Dora e të kuqve në vrasjen e Kamysë

Mengjesin e se henes, te 4 janarit 1960, Alber Kamy u largua disi vone nga Hoteli “Chapon Fin” i qytezes franceze Tuasej. Nje dite me pare kishte lene Lurmarinin dhe ishte drejtuar per ne Paris. Udhetonte me makinen e botuesit te tij, Mishel Galimard, qe ishte ne timon. Mbremjen e kaluar kishin qendruar deri vone ne restorantin e hotelit me dy yje, qe stoliste rrugen Mishelin.

Kamy ishte ulur prane Galimardit, ndersa bashkeshortja e ketij te fundit, Zhanina, ishte rehatuar ne sedilen e prapme prane vajzes se saj dhe qenit te rraces “terrier”. Papritmas ne lartesine e Peti-Vijeblevin, makina doli nga rruga dhe u perplas pas nje rrapi, krah vijes ndarese te rruges. Kamy vdiq ne vend: Nje fund absurd per ate qe absurdin e ekzistences njerezore e kishte perballur pa frike si ne jete ashtu edhe ne faqet e librave.

Keshtu ikte nga kjo bote, ne moshen 46 vjecare, autori i romaneve “I huaji” dhe “Murtaja”, i librave filozofike “Miti i Sizifit” dhe “Renia”: Pas Rudjard Kiplingut, ai ishte shkrimtari me i ri i nderuar me cmimin Nobel ne letersi, vetem tre vjet me pare ne Stokholm. Mes atyre llamarinave te shtremberuara, me kafken te thyer dhe qafen e keputur, perfundonte mundin e tij prej Sizifi ekzistencialisti me fytyre njerezore, anti Zhan-Pol Sartri, “humanisti” libertin i cili, pas nje aderimi te shkurter ne rinine e tij, doli kunder komunizmit pa hequr kurre dore nga impenjimi radikal letrar dhe civil perkrah te shtypurve, duke filluar qe nga arabet e Algjerise, ku edhe u lind ne Mondovi, ne vitin 1913.

Pakujdesi, fat i keq apo tersllek? Mbi shkaqet e daljes nga rruga te makines, qe rezultoi fatale per Kamyne, dhe njekohesisht per vete Galimardin, kane lulezuar qe nga fillimi shume hamendje: “Aksidenti dukej se ndodhi per shkak te bllokimit te nje rrote ose thyerjes se nje aksi, por edhe ekspertet nuk dinin si ta shpjegonin ate aksident katastrofik mbi nje rrap, me nje rruge te gjere 9 metra dhe pa trafik”, ka shkruar biografi, Herbert R. Lotman ne librin monumental te tij, “Kamy” (1984).

Por, nje dokument i panjohur deri me sot, qe publikohet per here te pare, hedh nje rreze drite te habitshme dhe njeheresh tragjikisht te arsyeshme, ne gjendje te fshije nga vdekja e Kamyse ate mbiemer, “absurd”, qe gjithmone e ka shoqeruar. Aksidenti mendohet te jete pergatitur nga KGB-ja sovjetike, me urdher direkt te ministrit te Brendshem rus te asaj kohe, Dmitri Trofimovic Shepilov, te cilin Kamyja e kishte sulmuar fort dhe drejtperdrejte per pushtimin e Hungarise, ne nje artikull te gazetes “Franc tireur” ne mars 1957. Ai qe e mbeshtet kete eshte nje personazh aspak ekuivok dhe i padyshimte per mitomani: Poeti dhe perkthyesi cek, Jan Zabrana, ne nje faqe te ditarit te tij “Cely Zivot” (E gjithe jeta), i publikuar pas vdekjes ne vitin 2004 nga shtepia botuese Torst e Prages.

I ndare nga jeta ne vitin 1984, Zabrana, fale te cilit u perkthye ne cekisht edhe romani “Doktor Zhivago” i Boris Pasternakut, ishte bir socialistesh qe kishin provuar burgjet pas vitit 1948 dhe u perndoqen gjate nga regjimi komunist, i cili ndaloi dhe botimin e poezive te tij. U detyrua te merrej me perkthime, mbi te gjitha nga rusishtja, keshtu qe njihte mjaft mire ambientin politiko-kulturor te atij “burri qe di shume gjera, dhe ka burime nga mund t’i marre”, qe citon, pa e permendur ne emer (duke iu referuar nje burimi te sakte ne kontakt me sherbimet sekrete sovjetike), ne ditarin e publikuar rregullisht ne edicionin ne gjuhen ceke, origjinali i te cilit ruhet nga bashkeshortja Maria Zabranova, i kataloguar si “Fletorja blu numer 91”.

Ai qe e ka zbuluar eshte nje shkrimtar italian, i cili “jeton ne Prage nga larg”, sic ka nenvizuar Antonio Tabuki, teksa ua prezantonte lexuesve te “Pais”, por sapo mundet vrapon per ne qytetin e Rudolfit II dhe Franc Kafkes, te Arcimboldit dhe Golemit, sikur ta kishte nje atdhe te shpirtit. Behet fjale per kremonezin Xhovani Kateli, autor i dy permbledhjeve ne proze te shkurter (Gjeografi dhe Largesi), ndersa eshte duke publikuar edhe librin e pare me poezi, “Trena”.

“E frekuentoj Pragen prej me shume se 20 vjetesh”, tregon Kateli, “dhe e njoh mire Maria Zabranovan, e cila ka mbikeqyrur versionin cek te librit “Gjeografi”. Kur, ndersa lexoja ditarin e burrit te saj, u gjenda perballe lajmit qe lidhej me vdekjen e Kamyse, pata nje lloj shoku: Hidhte nje drite te re mbi fundin e nje autori shume te rendesishem per formimin tim dhe te kushedi sa te tjereve. E mora si detyre per t’ia bere te njohur te gjitheve”.

Ne fakt, ditari “Cely Zivot”, nje vellim i rende prej 1.000 faqesh, nga i cili qe publikuar tre vjet me pare ne France nje pjese, nen kujdesjen e Patrik Ourednik ne bashkepunim me shtepine e vogel botuese “Allia”. Por, behej fjale per nje antologji rreth 150 faqesh, ku pjesa per vdekjen e Kamyse ishte lene jashte.

“Ne gjendjen aktuale”, nenvizon Kateli, “mbetet fakti se ne rreshtat akuzues te ditarit te Zabranas, kaq pervelues ne ftohtesine e objektivitetit te tyre, nuk eshte reflektuar aq sa duhet”. Dhe shton nje tjeter motiv, vec polemikes mbi faktet e Hungarise, qe mund ta kete shtyre Shepilovin per te armatosur krahun operativ te KGB-se kunder nje shkrimtari te forte vetem ne pacifizmin e rrenjosur thelle tek ai dhe ne humanizmin e pamposhtur:

“Nuk duhet harruar mbeshtetja vendimtare qe i dha Kamy nje autori te perndjekur nga regjimi sovjetik si Boris Pasternaku per te marre çmimin Nobel ne letersi, qe ne fakt autori i "Doktor Zhivagos” e mori ne vitin 1958, nje vit pas tij”.

Ne nje leter qe ia dergonte Roland Bartezit ne vitin 1955, Kamy shkruante per nje romanet me te famshem te tij: “Murtaja ka (…) si permbajtje te dukshme, luften e rezistences europiane kunder nazizmit”. Nga hipoteza e sabotimit mes 1.000 faqeve te ditarit te Zabranas, nje tjeter murtaje totalitare do te behej pergjegjese per fundin e parakohshem te Kamyse, te perhershmit njeri ne revolte qe nuk besonte ne revolucionin komunist.

Ajo qe nuk mund te heshte eshte zotesia e shkrimtarit per “t’i rezistuar ajrit te kohes”. Vepra e tij, ashtu si murtaja qe ne roman mbyt per nje vit qytetin e Oranit, per t’u zhdukur me pas krejt ne menyre te pashpjegueshme ashtu sic erdhi, ka ende ate force apokaliptike te shfaqjes se shpirtit qe nuk mbyllet vetem ne nje domethenie njekuptimeshe. Dhe pikerisht per kete arsye, na perket me shume se kurre nga afer.

Urdheri i ministrit te Brendshem sovjetik

Nga ditari i Jan Zabranas: “Nga nje njeri qe di shume gjera, dhe ka burime nga te cilat mund t’i marre keto, kam degjuar dicka mjaft te cuditshme. Ai thote se aksidenti rrugor i vitit 1960, ne te cilin mbeti i vdekur Kamy, u organizua nga spiunazhi sovjetik. Arriten te demtonin pjesen pneumatike te makines fale nje mjeti teknik qe per shkak te shpejtesise se madhe ka prere ose shpuar gomen.

Urdheri per kete aksion eleminimi u dha personalisht nga ministri i Brendshem Shepilov, si “shperblim” per artikullin e publikuar ne gazeten “Franc-tireur” te marsit 1957, ne te cilin Kamy, lidhur me ngjarjet e Hungarise, e sulmoi ate minister, duke e cituar ne menyre eksplicite. Thuhet se u deshen tre vjet qe spiunazhi mund ta perfundonte kete detyre. Dhe ne fund ia arriten qellimit, dhe ne nje menyre kaq perfekte saqe bota deri me sot ka besuar se Kamy ka vdekur per shkak te nje aksidenti banal rrugor, sic mund t’i ndodhe kujtdo.

Ai njeri refuzoi te me thoshte se si kishte arritur te merrte kete informacion, por me tha se ishte krejtesisht i besueshem, dhe se ai e di me saktesi absolute dhe pa asnje dyshim se gjerat shkuan pikerisht keshtu, qe ata kane mbi ndergjegjen e tyre vdekjen e Kamyse”. (Jan Zabrana)