GJĖMAT DHE KÓBET GRČKE NĖ ĒAMĖRĶ
-- nga Ibrahim D.Hoxha, historian e folklorist
Jan G. Shąrra nė veprėn e vet "Istoria tis Periohjis Igumenģcas 1500-1950", Athinė, 1985 thotė "Besimi i ēamėrve pėr islamin ėshtė shumė i thellė... i kurrėrrejtshėm ėshtė edhe betimi i tyre, i quajtur «Shąrt»... Askush s'e shkeli ndonjėherė, pasi u betua".
Pėrpģrja e shqiptarėve islamikė nga kryqtarėt athino-fanaritė veēanėrisht i atyre islamikė nė Ēamėri - ka qenė e hershme dhe e parapėrcaktuar; ajo i ka rrėnjėt nė vet génin grek. Ajo ka qenė shfaqur botėrisht me tėrė egėrsinė e vet sidomos me tė lindur shteti grek(1829). Atėherė tėrė ēamėrit islamikė tė vendosur nė Moré(Peloponéz) dhe shqiptarė tė tjerė tė besimit islam - u pėrpinė tėrėsisht 1); shpėtuan vetėm disa qindra qė s'i kapėn dot. Njėri prej atyre shembujve rrėnqethės ka qenė edhe ai qė i ndodhi Qamil bej Korģnthit, njėri nga burrat mė me ndikim nė krejt Morénė, pasanik i madh prej Salicės, fshat nė malėsinė lindore tė Gumenģcės; ai prej shumė vitesh mė parė ishte vendosur nė Korģnth. Sekretar llogaritar tė kamjes sė tij kishte punėsuar njė grek; ky, si i tillė, pėr sy e faqe i qėndronte "me ujė nė gojė", domethėnė tėrėsisht pėrunjėsisht i bindur; kurse fshehtazi fare i pabesė. Nė njėrin prej mėngjeseve, kur ai si zakonisht pinte kafen, Qamil b. Korinthi e pyéti: "More, Hrģsto, flitet se kryengritėsit grekė janė afruar prapa malit; ti a ke dėgjuar gjė?".
Hristua, ndonėse me ta ishte nė lidhje tė ngushta prej kohėsh dhe nė dijeni tė gjithėēkaje pėr mė tepėr se nga pasuria e Q. b. K. kushedi sa herė u kishte dhėnė fshehtazi shuma tė mėdha lirash ari-qetė-qetė iu pėrgjegj: "Habitem, bej, me mėndjen tėnde. Si mund tė besosh qė rrjepacakėt e zbatharakėt grekė tė kenė guxim t'i afrohen Korģnthit!". Pas fare pak ditėsh, kur Q. b. K. po pinte sėrisht kafen e mėngjesit tok me shėrbėtorin e pabesė grek, pa se tatėpjetė faqes sė malit po zbrisnin
varganė-varganė me flamurė grekė e duke kėnduar kryengritėsit. Tejet i habitur dhe shumė i shqetėsuar Q. b. K. pyeti prapė shėrbėtorin e vet: "More Hristo, ē'janė ata qė varen poshtė pllajės sė malit?". Hristua po qetė-qetė iu pėrgjegj: "Komitėt grekė, bej dhe nė vahzhdim shtoi: "Po zotrote mos u trondit, mos ki frikė, se nuk tė gjėn gjė prej gjėje! Tėt shoqe do ta marr unė grua, vajzėn e madhe filan kapedan, tė mesmen filan kapedan e tė voglėn, Fatimenė filan kapedan. Do u ndėrrojmė edhe dinin e t'i kthejmė kałre, do u mėsojmė edhe gėrqģshten e do t'i bėjmė greke. Pėr zotėrinė tėnde ē'tė keqe ka?". Q. b. Korinthi tejet i zemėruar i tha: "More jezit, pa unė, ti dhe familjen tėnde prej aq vjetėsh ju kam mbajtur jo vetėm frymėn me bukė, po edhe me ē'ju ka dashur zemra e ti ke pėrfituar nga pėrzemėrsia ime pėr tė mė ngrėnė kokėn?!". Hristua qetė-qetė si zakonisht iu pėrgjegj: "Edhe qė prej dhjetė brezave tė na kesh mbajtur, pėrsėri dushman tė kam patur". Q. b. Korinthi rrėmbimthi i tha: "Aj sahat qė pret ti, s'tė gjėn dot sa unė tė jem gjallė!"; pa e zgjatur mė, "fap" qiti koburen, e shkrehu disa herė mbi tė dhe e pėrplasi tė vdekur pėr tokė. Trģmat ēamėr islamikė qė Q. b. K. mbante me vete e hipėn familjarisht nė njė lundėr, ēanė nėpėr Gjirin e Korģnthit, po pėrballė Lepąntos ndeshėn me njė lundėr komitėsh grekė. Nė pėrfundim tė kacafytjes trup me trup, edhe pse dolėn mundės, shpėtuan vetėm disa prej tyre dhe Fatimeja; tėrė tė tjerėt pėrfshi edhe vet Q. b. Korinthin - u vranė. Trimat e paktė qė shpėtuan, mė nė fund arritėn nė anėdetin ēam dhe u ngjitėn nė fshatin Salģcė. Xhevahģre Ibrahim Demģri, besimtare e dalluar prej Konispoli mė pati thėnė se Fatimeja rreth 90-vjeēare vdiq nė prag tė shpėrthimit tė Luftės Ballkanike, kur Xhevahirja ishte 55-vjeēąre.
E bėra kėtė pėrshkrim tė shkurtėr pėr tė vėnė nė dukje njė tė vėrtetė aksjomė: se gjykimi grek ka qenė dhe vazhdon tė jetė polifemist-bizantin; se armiqėsinė ndaj islamizmit e ka patur dhe vazhdon ta ketė pėrjetėsisht nė gjak, tė ngulitur pashkulshmėrisht nė ndjenjat e veta. Kėtė tė vėrtetė e kanė theksuar nė shkrimet dhe vargjet e veta Asdreni, Ēajłpi, L. Skėndua, Vrłhua etj. Kėshtu qė shtazėritė greke ndaj shqiptarėve islamikė kryesisht atyre ēamėr- kanė qenė tė paramenduara dhe tė parapėrgatitura me kohė, qė sa shteti grek arriti tė delte nga "mėma".
Pėr tė arritur ku ua kishte ėnda, ku u rrinte pėrherė mendja, pushtetarėt grekė gjithsa herė kujtonin se u pati ardhur zogu nė dorė, derdhnin ushtrinė greke drejt veriut; kėtė bėnė mė 1854, 1878, 1897 dhe 1912. Ēdo ēam islamik qė kapnin, e thernin apo e bėnin shoshė me plumba Tė tri herėt e para -kryesisht "Yēinxhi Kollordł" (Truparmatė e tretė) me qendėr nė Janinė tok
me qindra ēamėr dhe lebėr tė armatosur u thyente brinjėt dhe i bėnte t'ia mbathnin me bisht nė shalė si qen tė rrahur. Mirėpo kjo arrihej me jo pak luftėtarė osmanė: turq dhe shqiptarė qė flijoheshin; kjo e vėrtetė dėshmohet edhe nė kėta vargje: "Tė xhumą mė tė xhumą², ndodhi e shkrreta hatą, mulla Qemali u vra, nek hidhej si ezhdėrhą nė bedenė, nė kalą...". (I. D. Hoxha, "Bilbila dhe Thėllėza Ēąme", T., 2007, fq...). Armatat flakeshin jashtė vendit, po ē'kishin lėnė pas? Shkrumb e hi, qindra familje ēamėrish me vaj e lot nė sy; plagėt e ēelura nė viset ku ato shkelnin ishin lemerģtėse: nėnat qanin tė bijtė, nuset burrat, motrat tė vėllezėrit, fėmijėt jetimė tė etėrit. Kėsaj plage aq tmerruese i shtohej edhe shkrumimi i shtėpive, grabitja e mallit etj; pra vendi zhytej nė mjerim e varfėri tė thellė.
Ēamėria si edhe tėrė Shqipėria- ishte nėn pushtetin osman; po grekėrit, nėpėrmjet priftėrinjve, mėsuesve tė shkollave greke, avokatėve, mjekėve dhe nėpunėsve tė ndryshėm shtetėrorė e privatė nė qytete dhe fshatra krijonte shoqėri e organizma tė tjera tė fshehta; tė tilla kanė qenė AMV (Shėrbimi i fshehtė ushtarak grek), "Bashkimi Epirotik" etj. me anėn e tyre nxiste dhe armatoste shqiptarėt e krishterė kundėr atyre islamikė; armėt e municionet nga Korfuzi natėn zbriteshin nė anėdetin e Ēamėrisė; "tavanėt e kishave ishin shndėrruar nė depo, veēanėrisht tė pagjetshme". (Jan G. Shąra, "Istoria tis periohjis Igumenģcas 1500-1550", Athinė, 1985, fq. 231-537). Nė mbėshtetje tė veprimtarisė sė tyre nė Ēamėri dhe rreth Janinės fuste ēeta andartėsh(komģtė) tė pėrbėra prej kusaro-gjakatarėsh nga mė tė tmerrshmit; kėto ēeta u ngrenin mendjen shqiptarėve tė krishterė vendės dhe i bėnin bashkėveprues nė vrasjet, grabitjet dhe gjithfarė ligėsish. Me porosi tė atyre shoqėrive dhe organizmave ēetat nė fjalė rreth vitit 1900 vranė njėrin nga mė tė rėndėsishmit e parėsisė konispolģte, Halit Bilal Daląnin; po asokohe nė afėrsi tė Margėllėēit vranė hafėz Met-hat Topólėn. Nė pazarin e Pleshavģcės vranė Hasan Idriz Mustafanė dhe Selim Mehmet Isuf Mąnen nga Kóska; nė afėrsi tė Filątit vranė Halil Muharrem Mustafanė. Nė rrugėn Janinė-Paramithģ vranė Hasan aga Kasim beun nga Minģna.J. G. Sharra nė veprėn e vet "Istoria tis...", fq. 232 thekson qėndrimin armiqėsor tė "tė krishterėve kundėr myslimanėve gjatė qindvjeēarit 19 e nė vazhdim". Njė shfaqje e kėsaj veprimtarie "e cila quhej arritje dhe bėhej e tregohej me krenarģ, ishte grabitja e bagėtive. Tufa tė tėra kaloheshin nga anėdeti i Jonit nė ata evropianė". Tregon se nė fshatin e vet, *"Kastrizė strehohej cilido qė vriste njė mysliman; prej andej fshehtazi dėrgohej nė Korfuz". Nė vijim ai pėrmend emrat e bashkėfshatarėve vrasės dhe ata tė tė vrarėve prej tyre. "Kiēo e Nikollė Trandafili vranė Tahir Durrahmanin. Kģēo Vasili e Kostė Zói vranė Maze Durrahmanin. Pilo Trandafili vrau Maksut Durrahmanin" nga Shłlashi.
"Kģēo Duka e Koēo Polióni vranė nė pritė aganė e Lofątės", vendbanim pranė Gumenģcės. Vrasėsit "Miltiądh e Nikollė Kufąlla nga Pleshavģca tė cilėt nė qershor 1909 vranė pranė Filątit Halil Muharrem Rushģtin nga Kóska- tok me tė motrėn u strehuan nė shtėpi tė Foto Nasho Qirģcit*(nė Kastrģzė), nga pas njė jave u kaluan nė Korfuz. Theodhori Ląkua vrau nė Gumenģcė Rexho
Sulejmanin dhe njė tjetėr mysliman. U strehuan tek i kunąti, Vasil Shtrungari nė Shłlash nga u kaluan nė Korfuz. Llłkė Thomąi nga Plotaréja vrau Saliko Musanė; u strehua nė Grikėhuar nga u kalua nė Korfuz; po kėshtu edhe Llukė Pandi nga Ledheza qė vrau njė musliman. Mģtra Nąni vrau bashkėfshatarėt Musa e Mustafa Izet Abaz Muharremin nga Shłlashi. Tok me
vėllezėrit Dhionģs e Ziso Nanin u kaluan nė Korfuz. Hedhja nė Korfuz bėhej nga lundėrtari Spiro Gjałri prej Korfuzi, i paguar dhe i ngarkuar posaēėrisht pėr atė veprimtari. Jan G. Sharra, duke vijuar me tė tilla trimėrira tė grekta, pėrmend edhe vrasjen e njė myslimani nga Kostė Dilaveri, tė cilin priftėrinjtė dhe veglat e tjera greke e fshehėn pėr gjithnjė nė Péshtan, fshat nė malėsinė lindore tė Gumenģcės. Nė shkresėn me dt. 14.XI.1912 qė Kostandin Varatąsi -guvernator i Korfłzit- ia dėrgonte M.P.B. nė Athinė, i thoshte se para pak ditėsh nė malėsinė lindore tė Filatit ēetat e Spiro Kremidhės dhe krerėve tė tjerė vranė telegrafonistin Halil Bģxhon nga Filati dhe tė 7 fillrojtėsit shoqėrues tė tij. Po ato ēeta
tė pasnesėrmen vijonte ai- nė pritėn e zėnė nė Gurin e Kuq (fshat nė kanjonin e madh tė Kalamąit) kishin vrarė 80 qeraxhinj qė po ktheheshin nga Janina nė Filąt. (Aleksandėr Livadhéos, "I Prodhrómi tis apeftereosis ton Joaninon", fq. 29-30).
Pushtetarėve grekė u jepnin zemėr e fuqi qeveri vendesh tė ndryshme: ajo e cariątit rus dhe disa qeveri shtetesh evropiąne; me ndihmėn e gjithanėshme tė pakursyer tė tyre, pas dėrrmės qė pėsoi nė pranverėn e 1897-s, i mori shpejt kėmbėt; dhe, mė 18.X.1912 e tėrė ajo ushtri iu vėrsul Ēamėrisė dhe Janinės. "Yēinxhģ- Kolordł",* e vėnė para fuqish mė tė mėdha, pas njė
qėndrese nė fortesėn e Pesė Płseve dhe tė disa nyjeve tė tjera, duke u mbrojtur, u pėrqėndrua nė fortesėn e ngritur nė Bezhąn, 14 km. nė jug tė Janinės. Kurse nė Ēamėri, njėsitė ushtarake dhe andarte mėsyese greke pėrballeshin vetėm nga rreth 3.000 luftėtarė ēamėr tė jashtė shėrbimit ushtarak, tė armatosur sa pėr t'i quajtur tė atillė. Meqė mėsyesit po shtoheshin nga dita nė ditė kurse mbrojtėsit po treteshin pėr ditė e mė shumė- gjėndja u rėndua tej maset. Kjo dėshmohet nga tejshkrimi me dt. 27.12.1912 qė gjeneral Hamdi bej Margėllėēi komandant i mbrojtėsve nė brezin e jugut(gjatė Lumit tė Zi)- dėrguar kryeministrit tė qeverisė sė pėrkohshme nė Vlorė, Ismail Qemalit. "Ka 8 ditė qė po luftohet deri brenda
nė qytete. Nė vend tė shumė burrave me emėr qė dhanė jetėn, po shtėrngohen tė rendin gratė".
Kurse nė tejshkrimin me dt. 22.I.1913 dėrguar po Ismail Qemalit, ai i thoshte: "Ēamėria ndodhet nė grahmat e fundit". ("Qeveria e Vlorės dhe veprimtaria e saj (28.XL.1912 22.I.1913)", Tiranė, 1963, fq. 87-88). Nė mbėshtetje tė kėrkesave tė gjeneral H. b. Margėllėēit nė ndihmė tė mbrojtėsve nė Ēamėri arritėn njėkohėsisht dy taburė, njėri i dėrguar nga Delvina prej Komitetit "Mbrojtja Kombėtare" dhe tjetri nga Janina, i dėrguar prej Ali Riza Pashait, komandant i "Batė-Ordł" (Armata Perėndimore), i cili me disa taburė tė armatės sė komanduar prej sapo kishte mbrritur nė Janinė. Arritja e atyre tabórėve nė Ēamėri e Janinė mundėsoi vazhdimin e mbrojtjes sė vendit edhe 3 muaj tė tjerė, sado qė nė kushte rrethimi dhe pėrpjesėtimi trupash e armatimesh ku e ku mė tė pakta; mė 7 mars 1913 ushtria greke arriti tė pushtonte Janinėn dhe pas pak ditėsh edhe Ēamėrinė. Njėsitė ushtarake greke u turrėn tėrbimthi me zjarr e hekur mbi jetėn, nderin dhe pasurinė e ēamėrve dhe janinasve islamikė. Tok me fishkėllimat e flurudhave tė plumbave tė shprazura nga tytat e pushkėve, mitralozėve dhe kobureve, veshėt e dėshmorėve islamikė dėgjonin edhe shfryrjet poshtėruese tė llojit grek: "Na su hjéso to bistisu" (u dhj... besėn), "Gamoto Muaméto" (U q. Muhametin) etj. Rrłfulli(torrnądua) e parė thithi 10-tra e 10-ra nga ē'gjeti pėrpara. Vjershėtari drenovąr, Asdréni, tėrė urrejtje shkruan: "Dhelpra greku po na gjuan,/ mos na lėrė vent pėr varr,/ na shkel vatrėn,/ na merr gruan,/ na hyn brenda si kusar! Kėtij qeni me tėrbim, ah, ju toskė-vetėtima,/ bini, trima, pa pushim!".(Fletorja "Atdheu", nr. 12,
Kostancė, dt. 18/31.I.1913, fq. 4).
Me tė shkelur nė Paramithi, me urdhėr tė mitropolģtit Neofģt (Jerothé Aftuliądhi) dhe tė kolonel Ipitit, gjatė 10-ditshit tė fundit tė marsit 1913 ushtarėt arrestuan 100-ndra ēamėr islamikė nga mė tė dalluarit; 100³ prej tyre i grinė nė vendin e quajtur "Lģver", rreth 2 km. nė veri tė Paramithisė.(Lista emėrore gjėndet e botuar nė fq. 110/1,2.3 e 4 tė librit "Ēamėria dhe Janina nė vitet 1912-1922", v. e p.). Atyre qė pėrpėliteshin ende duke vdekur, u shtypėn kokėn kujt me shkelma, kujt me qyta pushke, kujt me shkėmbenj etj. Nė Paramithi, ndėr tė tjerė atė ditė vranė edhe dy burrat mė tė shquar tė qytetit: Fuąt Aga Prrónjon e Subhi bej Sulejman bej Dinon; i pari kishte mbajtur me bukė pėr 6 muaj rresht taburin qė "Batė-Ordł" e
pati dėrguar nė Paramithģ si edhe rreth 300 e ca luftėtarė ēamėr tė armatosur; i dyti kishte drejtuar luftėtarėt e ballit lindor tė mbrojtjes nga pushtimi prej ushtrisė mėsyese greke. Tė dy kėta burra ajkė, i shinė me shkopinj tė veshur me gozhdė dhe thela-thela, i hodhėn nė humnerėn nė jug tė qytetit. Gjėma si ajo nė *Lģver *ndodhėn edhe nė rrethe tė tjerė tė Ēamėrisė, ndonėse jo aq masive sa ajo. Arrestimet dhe burgimet ishin tė pandalshme. Njė pėrfaqėsi jugshqiptarėsh, ndėr tė cilėt edhe atdhetari i mirėnjohur, Haki Musa Sejkua nga Filati, mė 31.V.1913, Buēbergerit -pėrfaqėsues i qeverisė austro-hungareze nė Janinė- i kishte dorėzuar njė ankesė, ku thuhej se burgjet greke ishin mbushur plot e pėrplot me tė
arrestuar nga pushtetarėt grekė. Buēbergeri pėrmbajtjen e ankesės ua njoftonte me tejshkrimin dt. 7.6.1913 eprorėve tė vet nė Athinė e Stamboll.
(I. D. Hoxha, "Ēamėria dhe Janina....", fq. 109). Nė librin "Shėnime mbi Ēamėrinė", fq. 1, thuhet: "Krerėt mė me rėndėsi u therėn; shpėtuan vetėm ata qė morėn malet. Mundimet ishin tė panumėrta dhe tė papėrshkrueshme. Arrestime, vrasje pa gjyq e keqpėrdorime nga mė tė ndryshmet". Lumo Skėndua (Mitat Frashėri) me atė rast shkruante: "Toka shqiptare jo vetėm e shkelur,
por edhe e mbytur nė gjak, e mbuluar me tym e me hi po lėngon. Njė cmir i moēėm, njė cmir i njerėzve tė dobėt e tė poshtėr po buēet...". ("Kalendari Kombiar", 1914). Duke shfryrė tėrė duf e mllef urrejtjen dhe zemėrimin kundėr egėrsive greke, Jan Vrłhua, nė fletoren "Liri e Shqipėrisė", Sofģ., dt. 4/17.7.1913 thoshte: "Politika greke ėshtė njė politikė e fėlliqur dhe
kusare, ėshtė nga ato tė cilat nuk u shėmbėllejnė as kohėve tė mesme!... Ndėr viset e zaptuara tė Shqipėrisė qeveria e Athinės ka ēuar njerėz tė hurit e tė litarit... Me veprimet pėrpirėse dhe me sjelljet e shėmtuara na apin tė drejtė t'i quajmė egėrsira tė 20-tit shekull; kėta heląqė duhen quajtur mė egėrsira nga ēdo egėrsirė tjetėr...Grekėt na provojnė me bėnja tė padyshimta qė kurrėn e kurrės do tė mos pushojė armiqėsia greko-shqiptare, aty e sa tė shuhemi njera palė prej nesh! Kjo duhet tė dihet mirė...!".
Pliumbat, thikat e hanxharėt e njėsiteve ushtarake greke pas kėrdisė sė Lģverit nėpėr Ēamėri sidomos nė vitet 1913-1925- brimuan e thelėzuan shumė e shumė burra tė tjerė tė shquar islamikė nė ēdo qytet e fshat tė Ēamėrisė; prej tyre edhe: Beqir mulla Qamil Bejdeshątin, Haziz Lul Hoxhėn, Lam Karafģlin, Min Lul Xhemalģnė e Xhafer Nelo Młēon nga fshati Dhrohomģ.
Refat Kaso Dłēe Sejkon, Met Dłēe Sejkon, Qazim haxhi Lązen e Sami Xhafer Sejkon nga Filąti. Ferit Bilal Abdullah Memushin dhe tė nipin e tij, Kadri Dalipin, Qamil Musanė, Resul Korrelin, Vejsel Pąshon e Xhelo mulla Słlo Abdullah Memushin nga Galbaqi. Harun Lazen, Nelo Balon, Nuri Sime Hamit Pashon e Shefqet Mustafanė nga Gardhģqi. Cąno(Hasan) Pģron, Mąze Bąlon, Min Tushen, Osman Dalipin, Resul Ahmet Taģpin e Rexhep Bąnon* nga Grikėhóri. Ahmet Dule Kondon, Fejzo Abaz Mehmet Peltékun, Hasan Dalan Kasimin, Hazbi Sulejman Alinė, Ilmaz Sulo Béllon, Isuf Dule Kondon, Mérjemé Hóxhėn(e varėn nė tra dhe e dogjėn tok me tė kunątin ulók, Refat Smail Hoxhėn), Osman Bilal Didąnin, Sadush Abdul Tare Rumąnon, Sami Sulejman Hoxhėn. Sulejman Dule Ēłēon, Shaban Sadush Tąren, Shaban Zérre(Uzeģr) Shabanin, Shefqet Sulejman Hoxhėn, Shemo Osman Omerin, Xhafér Isuf Xhąfon e Zejnel Dłlen nga Jąnjari. Mąlkė Osman Błshin nga Karbunąri. Ali Brahimin; barinjtė Behlul Prróin e Qazim Dine Omerin i vranė kur kėta tė dy po milnin lopėt e veta nė Vrinė; hoxhė Saliko Ali Brahimin dhe tė birin 14-vjeēar, i therėn nė pllajėn e quajtur "Mohjģllė", ndėrmjet Konispolit dhe Lopsit. Selim Abazin e Zane Haninė vet i 3-tė nga Konispoli. Ląze Lumanin nga Kóska. Shaban Brahimin e Shuhąn Béqon nga Kłēi i Gumenģcės. Abaz Abazin e Haxhi Vélon nga Lopsi.
Hamit Jakup Jatroin e Murat Alush Gjuzélin nga Margėllėēi. Duro Sulejman Kasimin, Habibé Cénen (plakė e verbėr dhe e mbajtur nga pėrdhési), Xhelo Beqo Omerin (vdiq gjatė rrąhjes), Ząne Burékun (plak i shurdhėr dhe i verbėr) etj. nga Markati. Malo Muratin, Muhamet Nuh Młhon e Vesel Kasim Ademin nga Minģna. Lģēo(Alģ) Muhedin Dałtin e Tefik Habģlin nga Nikolģcani. Fejzullah Sulejman Ēģtėn, Haki Bésho Veģzin (e dogjėn sė gjalli tok me shtėpinė e vet), Méte Seģt Hąlon(Halimin), Muhamét Hodo Mehmetin, Selim Resul Halģlin(e dogjėn tė gjallė tok me shtėpinė), Rubijé Hasanin(po nga Ninąti) shumė plakė dhe e verbėr, e dogjėn sė gjalli tok me shtėpinė. Sadik Tąhon e Zeqir Sadģkun nga Nuneshąti. Abedin Eminin, Adem Beqir Maksłtin,
Ēafa(Mustafa) Malo Latifin, Feģm Ahmet Dódin, Nexhģp Méten, Nuh Hasim Dinon, Qamil Alushin nga Paramithģa. Rasim Harif Memlézin, po nga Paramithģa -imam i xhamisė "Sulltan Bajazit" - nė ramazan (korrik 1913) kur po ēelte faltoren, me urdhėr tė atypėratyshėm tė n/prefektit, Panajot Zórbos, horofillakėt e rrahėn derisa vdiq nė vend.(I, D. Hoxha, "Ēamėria dhe Janina...", fq. 192-193), Sulejman Subhi bej Dinon, Tahir Bollątin(e ēanė me thika dhe e thelėzuan me hanxharė) e Xhelo Musa Isufin nga Paramithģa. Idriz Mustafa haxhi Jaho Zejnon, Mehmet Halil Zejnon e Vejsel Féren nga Petrovģca. Ramadan Shuho Rushanin nga Picari.
Bido Binózin e Usnģ Pirłshin nga Pjadhuli. Emin Xhanąrin nga Rrėzani. Hate Resulin nga Vąrfani. Vejsel
Husejn Ląkon nga Vóla. etj. Rrahjet masive -shpesh herė deri nė vdekje, sidomos nėpėr fshatra- ishin nė rend tė ditės. Tė tilla dukuri lemeritėse u shfaqėn kudo, po mė tė theksuara dhe mė rrėnqethėse ishin ato tė bėra nė fshatrat Arpģcė, Dhrohomģ, Grikėhłar, Kardhiq, Konispol, Lóps, Markat, Minģnė, Nģstė, Skupģcė (e Paramithģsė), Shłlash, Vąrfan etj. Nė Kóskė gjatė rrahjeve tė krejt fshatarėve, Sabri Xhemo Béjkua vdiq. Nė Vėrvė rrahja (gjatė sė cilės Tahir Nłrja vdiq) dhe grabitja e njė shume tė madhe tė hollash si kudo gjetkė - u shoqėruan edhe me njėfarė tragji-komedie nėse mund tė quhet e tillė - greke. Pas rrahjes masive, 3-4 vetė nga ata qė arritėn tė qėndronin ende nė kėmbė, shkuan nė Filat pėr t'u ankuar tek pushtetarėt eprorė tė rrethit. Rrethkomandanti i horofillaqisė u tha: "Mos ua vini re, janė djem (tė rinj), kanė dashur tė bėjnė shaką!". Njėri, tė cilit veē shtėpisė e bagėtisė si tė gjithėve - tha se i kishin rrėmbyer edhe kėpucėt.
Sėrish Oficeri nė fjalė iu pėrgjegj: "S'ėshtė e mundur, do t'i kesh harruar diku udhės nga erdhe!". (Treguar nga Nazif Purrģzua e Isklam Halili nga Vėrva). Gropat dhe tė ēarat nė trup - mbeturina tė plagėve tė shkaktuara prej shkopit dhe goditjeve me tyta, qyta e mjete tė tjera hekuri a druri - shumė ēamėr i shoqėruan deri nė fund tė jetės sė tyre; madje disa
prej tyre vdiqėn kur ato rridhnin ende gjak e qelb. Disa prej fshatrave: Janjarin, Ninatin, Markatin i shkrumbuan tėrėsisht; tė tjerė pjesėrisht. Edhe grabitjet tė shoqėruara me dhunė nuk ishin mė pak tė dhimbshme. Mė 1914 Harif Salinė, Haxhi Dulen e Mamo Haxhinė nga Arpica, pasi i burgosėn dhe i rrahėn aq egėrsisht sa ata, nga ē'tė vdisnin, u dhanė 100 lira turke ari dhe tėrė sendet me vlerė: Sahatė, unaza etj. Po atė vit njėsiti ushtarak rrethoi fshatin Varfan dhe, duke i shtruar egėrsisht nė dru, detyroi secilin qė tė paguante njė shumė tė madhe tė hollash tė arta. Tė njėtėn gjė bėnė nė ēdo fshat; nė Shłlash dy vetė vdiqėn nė rrahje e sipėr.
Nė fletoren "Pópulli", dt. 2.5.1914 thuhet: "Njė kapiten (Harilla I. D. Hoxha) i ushtrisė greke me njė tufė ushtarėsh nė Konispol mblodhi tė tėrė popullin e fshatit nė njė shesh. Mė parė zuri myderrizin, hoxhėt dhe 4-5 nga tė parėt e fshatit dhe i vari lakuriq kokėposhtė nė njė pemė. Nga tė rrahurit e tepėrt vdiqėn: hoxhė (Rexhep) Bozhłlja dhe sheh Tahiri (Tahir
Ēązja. I.D.H). U rrahėn e u shkretuan mė tė shumtėt e fshatarėve, 30 vetė prej tė cilėve janė duke vdekur". Nė gojėdhėnat tregohet se tė shoqen e Maze Hamit Zejnos, nuse 8-muajshe shtatzėnė, e vinin para burrave krejt tė zhveshur dhe, duke i treguar me shkop organet mashkullore, i bėrtisnin: "Shihe-shihe sa e ka"; prej turpit ajo plasi nė vend. kryeplaku, haxhi Abdul Kasimi, hoxhė Shaban Kasimi, Haxhi Brahim Halilpashua e plot tė tjerė, pėr shėrimin e plagėve tė shkaktuara gjatė rrahjes, qėndruan nga 5-6 muaj nė dyshek.
Pushtetarėt grekė rrėmbyen bereqetet dhe nė vend tė tyre nė Konispol dhe fshatrat e banuara prej shqiptarėsh islamikė shpunė krrunde sharre.(Kujtime tė Adile Haxhi Brahim Halilpashos nga Konispoli, dtl. 1895 dhe tė Harun Shipe Mehmetit nga Janjari, dtl. 1892). Ndėrkaq, ndaluan konispolitėt tė zbrisnin nė fushėn e vet pėr mbjelljen e tokave tė tyre. Beqo Zejnun Dauti
nga Konispoli(dtl. 1893) tregon se ata qė s'bindeshin, i vrisnin; ai tregon edhe se nė gusht tė 1914-s nė Shėndódhėrr atij me shokė disa "autonomistė veriepirģtė" u vranė qentė dhe u grabitėn "tė 400 dhģtė"; u ankuan tek komandnatin ushtarak grek nė Konispol dhe ky i dėrgoi nė Gjirokastėr. "Gjukatėsi grek, na tha: «Kthéuni nė Konispol, se dhīt doj gjėjm e do ua dėrgojmė». Mirėpo ato akoma nuk po vinė!!!". Njėherit me tė kėqijat e tjera, ushtria dhe andartėt grekė shpunė dhe pėrhapėn nė Konispol njė lloj lģje, lėngatė qė vishte trupin me kokrra tė mėdha plot qelb; trupi i tė sėmurit skuqej dhe ėnjtej e vetėm rrallė mund tė shmangej vdekja. Por edhe kush mundi tė "shėrohej" gropat nė fytyrė e ndiqnin gjatė tėrė viteve qė i kishin mbetur. Lėngata e llahtarshme dhe uria gjatė atyre 3 vjetėve dėrguan nė varr aq e aq burra, gra e sidomos fėmijė. Varrezat prej 10-tra gropash secila anėve tė Konispolit: nė Arė tė Goxhéllės, nė Breg tė Głmės (Kėma e Shąrrės), nė Gropė tė Métos, nė Shakanéle, nė Vardhār etj. janė treguesit mė tė besueshėm tė shfarosjeve nė fjalė.
Pėrbindshmėritė greke nė Ēamėri ishin aq tė egra sa shqetėsuan shumė edhe disa qeveri vendesh tė ndryshme evropiąne. Me porosi tė qeverisė italiane, pėrfaqėsuesi i saj nė Athinė mė 14.12.1912 i tėrhoqi vėrejtjen qeverisė greke. (Rénco Faląski, "Ismail Kemal bej Vlora", Romė, 1985, fq. 131). Ndėrsa pėrfaqėsuesi i qeverisė austro-hungareze nė Athinė, me tejshkrimin e vet dt. 25.12. 1912 eprorėve tė tij u bėnte tė ditur se, nė pėrgjigje tė zėngritjes sė vet pranė qeverisė greke pėr barbaritė e vartėsve tė saj nė Ēamėri, M.P.J. i Greqisė nė formė vėrejtjeje i pati thėnė: "...nuk do tė ishte tepėr me vend pėr t'u kujdesur nė mėnyrė tė veēantė pėr ēamėrit!". Pushtetarėt grekė, si tė pafytyrė qė janė, nė vend qė tė turpėroheshin para botės pėr poshtėrsitė dhe fajet e tyre aq tė shėmtuara, me egėrsitė dhe keqbėrėsitė e veta edhe mburreshin. Kjo dėshmohet edhe nga fjalėt e njė gazetari grek: "Turkoshqiptarėt (pra ēamėrit dhe toskėt e tjerė, siē i quanin dhe vazhdojnė t'i quajnė grekėrit- I. D. Hoxha) muarr njė afsh tė hidhur".("Atdhéu". Dt. 12/25.5.1913).
Pėr zhdukjen e ēamėrve islamikė nuk lanė dredhi e shpifje pa shpikur. Kur Ēamėria dhe Janina u pushtuan nga ushtria greke (mars 1913), pushtetarėt turq i paditėn si mbeturina turke, tė lėna atje pėr krmbjen e shtetit grek. Duke pėrdorur kėtė si shkak, iu vėrsulėn atyre me dhėmbė e me kėmbė. Nė dimėrin e viteve 1921-1922, kur armatat e tyre pushtuese po dėrrmoheshin nė fushat e Anadollit Perėndimor nga ushtria osmane qemaliste, pushtetarėt grekė ndėrmorėn njė tjetėr fushatė pėr zhdukjen e ēamėrve islamikė. Hajrié Adem Bakua e dtl. 1906 dhe Din Met Meri(Mergjushi) tė dy nga Paramithia tregojnė se nė muajin e ramazanit me urdhėr tė Naftopullit, rrethkomandant nė Paramithi, tok me Mitro Ēąēin e Petro Pallomatain, kryetar e n/kryetar
bashkie horofillakėt mblodhėn tėrė burrat. *"Pas nja 2-3 ditėve horofillakėt u futėn me pahir nė shtėpitė e Abedin, Karaman, Rexhep e Veli Prronjos, Man Shanit, Mazar Dinos e shumė tė tjerėve; arrestuan gratė e i shpunė nė burgun ku kishėn mbillur edhe burrat; pastaj nė si tė grave katėr horofillakė zėrjėn burrat njė nga njė, i ndėjėn mbėdhź e i rihjėn me shkopinj sikur shtipjėn misīr. I rrahjėn aq shumė, sa Malko Met Merit i nxuarr fanellėn bashkė me lėkurė. Dikue i rrahur, u bėrrtisnė: «Hė, doni Shqipėri? Ja, najeni!» e vėt me shkopinj".
Pasi i arrestonin burrat e secilit fshat e qytet dhe i mbyllnin nė bodrume, i qitnin njė nga njė dhe, duke i goditur, u bėrtisnin: "Hė thuajna me ēģlėt e keshėt mbledhur fjalėn e ku i keni fshehur rrovolet, duféqet, topat, xhephanétė?. Nė pėrgjigje tė fjalėve: "Me asnjė; ju e dini saglląm qė s'kemi gjė mė dun-jā nga kėto qė mė kėrkoni", *lėvonte shkopi, bącat,
shkelmat, pėshtymat, shkulja e mustaqeve e raprezalje shtazarake nga mė tė pėrdhunshmet. Kur tė rrahurin e kishin bėrė petė, rridhnin rrėke pyetjet: "Sa tė ka paguar Shqipėria? Ku e keni Shqipėrinė? Kur do vinjė ajo t'u shpėtonjė?". Veip Lam Memon nga Paramithia kur e pyesnin duke e rrahur, u pėrgjigjej: "Pa Shqipėria isht shtet e jo kollov me bar qė te mąrrinj u nė
kraha e t'ua sjellinj jūve kėtu!". E, kur pėrgjigjjet e viktimės s'kishte se si t'i kėnaqte, horofillakėt dhe eprorėt e tyre rrokullisnin breshėr njėrėn pas tjetrės sharjet e llojit grék. Pasi i zhdėpėn nė dru burgjeve, qindra ēamėr islamikė gjatė njė tė ftohti tė lahtarshėm i zvarrisėn udhėve nėpėr Ēamėri dhe nė vijim prej Ēamėrie nė Janinė. I ngjeshėn nėpėr bodrumet
e kalasė, ku kishin rrasur edhe plot e plot islamikė janinas, konicąrė e visesh tė tjera shqiptare brenda shtetit grek; u dergjėn disa muaj nė vendfrymėmarrjet ku i mbanin mbyllur.
Gjthnjė me barré nė dorė, pushtetarėt grekė paudhėsisht pėr zhdukjen e ēamėrve islamikė nga vatrat dhe malli i tyre, vunė nė zbatim marrėveshjen greko-turke tė janarit 1922. Vetėtimthi ata arritėn tė zbonin 30.000 ēamėr e 40.000 shqiptarė islamikė nga Janina, Konģca dhe fshatrat e Follorģnės e tė Kosturit. Mundėn t'i shmangeshin dėbimit rreth 45.000 ēamėr vetėm pasi kėtė ēėshtje ata dhe qeveria shqiptare arritėn ta ndėrkombėtarizonin e si rrjedhim Lidhja e Kombeve e detyroi qeverinė greke tė hiqte dorė nga paudhėsia e saj. Pasi edhe ajo gjyle greke mbeti pa shpėrthyer kundėr ēamėrve, pėr shfarosjen e tyre qeveria greke pėrdori Luftėn Italo-Greke tė viteve 1940-1941.
Jan G. Shąrra nė veprėn e vet "Istoria tis...", fq. 618, 629, 631 e 632 shkruan: "Qeveria greke kėmbėngulėse nė politikėn e saj, e larguar nga e vėrteta dhe nga populli vazhdoi gabimet e veta. Internoi menjėherė gjithė myslimanėt nga 18 vjeē e lart dhe la popullsinė ēamoshqiptare tė pambrojtur nga elementėt keqbėrės tė popullatės sė krishterė....Sapo burrat ikėn nė internim, padrejtėsitė nė kurriz tė myslimanėve nga pushtetarė publikė dhe banorė tė krishterė vazhduan nė forma tė ndryshme. Me shkak gjoja tė hetimeve apo tė paraqitjes pėr ēėshtje vetjake, pushtetarėt thėrrisnin nė zyrat e tyre zonja bukuroshe dhe i pėrdhunoin. Disa nga tė krishterėt e pandėrgjegjshėn lojtėn mėndsh; plaēkitjet e shtėpive dhe grabitjet e
kafshėve bėheshin haptazi. Pėrdhunimet e vajzave dhe tė grave me emėr ishin tė shumta. Dalja e detyrueshme me dhunė e grave myslimane nė disa fshatra ishte e madhe... Disa nga Kastrģza, Shłlashi e Mavrudhi u lėshuan nė Varfan, plaēkitėn haptazi shtėpitė e myslimanėve dhe rrėmbyen gjėrin e gjallė tė tyre... Kėto tė kėqia bėheshin me symbyllėsinė (lejėn) e me bekimin e shtetit...
Qeveria nuk deshi tė lėshonte urdhrat pėrkatėse pėr tė penguar disa reparte ushtarake, disa pushtetarė publikė dhe disa keqbėrės tė krishterė qė kryenin vrasje, dhunime, plaēkitje e veprime tė shėmtuara nė dėm tė popullsisė sė pambrojtur ēamoshqiptare, qė pėrbėhej nga pleq, gra e fėmijė tė pafajshėm".* Pjesėn e mbetur tė popullatės ēame islamike -kryesisht
fėmijė, pleq e plaka nė myk dhe vajza e gra- pushtetarėt grekė vendosėn t'i asgjėsonin nė ditėt e fundit tė marsit 1941. Kėto si edhe ata qė dergjeshin nė ēarqet e vdekjes tė ujdhezave egjeģke shpėtuan "nga fģlli". Brenda 4 ditėve (-10 mars) ushtria greke u shpartallua nga ushtria gjermane e bullgare, ndėrsa shteti grek u gjunjėzua para Boshtit Romė-Berlin-Tokjo dhe u bė bashkėvepruese e tij; me kėtė pozicionģm asaj iu ruajt e drejta e vazhdimit tė sundimit tė saj nė Ēamėri; kėshtu, krahas fitimtarėve mbetėn nė fuqi edhe ato organe greke qė ishin edhe mė parė. Duke pėrfituar nga kjo, ata patėn mundėsi qė herė pas here aty-kėtu tė vrisnin njerin pas tjetrit plot burra islamikė me rėndėsi. Ndėr ata qė u bėnė shoshė nga plumbat e
tyre, ishin edhe mjeku aq i zoti, Jahja Kasim aga Jatroi nga Margėllėēi tok me Tefik Qemal Haxhģnė nga Karbunari, njė nga burrat mė trima dhe nga kundėrshtarėt mė tė rreptė tė pushtetit grek; ata u grinė me plumba nga horofillakėt e rrethkomandės sė horofillak-karabinierėve tė Paramithģsė nė janar 1942.
Ndėrkaq nė malet e Sulit grekėrit kishin ngritur njė armatė me njerėz tė hurit e tė litarit. Mė 27.6. 1944 njėri prej regjimenteve tė asaj armate mundi tė hunte nė Paramithģ; bishat pėrbėrėse tė tij u vėrsulėn bishėrisht mbi popullatėn e pambrotur islamike.. Njerėzia ia dhanė vrapit tė ndjekur nga breshėritė e plumbave; nė mesditė rrugėt, rrugicat, oborret dhe
kopshtijet ishin mbuluar prej gati 700 kufomash, ndėr to edhe ajo e myftiut, Hasan Abdullah Mulazimit dhe burrave tė tjerė mė tė rėndėsishėm, ndėr to edhe tė plot e plot grave dhe vajzave. Pėr kėtė pėrpirėsi greke J. G. Shąra nė veprėn e vet "Istoria tis...", fq. 668 shkruan: "Urrejtja qė vlonte brenda tyre shpėrtheu egėrsisht mbi gratė, fėmijėt, pleqtė e tė pafajshmit. Hyrja dhe gjakėsitė e tyre nė Paramithģ s'lanė asnjė dyshim mbi tė ardhmen e pakicės (shqiptare islamike I. D. Hoxha). Kėrdģa, dhunimet, plaēkitjet, djegiet e keqbėrėsitė e tjera vunė vulėn e tyre nė ēdo vend tė Ēamėrisė".
Ndėrsa Niko Zhąngua nė veprėn e vet "Imperialģzmi anglez dhe qėndresa kombėtare 1940-1945", duke folur mbi pėrbindshmėrinė e kryqtarėve athino-fanaritė EOEA- sitė EDHES-tė nė Paramithi, ndėr tė tjera vėren: "Barbarģzėm nė Paramithģ. Historia ditėtė qė vijuan fsheh fytyrėn e vet nga turpi". (J. G. Sharra, *"Istoria tis....", v. e p., fq. 668). Tėrė ē'kishin arritur tė
mbeteshin gjallė kryesisht femra, fėmijė e pleq e plaka- u rrasėn gati njė mbi njė nėpėr bodrumė. Tė nesėrmen e gjėmės nė Paramithģ(27.6.1944), EOEA-sitėt hynė nė fshatin Karbunār. As atje s'lanė kėnd tė gjallė nga sa zunė. Niko Zhangua nė veprėn e vet vijon*: "Tėrė ēamėrit qė u gjetėn nė Karbunār, u vranė dhe u hodhėn nėpėr hendeqe: njė nėnė me 7 fėmijė si edhe
tė vegjėl tė tjerė, tri vajzat e Muharrem Agush*t, nusja e Hodos dhe Ajshź Agushi".(J. G. Sharra, "Istoria tis...", v. e p., fq. 669). Pas dy ditėsh ata arritėn nė Margėllėē; *"e plaēkitėn egėrsisht; tė vetmit qė s'kishin mundur tė mėrgoheshin, ishin plaku Qamil i paralizuar prej vitesh dhe e shoqja e tij; i therėn tė dy brenda shtėpisė sė vet"*. (J.G. SH., "Istoria..."*, fq. 699). Niko Zhangua shėnon: "...ata qė kapeshin nėpėr fshatra, kaloheshin nė thikė; nuk bėhej pėrjashtim as pėr fėmijėt, gratė e tė sėmurėt. Shpėtonin vetėm ca tė pakė qė kishin shumė para dhe lira florģ, me tė cilat riblenin jetėn e tyre dhe iknin drejt kufģrit. Paturpėsitė e poshtėrsitė e EDHES-itėve vunė kudo vulėn e njollės sė zezė". (J.G.SH., "Istoria...", fq. 669).
Nė fshatin Livadhār vranė Izet Lovidhen, tė birin, tė shoqen dhe tė bijėn nė bahēen ku punonin. Ditėt e fundit tė korrikut 1944 grinė tė 58 vetėt qė gjetėn nė Pąrgė, pėrfshi edhe myderrizin e qytetit, tok me familjen e vet: dy tė bijtė, tė shoqen dhe tė bijėn. (Lista e mėrore gjėndet nė *"Enciklopedi Jugshqiptare" *II, ende e pabotuar). Nė Vólė vranė kėdo qė zunė, kurse nė fshatin Skrropjonė tė Margėllėēit femrat e familjes tė Sako Banush*t i pėrdhunuan dhe pastaj i thelėzuan. Nė fshatin Kastrģzė shuan tė 16 pjesėtarėt e 2 familjeve, tė vetmet familje islamike nė atė fshat: tė Halil Rustemit e Hasan Słlēes; grinė burrat dhe nė vijim pėrdhunuan pėr 3 ditė rresht vajzat dhe gratė, njėra nga tė cilat disa muaj shtatzėnė. Pasi ishin velur me kėnaqėsitė e veta shtazarąke, gratė nė fjalė dhe fėmijėt e tyre i shpunė nė vendin e quajtur "Tre Ullģnjtė" (ndėrmjet fshatrave Mavrłdh dhe Vąrfan dhe i vranė grékēe, domethėnė me musibéte qė s'ka gjuhė t'i tregojė e penė qė t'i pėrshkruajė. "*Haziz Hate Shabģnin, tė vetėmin qė arritėn tė kapnin nė fshatin Shłlash, e pushkatuan aty pranė, nė
vendin e quajtur* *«Gropa e Mihailģdhit». Kufomėn e Mehmet Abazit qė kishte vdekur para dy muajsh e qitėn nga varri dhe e tėrhoqėn zvarrė nėpėr rrłgėt e fshatit. *(J. G. Shąrra,* "Istoria tis....", fq. 699*).
Pas Pėrbindshmėrive nė Paramithi, Pąrgė, Vólė dhe gati nė tėrė fshatrat e pėrtej e kėtej Kalamąit, lemeri tė ngjashme ndodhėn edhe nė Filat dhe fshatrat rreth tij. EOEA-sitėt e EDHES-it, pasi grinė me plumba mbi 75 vetė nė fshatin Spątar, hynė edhe nė Filat. Niko Zhangua thotė: "Njerėz tė egėr ebarbarė qė kėrkonin lira e plaēkė hynin si zotėr nėpėr shtėpitė, dhunonin vajza e gra dhe vrisnin kė tė donin". (J. G. SH., "Istoria...", fq. 669). Ndėrsa J. G. Shąrra nga ana e vet thotė se, kur zervistėt morėn Filatin, "nė vendin e quajtur «Vąnėr» vranė 65 ēamėr islamikė; dhjetra tė tjerė i hodhėn
poshtė nga lartėsitė e Urės sė Nąēit". Po dihet se edhe rreth 50 tė tjerė i grinė nė buzėlumin ndėrmjet qytetit Filąt dhe fshatrave Galbąq e Vėrselė. Nė fq. 665 tė "Istoria tis...." J. G. Sharra shkruan: *"Gjakėsitė nė Paramithģ dhe thellimi i keqbėrėsive nuk linin asnjė dyshim se, po tė donin tė mbijetonin si popull, duhej tė ērrėnjoseshin". Po J. G. Sharra nė fq.
670 tė "Istoria tis..." vėren: "Kush donte tė jetonte, duhej tė linte truallin e shenjtė tė atdheut tė vet, shtėpinė, pasurinė dhe tė merrte rrugėn e mėrgimtarit". Nė rrethana tė tilla, kush arrinte, mėrgohej ngutėsisht; duke bėrė fjalė pėr varganin e pandėrprerė shumė kilometrash tė tė shpėrngulurve ēamėr islamikė tė mbetur ende gjallė, J. G. SH. nė fq. 665
tė veprės sė vet, shkruante: "Tabloja qė paraqitnin ishte rrėnqethėse dhe e vajtueshme... mijėra vetė: burra, gra, fėmijė, pleq e plaka nė njė vargan kilometrash tė ngjashėm me njė gjarpėr nė lėvizje e arixhinj nė pamje, me dhimbjen dhe keqardhjen nė fytyrat e tyre, tė ngarkuar me ēka kishin mundur tė merrnin me vete, ecnin nėpėr udhėn qė konjukturat fatkeqe me veprime tė paramenduara u krijuan kaq pėsime ē'njerėzore dhe tė ashpra".
Niko Zhąngua nė veprėn e vet shkruan edhe: "Črė e qelbur nė shtėpitė e Sali Hafuzit, ku kishin mbyllur gra e fėmijė; vdekje fėmijėsh, pamje rrėnqethėse e grave myslimane qė hiqeshin zvarrė e, edhe pse tė uritura dhe tė cfilitura, pėrdhunoheshin e rriheshin nga oficerėt zervistė gjatė 6 muajve qė u mbajtėn tė burgosura". ("Actes agressifs du gouvernement manarcho-fasciste grecs contre l'Albanie", Tiranė, 1947, kreu XIV, fq. 64-65). Rreth 350 prej tyre qė kishin mbetur ende gjallė, nė kujdesin e njė anglezi u detyruan t'i nisnin nė kėmbė pėr nė Shqipėri, udhėtim ky qė dihej se veē raskapitjes sė atyre grave e fėmijėve tė tretur, ishte plot me rreziqe tė mėdha. Duke u hedhur kėndej Kalamait me njė palo trap, jo pak
prej tyre u rrėzuan nė rrymėn e lumit dhe u mbytėn. Gjatė tėrė udhėtimit ato ishin pėrherė tė mėsyra nga gjithfarė rrugaēi, pėrdhunuesi dhe kusari grek e shqiptari tė krishterė. Pas mė se dy ditė e ca udhėtimi, gjatė njė nate tejet tė ftohtė e me shtrėngata bore u prunė deri nė kufirin shtetėror dhe u lanė atje nė mėshirėn e shtėllungave tė borės dhe tė ftohtit ku "kėputej perona". Tė lagura deri nė palcė dhe duke mos ditur nga tė lėviznin, u sorollatėn brinjave malore dhe grykave tėrė natėn. Mėngjezi u gdhi kur 25 vetė kishin ngrirė; ndėr to edhe Hafizeja 7-vjeēare, e bija e muhtiut tė Paramithģsė, Hasan Abdullah Mulazimit, e vetmja prej familjes sė tij qė kishte mbetur gjallė nga kasaphana e 27.6.1944 dhe nga vuajtjet e 6 muajve burg. Asaj nate atje kishte vdekur edhe Minźja, e shoqja e hoxhė Husejn Efendiut si edhe e bija, Hasibźja, e shoqja e Sami Dinos nga Paramithia, vrarė nga zervistėt mė 27.6.1944 nė Paramithi; kishte vdekur, gjithashtu edhe Hismāja 12-13 vjeē, e bija e mulla Halilit nga Dhrohomģa, vrarė nga zervistėt nė Paramithi mė 27.6.1944.
Po mjerimet e ēamėrve ende s'kishin marrė fund. Nė muajin janar 1945, kur ushtria ELLAS-ite EAM-ite i pėrzuri gjakatarėt e Zervės nga Ēamėria e Janina, qindra ēamėrve tė mbetur nė mjerim tė plotė e duke vdekur aty-kėtu rrugėve, iu desh tė ktheheshin nė vatrat dhe mallin e vet. Mjerisht, gjatė 10-ditsh*t tė parė tė marsit, egėrsirat zerviste u rikthyen nė Ēamėri. Vrasjet e therjet e bėra prej tyre ishin edhe mė tmerruese se ato tė vitit tė kaluar; kush s'ishte grirė ende prej breshėrive tė plumbave, i fluturonte koka prej hanxharėve, thikave e sėpatave. Mbi 500-600 kufoma njomėn me gjak vendin brenda dy ditėve.
Kur nė Ēamėri grekėrit s'kishin lėnė mė kėmbė shqiptari islamik tė gjallė, drejtėsia e padrejtė greke tė gjithė ēamėrit tė madh e tė vogėl- i dėnonte me vdekje, u hiqte pėrjetėsisht tė drejtėn e autoktonģsė dhe tėrė pasuritė e tyre i bėnte bir pėr vete tė shtetit grek.(J. G. SH., *"Istoria tis....", fq. 673).
Mbi sa ndodhi, J. G. Shąrra nė fq. 670 tė veprės sė tij tė pėrmendur shkruante: "Nė Ēamėrģ u shkelėn ligjet e njerėzimit dhe u njollos historia e saj nga kėto ordhģ njerėzish tė egėr"; ndėrsa nė fq. 672 vėren: *"Kėto ishin pėrfundimet e politikės sė urrejtjes sė fesė *(islamike I.D.Hoxha) dhe tė politikės sė ēmėndur tė EDHES-it; ato, pasi vulosėn me gjak, lotė e rrėnime fatin e tė dy bashkėsive (islamike dhe ortodokse nė Ēamėri), patėn si pėrfundim ērrėnjosjen e ēamoshqiptarėve nga toka e tė parėve tė tyre, nga shtėpitė e pasuritė e tyre...".
1. Lumo Skėndo(Mitat Frashėri), "Kalendari Kombiąr" nr. ,T. 192, fq.
2. Duket se luftimet pėr shkatėrrimin e rrethit tė armatės greke, e cila mė 1854 kishte qarkuar taburėt osmanė nė kalanė e Nąrtės, zgjatėn njė javė.
3. Lista emėrore e tyre gjėndet nė fq. 110/1,2.3,4 tė librit: "Ēamėria dhe Janina nė vitet 1912-1922", T. 1996.
* Kėtė dhe plot tė tjerė i patėn djegur tė gjallė.
Tirąnė, mė dt. 15.09.2008
(http://groups.yahoo.com/group/penakombetare/message/393)