"Skëndërbeu në literaturën Anglo-Amerikane"

-- nga Beqir SINA, New York

Për Skënderbeun, prej veprave të Marin Barletit dhe të autorëve të tjerë shqiptarë bashkëkohës, deri tek studuesi më ri në SHBA, Halit Daci.

NEW YORK CITY: Epopeja e Skënderbeut e shk. XV dhe vetë figura e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut ndikoi fuqishëm në jetë shpirtërore të shqiptarëve dhe për rritjen e vetëdijes kombëtare të tyre. Të frymëzuar prej tyre, intelektualë të shquar shqiptarë, i pasqyruan e i përjetuan ato në vepra historike monumentale, në të cilat nisi jetën e vet historiografia shqiptare.

Në fillim të shek. të XVI (1504) Marin Barleti botoi latinisht veprën kushtuar luftës heroike të shqiptarëve për mbrojtjen e Shkodrës, (rrethimi i Shkodrës). Por vepra që e lartësoi figurën e tij si historian humanist është “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, të cilën e botoi latinisht në Romë rreth viteve 1508-1510. Kjo vepër voluminoze njohu shumë ribotime në gjuhë e në vende të ndryshme të Evropës. Veprat e M. Barletit u bënë burimi më i rëndësishëm ku patriotët shqiptarë mësonin historinë e epopesë legjendare të shk. XV.

Periudha e Skënderbeut u përjetësua edhe në vepra të tjera historike nga bashkëkohësit e heroit. Një nga bashkëpunëtorët e ngushtë të Skënderbeut, Dhimitër Frengu, shkroi latinisht, në frymën e ideve humaniste të kohës një vepër për jetën e Skënderbeut. më disa ndryshime të vogla ajo ndjek rrethimin e historisë së Skënderbeut të M. Barletit, që dëshmon së kjo vepër kishte pasqyruar drejt realitetin historik, të njohur e të panjohur edhe nga bashkëluftëtarët e afërt të Skënderbeut. Vepra e Dh. Frengut u botua pas vdekjes së tij e përkthyer italisht, dhe njohu shumë ribotime në këtë gjuhe.

Një vepër tjetër e rëndësishme për të njohur shoqërinë shqiptarë të shek. XV është “Historia dhe gjenealogjia e shtëpisë së Muzakajve”, shkruar në italisht më 1510 nga bashkëluftëtari i Skënderbeut, Gjon Muzaka. Ajo mbeti në dorëshkrim dhe, për vlerën që ka për historinë mesjetare shqiptare, botuesi i saj i shek. të XIX më të drejtë e ka cilësuar atë si një “margaritar”.

Jehona e Skenderbeut mbërriti edhe këtu matanë Atlantikut - në SHBA

Duket se viti i Skenderbeut ishte ai që e theu atë "heshtjen" plotë, e cila për më shumë se gjysmë shekulli kur shqiptarët si në atdheun e tyre por edhe në trojet etnike të sunduar nga diktatura komuniste, pothuajse e lanë në heshtje, në harresë figurën më të madhe të kombit tonë Skendërbeun, sidomos në Diasporë. Shqiptarët e Amerikës aktivitetin më të madhe në historinë e emigracionit të tyre me një program deri diku të detajuar, e zhvilluan në New York, Detroit, Çikago, Atlanta, Ushington, Dallas e tjerë në aktivitetet të cilat u mbajtën për herë të parë dhe që iu kushtuan jubileut, 600-vjetorit të lindjes së heroit tonë kombetar.

Edhe në këtë kohë u shfaq premiera e filimit dokumentar "Gjergj Kastrioti Scanderbeg - Warrior King of Albania" në New York City, një prodhim ky i shqiptarëve të Amerikës. Filmi ishte jo vetëm një projekt i rëndësishëm për kulturën shqiptare, por dhe njëkohësisht një shfaqje respekti ndaj figurës së heroit tonë Kombëtar Skënderbeu, aq të munguar në periudha të ndryshme të komunizmit. Paraqitja e këtij dokumentari të parë këtë lloji në New York, i artit shqiptar, këtu ku "lulëzon" bota magjike i filmografisë, u pa nga shqiptarët si një sukses më vete në të gjitha këndëshikimet.

Më pas ishin dy anëtarë, ish-kongresiti amerikan, demokrati Tom Lantosh (vdiq janar 2008) dhe republikani Dana Rohrbaker, të cilët i paraqitën Dhomës së Përfaqësuesve të kongresit Amerikanë një rezolutë për nder të 600 vjetorit të lindjes së Skënderbeut. Është hera e parë që në Kongresin amerikan paraqitet një dokument i tillë, i cili përkujton Skënderbeun si burrë shteti, diplomat dhe gjeni ushtarak si dhe rolin e tij në shpëtimin e Evropës Perëndimore nga pushtimi osman.

Projektrezoluta, e paraqitur në Kongres me ndihmën e Lidhjes Qytetare Shqiptaro-Amerikane, e përshkruante me hollësi rolin e Skënderbeut në mposhtjen e ushtrive osmane para dyerve të Evropës, duke e shpëtuar kontinentin nga pushtimi. Meqenëse në Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk dëgjohej deri at'here të flitet shumë për Skënderbeun, kjo projektrezolutë ishte një përpjekje e mirë për t'i njohur Amerikanët me rolin e tij VI shekuj më parë.

Pas këtyre, jo shumë larg qëndron edhe studuiesi i ri, një ish-ushtarak i lartë i shtetit shqiptar në zyrat e Ministrisë së Mbrojtjes në Tiranë gjatë viteve të demokracisë, zoti Halit Daci. Studiuesi i ri ka zgjedhur që gradimin e tij në këtë fushë të mbrojë me tezën "Scanderbeg in Anglo-American Literature." - "Skëndërbeu në literaturën Anglo-Amerikane". Tezë e cila kjo pas laurimit do të botohet në një libër me të njëjtin titull dhe të njëjtin autorë, zotin Halit Daci. Autori ka botuar edhe dy libra të tjerë: njëri është botuar nga Universiteti i Groningenit në Hollandë, në vitin 1998, e tjetrin e ka botuar, së bashku me Gjeneral Ali Koçekun në vitin 2005 dhe një studim shkencor për NATO-n, në vitin 1999. Botimet janë të gjitha në gjuhën angleze. Ky është libri i tretë i tij.

Me zotin Daci, rreth këtij libri, i cili botohet në gjuhën angleze, biseduam para se libri të dalë në qarkullim.

INA: Zoti Daci, nisur nga ky botim i juaji për Skënderbeun, në anglisht me titull "Scanderbeg in Anglo-American Literature." - "Skëndërbeu në literaturën Anglo-Amerikane", nëse nuk gabohem, ai është i katërti libër në numër këto vitet e tranzicionit. A mund të na thoni ndonjë mendim se ku qëndron ndryshimi mes librave të tjerë për historinë e Skendërbeut, dhe këtij që ju po botoni ?
Halit DACI: Kam botuar dy libra: njëri është botuar nga Universiteti i Groningenit në Hollandë, në vitin 1998, e tjetërin e kam botuar, së bashku me Gjeneral Ali Koçekun në vitin 2005 dhe një studim shkencor për NATO-n, në vitin 1999. Botimet janë të gjitha në gjuhën angleze. Ky është libri i tretë. Ky libër, i cili do të hidhet në qarkullim së shpejti, nuk ka të bëjë shumë me historinë e Skëndërbeut. Historia e Skënderbeut, është shkruar që në shekullin e 16-të nga Marin Barleti. Pas Barletit një numër autorësh të tjerë kanë botuar shkrime historike për Skënderbeun në disa gjuhë. Kronikanët dhe historianët e tjerë të mëvonshëm, të cilët kanë botuar në gjuhën angleze, janë bazuar tek kronika e Barletit.

Shumë nga kronikat janë përkthime nga latinishtja në italisht, frëngjisht ose anglisht. Këtu përfshihen autorë të tillë si Peter Ashton, Thomas Norton, John Shute, Zachary Jones, dhe Clement C. Moore. Vlen të përmenden këtu autorë të tjerë si Richard Knolles, i cili botoi libër të titulluar “Historia e Turqëve” në vitin 1603, dhe nje kronikë botuar nga Rabbi Joseph Ben Meir, botuar ne hebraisht në vitin 1545, dhe e përkthyer në anglisht në vitin 1830, të cilat përfshinin pjesë të historisë së Skënderbeut.

INA: Sa kohë i'u desht për të përgatitur këtë libër për botim në (anglisht) me titull "Scanderbeg in Anglo-American Literature"?
Halit DACI: Në këtë libër kam punuar rreth pesë muaj - pa ndërprerje, krahas angazhimeve të tjera.

INA: Pse këtë material e latë në duart e dy profesorëve amerikanë të Lehman College, të cilët siç thoni Ju, po e kontrollojnë kryesisht anën drejtshkrimore, ndërkohë që t'i vetë po kërkon ndonjë sponsor?
Halit DACI: Profesorët e kanë vlersuar librin me notën maksimale, sipas tyre. Ndërsa, sponsorët janë gjithmonë të mirëpritur. Por, në mungesë, unë do ta botoj edhe pa sponsor. Unë besoj se libri për vetë natyrën që ka do të shitet më shumë në botë - Amerikë, sesa në Shqipëri.

INA: Sa dhe si je perpjekur të japësh një panoramë të botimeve për Skënderbeun deri në fund të shekullit të 19-të?
Halit DACI: Libri im ka karakter letrar me një përmbledhje shumë të shkurtër të historike. Unë analizoj figurën e Skendërbeut në letërsinë Angol-Amerikane, duke filluar nga shekulli i 16-të deri në shekullin e 20-të. Gjatë kësaj periudhe janë shkruar shtatë tragjedi, drama e melodrama, tre romane, 3 soneta, dhe dy poema. Po ashtu, një numbër i madh autorësh anglezë, e kanë përdorur figurën e Skedërbeut në aluzione të ndryshme në poezi, dramaturgji, apo romane.
Tragjedia e parë, shkruar “Historia e Vërtetë e Gjergj Kastriotit, ”konsideruar përfudimisht e humbur, është vënë në skenë në Londër në vitin 1601. Në vitet 1730 janë botuar tri tragjedi të tjera nga William Havard, George Lillo, dhe Thomas Whincop. Dy tragjeditë e para janë luajtur në skenë në Londër ndërsa e treta nuk është vënë në skenë.
Në vitin 1798, Charles Stearns, një prift Amerikan, ka botuar një drama në tre akte të titulluar Scanderbeg, e cila është vënë në skenë nga studentët e Shkollës Liberale në Linkoln Massachusetts. Me pas vjen një melodrama në tre akte, përshtatur nga një roman francez nga Thomas Dibdin, vepër e cila është luajtur në Teatrin Mbretëror Surrey në Londër në vitin 1819. Një tjetër dramë e titulluar “Iskander” përshtatur nga William Dunseath Eaton në 1896 nga romani Benjamin Disraelit, është vënë në skenë në Lankaster, Pennsylvania, me 1897 nga Frederick B. Warde, një aktor mjaft i famshëm i asaj kohe. Por tekstet e melodrames e Thomas Dibdin-it dhe dramës së William Eaton-it, nuk gjenden.

Skdendërbeu është figurë kryesore në romanin e shkruar nga Samuel Rowe, nën pseudonimin Arthur Spenser, të titulluar Iskander, ose Princi i Epirit botuar në Londër në vitin 1819, në romanin e Benjamin Disraelit “Ngritja e Iskanderit” botuar në Londër në vitin 1833, dhe ne romanin e James Ludlow të titulluar “Kapiteni i Jenicereve”. Autorët anglezë dhe amerikan i kanë dedikuar Skendërbeut tre soneta, dhe dy poema. Sonetat janë botuar me rastin e përkthimit në gjuhën Angleze të historisë së Skendërbeut nga Zakary Jones në vitin 1596. Njëra nga sonetat është shkruar nga poeti i mirënjohur Anglez Edmund Spenser. Dy sonetat e tjera të botuara, autorët nuk dihen pasi ato kanë inciale R.C. Gentlemen dhe C.C. Gentlemen. Përdorimi i inicialeve ishte në modë gjatë kohës së rilindjes. Edhe përkthyesi i historisë së Skendërbeut Zachary Jones, i cili përdorte inicilat Z.I.

Gentlemen është identifikuar në mesin e shekullit të 20-të. Poezia tjetër është shkruar nga poeti i mirënjohur amerikan Henry W. Longfellow. Kjo poezi është përkthyer në shqip nga Fan Noli në vitin 1916. Poema e Longfellow-t për Skendërbeun është përshtatur nga kronika e Rabbi Joseph Ben Meir që përmenda më lart. Poema tjetër titulluar “Një Balladë për Iskanderbeun” është shkruar nga poeti dhe diplomati Amerikan Maurice Francic Egan në vitin 1887. Maurice Egan ka qënë Ambasador Amerikan Fuqiplote në Danimarkë nga periudha 1907-1917.

Krahas këtyre botimeve, libri im do të përmbajë edhe punime të pabotuara deri tani nga Dr. Charles Telfrod Erikson. Dr. Erickson ka lënë një poezi dhe disa shkrime të tjera për Skendërbeun.

Disa nga tragjeditë, romanet, dhe poezitë janë të panjohura deri tani si për publikun shqiptar ashtu edhe për kritikët e huaj a vendas. Për shembull, drama e Charles Stearns-it, melodrama e Thomas Dibdin-it, William Eatoni-it, romani i Samuel Rowe-it, poema e Maurice Egan-it dhe dy sonetat janë të panjohura deri tani si nga publiku shqiptar ashtu edhe nga kritikët e huaj e vendas. Poezitë do t'i bashkëngjiten librit.

INA: Përse ke zgjedhur këtë lloj forme tek libri i juaj - atë të karakterit të një stduimi shkencor (research study)?
Halit DACI: Kam zgjedhur këtë formë libri pasi është pjesë e kërkesave për gradën e Mjeshtrit të Arteve në Letersinë Angleze.

INA: Ç'farë impakti mendoni se përbën dalja e këtij libëri për Skënderbeun edhe në SHBA (anglisht)?
Halit DACI: Ka disa studime shkencore sidomos në shekullin e 20të për Skëndërbeun. Vlen të përmenden Disertacioni për doktoraturë i gjermanit Hans Rautner, botuar në Gjermani në vitin 1900; Teza e mbajtur për gradën e Mjeshtrit të Arteve të Carol C. Linner mbrojtur në Universiteti Kolumbia, SHBA, në vitin 1937, por që nuk është botuar, Disertacioni për Doktoraturë i Profesor Benjamin Bowles Aschom, mbrojtur në Universitetin e Wayne-it, SHBA në vitin 1937, por që nuk është botuar. Ka edhe disa studime të shkurtëra të cilat i kam përmendur në studimin tim.
Ndryshe nga studimet e mësipërme, libri im përfshin të gjitha zhanrat e letërsisë Angleze, përfshin materiale të panjohura nga autorët e mësipërm, dhe materiale të pabotuara. Për më tepër unë e analizoj figurën e Skendërbeut si pjesë e konfliktit midis Kristianizimit dhe Muslimanizmit.