnjëherë e në asnjë rrethanë, nuk u gjunjëzua nga asnjë armik barbar e i fuqishëm i kohës, por gjithnjë mbeti i lidhur me besimtarët e tij të devotshëm, që deshtën si dritën e syve shkollën dhe mësuesit e saj prelat.
Ende të gjithë e kujtojmë thënien e çmueshme të plakut të urtë të këtij vendi e rrëfyer në odat e burrave të lugedrinasve, me tradita e zakone autoktone, i urti Mark Kol Kçira, që në shenjë respekti, vendasit e thërrisnin Marka Kola i Zllakuqanit:
"Meshtarët tanë, ishin koka, ndersa populli ishin pushka e mbushur, ku djemtë tanë e mbajtën gjithnjë për faqe. Ky vend, nuk qëndroi i tillë kombëtarisht dhe fetarisht, pse deshtën të tjerët, por pushkët e djemëve tanë të gatshëm për t'u mbrojtë."
Të tillë shembuj kemi shumë. Kësaj radhe, po veçoj për ilustrim të punimit tim modest, dy ngjarje me shumë rëndësi: atë të 26 prillit të vitit 1889, ku, abati i Mirditës mons Preng Doçi, i thotë Kapidanit Mark Gjonit, se: "Na u ndryshkën kumbonët e kishave or Kapidan!?" Kapidani, me një zgjuarësi e trimëri të lindur, ia kthen: "E kam pritun shumë kohë ketë fjalë, t'a ndigjoi nga ju o abat Doçi. Shtrengohu, se n'emen të Zotit, nesër do t'a çoni meshen e madhe n'Kishen Zoja e Kshillit t'Mirë (Zoja e Shkodrës) rrëzë kalas n'Bahçallek (Kishë e cila, mbeti e mbyllur qysh me ramjen e Shkodrës në dorë të turqve në vitin 1479, përplot 410 vite, shënimi im T.M.)"
Kështu më 26 prill 1889, Kapidani Marka Gjoni, hapi dyert e Kishës me mirditasit e tij, që kishte zënë çdo udhëkryq të Shkodrës. Dhe abat Doçi, celebroi meshën e parë. Atë vepër, meshtari e paraqiti si mision fetar, duke shpieguar: "Kur e kudo të më kerkohet prej popullit me celebrue meshen shejte, un si fetar nuk mund të refuzoj."
Kapidan Marka Gjoni, nuk e ndali vrullin dhe e shohim në vitin 1890, duke i prirë klerit e popullit, për në Kishë të Shën Markut në kala të Vau të Dejës, ku, u celebru mesha shejte.
Të njëjtin akt e bëri edhe meshtari i famullisë së Zllakuqanit, Patër Engjëll Palaj, i cili, në mars të vitit 1909, kishte formuar një çetë luftarake antiturke, nën komandën e Zef Gjidodës dhe Pjetër Qelit, me 400 luftëtarë shqiptarë të besimit katolik, të cilët, Patër Engjëlli, i dorëzoi në shërbim të Kosovës, nën komanden supreme të patriotit të madh Isa Boletinit.
Shkolla e Zllakuqanit, gjatë vitëve të ndrydhura pësoi keqtrajtime, por asnjëherë nuk u gjunjëzua dhe nuk i mbylli dyert e saj të dijës në gjuhën amtare. Në analet e historisë së Zllakuqanit, është e shënuar edhe kjo ngjarje. Në vitin 1940, një delegacion vendor nga Lugu i Drinit, niset për Tiranë, për t'u takuar me Ministrin e Punëve të Brendshme të asaj periudhe Kol Bib Mirakaj. Në përbërje ishin: Mark Duhani, Llesh Gjon Lleshi, Nikoll Mrijaj, Adem Dushi, Mark Laska e disa të tjerë. Këtë ngjarje e rrëfeu për herë të parë, në zyren e tij në New York Prof. Rexhep Krasniqi, i cili, ishte Kryetar i Komitetit "Shqipëria e Lirë" në vitin 1982.

Pak fjalë për Profesor
Rexhep Krasniqin (1906-1998)

Lindi në Gjakovë më 1906. Mbaroj dy klasë të shkollës fillore në gjuhën shqipe në kohën e pushtimit austriak. Shkollën e mesme dhe studimet e larta i mbaroi në Vjenë. Më 1934, merr titullin akademik dhe kthehet në Shqipëri, ku, emërohet në detyra me rëndësi. Në vitin 1940 emerohet Drejtor i Arsimit të mesëm pranë Ministrisë së Arsimit në Tiranë.
Një ditë në Ministri, kishte ardhur një delegacion nga Kosova, i cili, kërkonte që të takohej me Ministrin e Brendshëm Kol Bib Mirakajn. Mirëpo Ministri atë ditë nuk gjendej në zyrë, sepse kishte shkuar me shërbim në qytetin e Shkodrës.
Gjatë kohës që endej në ambientet e Ministrisë, delegacioni kosovar i veshur me kostume karakteristike tradicionale popullore, i ra në sy Ministrit të Arsimit Prof. Ernest Koliqit, i cili, i impresionuar shumë, i ftoj për një vizitë të shkurtër në zyren e punës së tij. U zhvillua një bisedë e ngrohtë mes vëllëzërve shqiptarë.
Në bisedë e sipër, Ministri, i pyet për çështjen e shkollave në gjuhën shqipe, duke kerkuar prej tyre, që t'i bëjnë një panoramë të shkurtër për gjendjen atje. Antarët e delagacionit, që e marrin fjalën njeri mbas tjetrit, ndër të tjera theksojnë, se në Kosovë ka mungesa të theksuara për shkolla dhe mësues në gjuhën amtare. Ministri, i shqetësuar shumë e thirri profesor Krasniqin në zyrën e vet, duke i thënë: "Që nga dita e sotme, ju Profesor Krasniqi, jeni i emëruar Komisar i Lartë, për të vazhduar punën me shkollat shqipe në Kosovë."
Kështu, për një kohë të shkurtër, u organizua hapja e rreth 200 shkollave në gjuhën amtare, në tërë Kosovën.
Mirëpo historia përsëritet, por në një këndvështrim të ri. Pjesëtarët e ish-delegacionit shumë dekada më parë Mark Laskaj e Nikoll Mrijaj, priten sërisht në zyrën e Prof. Rexhep Krasniqit, tashmë në Manhattan New York, duke evokua kujtimet e atyre ditëve të paharruara. Ishin vertetë çaste prekëse dhe shumë domethënëse.
Njeri ndër mësuesit, që shërbeu në shkollën e Zllakuqanit, ishte Ndrec Ndue Gjoka (1919-1946). Ai shërbeu si mësimdhënës prej vitit 1941 deri më 1944, ku, la mbresa shumë të mira, si tek nxënësit ashtu edhe tek prindërit e tyre. Arsimtari Ndreca, shumë shpejt u bë si pjesëtar i familjes të lugëdrinasve bujar e zemërbardhë. Për atë përiudhë kohe, që shërbeu me përkushtim ndaj nxënësve vendas, ishte i pranishëm në shumë gëzime dhe çaste hidhërimesh. Ishte nga fisi i Bisakut dhe në shtëpinë e Pashkut të Ndrec Pjetrit në katundin Kosh, u prit si pjesëtar i familjes, mbasi ishin nga i njëjti fis. Me largimin e pushtuesve italianë dhe gjermanë nga Kosova, vendi merret peng nga komunizmi. Ndreca, kthehet në vendlindjen e tij në Mirditë nga fundi i vitit 1944. Në janar të vitit 1946, ai vritet në Fan të Mirditës nga grupi i revistencës antikomuniste, që ishin pothuajse të gjithë mirditas...

Një takim i paharruar me Kosovë Rexhë Balen (1929-2004)

Rastësisht, gjatë udhëtimeve të mia në Europë, u takova në Paris të Francës, në vitin 1976, në oborrin e një kishe, që quhej "Mon Marte Socre Cyre" me arsimtarin veteran, shkrimtarin Kosovë Rexhë Bala. Ato ditë, në oborrin e kësaj kishe, ishte hapur një ekspozitë me piktor të talentuar nga shumë vende të ndryshme të botës. Midis shumë artistëve nga e gjithë bota, nderonin me pjesëmarrjen e tyre edhe dy piktor shqiptar të njohur në diasporë, si: Gjelosh Gjoka (Itali) dhe Zojë Shyti (ShBA).
Duke kaluar i qetë dhe me mendime para shumë veprave të artit modern të kohës, në ecje e sipër bisedoj me disa miq shqiptar në gjuhën amtare. Një burrë, me një ecje të qetë por të matur, i veshur shumë mirë, më afrohet ngadalë dhe mënjeherë, me një buzëqeshje te sinqertë, më drejtohet në gjuhën shqipe: "Nga jeni ju o bir i shqipes?" I habitur paksa nga vizitori, që fliste rrjedhshëm gjuhën time, por me buzëqeshje, iu përgjigja aty për aty: "Unë jam nga Kosova".
Mbasi i shtrenguam dorën njeri-tjetrit dhe u prezentuam në emër, i porsa ardhuri kërkoi të dinte, se nga i cili vend i Kosovës isha. Shkurt e saktë, i thashë, se jam nga Zllakuqani. Atij menjëherë disi i ndryshoi ngjyra e fytyrës, dhe me një krenari dhe respekt tha: "Unë i dashur mik, kam shërbyer mësues për shumë vite në Zllakuqanin me njerëz bujar e të dashur."
U ndjeva shumë i lumtur, që në Paris, një bashkëatdhetar njihte nga afër vendlindjen time, dhe kishte ndihmuar fëmijët e lugedrinasve, për të marrë dritën e dijes në shkollë. Ky njeri fisnik e me zemër të madhe, ishte mësuesi Kosovë Rexhë Bala. Edhe sot mbas shumë viteve, nuk e kam hequr nga kujtesa këtë njeri, që sakrifikoi mundin, për të përhapur përparimin në shkollën e Zllakuqanit.
Disa shokë të tij, që kishin ardhur nga Suedia, Italia, etj., u bashkuam dhe mësuesi Rexhë Bala, foli aq gjatë e bukur, plot fjalë të zgjedhura, për vendin tim dhe popullatën e Lugut të Drinit. Ai përshkruante gjithçka me detaje dhe më dukej vetja se isha pjesë e atyre ngjarjeve reale, tek i rrëfente mësuesi i Zllakuqanit. Rexha, evokonte me ndjenjë krenarie zakonet e traditat e ruajtur shumë mirë, në çdo katund e shtëpi shqiptari, sepse mësuesi, i kishte njohur nga afër e kishte kuvenduar dhe ngrënë bukë shpesh herë, në sofrat mikpritëse të lugedrinasve.
Në fund të bisedës përshkruese e shumë pasionante, që zhvilloi me të gjithë të pranishmit rreth tij, mësuesi e shkrimtari i talentuar Kosovë Rexhë Bala tha, se: "Zllakuqani, me katundet që e rrethojnë, është si një ishull në mesin e oqeanit." Në sytë e mi, që fare lehtë lexohej gëzimi dhe krenaria e të qenurit lugedrinas, zemra ime çlironte mirënjohje dhe ishte mbushur me dashuri edhe më të madhe, për vendlindjen dhe respekt të papërshkruar, për mësuesin e shkrimtarin Rexhë Bala.
I emocionuar shumë e i gëzuar tejmase, nuk gjeja fjalë aty për aty, për t'a falënderuar këtë edukator të palodhur të përhapjes së dijës në Zllakuqan. Por forca e burrit, mposhtë edhe gurin. Nga zemra buruan fjalë të ngrohta mirënjohje ndaj këtij biri fisnik të Kosovës. I thashë ndër të tjera, që më vinte shumë mirë që pata fatin të njihem me ju mësues i dashtur, jam krenar që dëgjoj fjalët historike për vendlindjen time, popullin dhe shkollën, ku, unë kam mësuar germat e para të abc-së dhe lirisë së Atdheut tim nga pushtuesit shekullor serb.
Në fund të bisedës, i thashë mësuesit Kosovë Rexhë Bala, që do të ishte shumë mirë, që t'i rradhiste e botonte në një libër kujtimet e atyre viteve, që nuk harrohen kollaj. E kësisoj populli dhe shkolla në dekadat, që do të vijnë do t'u jetë shumë mirënjohës. Duke falënderuar njeri-tjetrin, për njohjen që patëm në këtë ekspozitë pikture, u ndamë si miq të vjetër, duke shtrënguar dorën, sikur të ishim njohur prej shumë vitësh…
Për shkrimtarin Kosovë Rexhë Balën, mësova më vonë, në revistën autoritative kulturore e shkencore "Shejzat", që botohej nën kujdesin e Prof. Ernest Koliqit, tregime e vjersha, si: "Ninullë për zemrën time", "Nji pasqyrim", "Darka e dreqit", "Rrëfimi i këngës", Panorama e muzgut", "Fjalët e kafshueme", "Dhunimi i besës", "Vajtimi vjetave", "Kujdesi", "Dyshimi", "Kuvendimi me hanën" dhe tregimin "Bardh e zi rreth Drinit" etj.
Në vitin 1982, në zyrën e Lidhjes së Prizrenit në New York, më ra në dorë revista "Stinët e jetës", e më vonë revista kulturore "Qendresa" (Suedi), ku edhe unë i dergova shumë numëra të gazëtës "Dielli" (organ i Federatës Panshqiptare "Vatra", ShBA) dhe revistën e Lidhjes së Prizrenit.

Në përkujtim të manifestimit

Në përkujtim të 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit (1878), manifestim, që në mënyrë dinjitoze e organizoi Qeveria e Kosovës (2003), nën udhëheqjen dhe kujdesin e drejtpërdrejtë të Presidentit Dr. Ibrahim Rugova, isha i ftuar zyrtarisht në vendlindje, në cilësinë e Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Prizrenit (1966) në mërgim me qendër në New York.
Këtu pata rastin, të takoj edhe një mësues tjetër, i cili, shumë vite punoj në shkollën e vendlindjes time në Zllakuqan. Ai quhet mësuesi veteran dhe publicisti i sotshëm bashkëkohor Zymer Neziri. Sëbashku me z. Neziri, udhëtuam me autobus nga Prizreni në Prishtinë. Ishim njohur edhe më parë, kur ai punonte si mësues në shkollën e Zllakuqanit. Gjatë udhëtimit, ai shfletoi nga mendja e tij, kujtimet dhe përshtypejt e paharruara, për këtë vend dhe popull, mes të cilëve kishte kaluar sa e sa vite të rinisë së tij. Ato për fat të mirë, përputheshin me kujtimet dhe mbresat e pashlyera, që më ishin ngulitur shumë vite më parë, kur i kisha dëgjuar me kënaqësi nga goja e mësuesit të vjetër veteran Kosovë Rexhë Bala në Paris, shumë vite më parë, megjithse të dy mësuesit e sipërcituar, kishin punuar në periudha kohore të ndryshme.
Të dy mësuesve, që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e artë të shkollës së Zllakuqanit, u jam shumë mirënjohës, përkontributin e dhënë me ndërgjegje të lartë, në përhapjen e dritës së dijës në vendlindjen time të dashur, pikërisht atëherë kur vendi e populli kishte më shumë nevojë, për dije e përparim bashkëkohor.

I larguar, por jo i harruar