100 SHKODRA, t’anë e bukur

Gjithçka mund të vdesi e të lindi në Shkodër, të zbukurohet a shëmtohet, por shpirti i saj, nuk vdes kurrë!

Po ku ka ore ku ka, ku ka shi e breshër, ngricë e dimër, verë e vapë e zheg që djeg, me e ndal tjetrin me shku n’Shkodër. “Udhëtar i vërtetë - ka thënë dikush - është ai që nuk e di për ku është nisur, ndërsa udhëtar i përsosur është ai që ka harruar nga është nisur”. A do ta harrosh pra prej nga je nisur, a do pra n'ëndërr t'futesh, n'jerm t’biesh?! S’ke rrugë tjetër! N’Shkodër shko! Përhumbjet e para, si në çdo ëndërr, nisin me lodhje e vazhdojnë me shtrirje, çlodhje, derisa vjen magjia. Dhe ja, sapo del nga Tirana, puna, mundimi, lodhja; Kamza, Bathorja, ndërtimet në të majtë e në të djathtë, qindra biznese të vogla anës rrugës. Para 5-6 viteve ishin barraka, tani janë qindra vila me tre-katër kate. Le të llapashisi kush të dojë për “malokë” e “bathorakë”, këta hiç s'e kanë ndër mënt të ndalin së punuari, së kthyeri barrakat në vila.

Janë me mijëra, vijnë nga ku e kuptuan që nuk mund të jetonin dhe me 1 tel muzikë nuk mund të bënin. Nuk është aspak e vërtetë që gjenerojnë Krim, statistikat e tregojnë. Ikni pyesni, krimi nuk prodhohet këtu. Këtu ka vetëm punë, çimento, tulla, hekura, dërrasa. Krimi është atje, atje tek Blloku, tek Droga, Prostitucioni, Benz-at, Jeep-at, Kallashnikovët. Këtu veçse ndërtohet. Me njëmijë vështirësi e halle, por ndërtohet ama. Para një viti isha me një amerikan në mes të Bathores. I habitur amerikani, por pa i lëvizur qerpiku tha; “Krejt Los Angeles para 200 vitesh! Nëse këtu para 5 vitesh ka qënë fushë, për 5 vite të tjera unë, mes Tiranës dhe Bathores, do zgjidhja Bathoren“. Përhumbja thellohet nga Tapiza në Milot; Deti, kripa, fusha në Perëndim, flladi, malet, mallet, në Lindje. Këtu, nga mali gjer në det të vrasin, por më shumë vrasin njëri-tjetrin. Një ditë duke kaluar këndej e pyeta një fshatar; “hë mo, nuk mbaruat së vrari njëri-tjetrin?“. “I hale jon vra, i hale kan met pa vra“ - u përgjigj përfaqësuesi i të çuditshmes kooperativë mazohistike.

A thua uji, ajri, toka, të kenë ndonjë përmbajtje të veçantë, apo thua fusha gravitacionale me atë magnetike të tokës me rrezet kozmike përsheshen frikshëm duke tërbuar psiqikat e lodhura fusharake?! Në Fushë të Lezhës tjetër hall; Fshatarët fusharakë vehten e quajnë “malësore“, ndërsa malësorët e zbritur nga malet “fshatarë“! Para do kohësh mora në makinë njërin prej këtyre fusharakëve malësorë. Më bëri të ditur, sipas tij, kontraste të thella mes dy minimikroetnive; “Kena i fjal' t’urt' ne knejna - tha - me na i përzi mishin me i kusi n'zjarr, jo mishi, por as langu nuk na bashkohen”. Torrovica?! Ish-kënetë, ish-burg, te gjitha kioskat anës rruges “Pije Freskuese”. Vështrime të vëngerta mosbesuese, autostopista që nuk guxoj t'i marr. Sa herë kaloj këtu më s'di pse gjithmonë më duket e Premte. Të shtunën nuk e di ku është, dhe as më intereson, por pas Torrovicës është kudo dhe kurdoherë e Diel. Zadrima nuk shfaqet, shpërthen me dritë verbuese deti në perëndim dhe malesh me dëborë në lindje. Aty Shkodra jep vibracionet e para. Mirëpo me hy n’Shkodër, nuk mundesh dosido. Ka rregulla, ka kushte, ka ceremonira. Së pari duhesh me kalu një lumë të gjërë, të lodhur që zbret nga larg e lart, i cili para se me vdek në det kryen të fundit punë duke të paralajmëruar; “Prit or Beg se ka hendek” se s’është lehtë me hy n’Shkodër.

Prej aty, kurgjë s’shihet, gjithçka ndihet. Pas urës, të cilën kisha pas qef me e pa të ngrihet e të ulet, një “Zoj e Mir’” në heshtje dhe solemnitet të urdhnon mirëseardhjen për tek Zoja e Madhe Shkodër. Në të majtë, liqeni dimërak me shelgje brenda tij që duken si pleq të lodhur të kërrusur me çizme që rrinë aty në mes të ujit pa lëvizur. Në të djathtë lart, Rozafa hijerëndë, pa moshë, pa stinë, pa naze, pa lëvizje, “Pa zemër pa ndjenja, syt' e saj rrufena, qarkullojn' rreth Shkodrës, tue synue vranshëm”. Ndal befas pranë tre grave që shkojnë drejt qytetit. Tremben pak. A asht e bukur Shkodra?! - i pyes. Sigurisht - përgjigjen të treja njigojet. Pa hyrë në qytet, ndaj një dyqani pyes përseri. Po - përgjigjen një djalë dhe një mesoburrë. Bëj sikur nuk dëgjoj. Pooooo - këlthasin të dy. Ndal makinën diku dhe sillem nëpër qytet. Plot njerëz nëpër rrugë, plot dyqane e kioska, pak klienta. Gjallëri ka, por është si gjalleria e mullirit pa grurë që gërryen gurët e vet. Kam përshtypjen se të njëjtat mallra ia shesin e blejnë njëri-tjetrit disa herë. Diku një “Lavazh me ujë të bollshëm”! Nëpër lokale thuajse vetëm meshkuj. Sigurisht edhe shkodrankat elegante nazelie, ato që flasin e shkruajnë me apostrofa; t'ana t'mirat, t'marsha t'ligat etj, ato që për të shëmtuarat "Këtë" dhe "Kokë" thonë respektivisht aq bukur; "Kyt" dhe "Kryt", edhe ato aty janë, po ku m'i hedhin sytë ato mua.

Pyes-pyes-pyes, Po-po-po përgjigjen të gjithë. Dikush shton; “por duhen edhe pare”. Ish- i burgosuri politik thotë: Po, Shkodra asht e bukur, por… jeton mes librave, njeh gjuhë të huaja, ngutet të bëjë plotësime, sqarime, spjegime, të japi shembuj, thotë se realiteti nuk duhet glorifikuar me heroizma dhe përralla por duhet parë drejt në sy, se kemi faj vetë që jemi zhytur në kaos dhe fukarallëk, e ka shpirtin zeher nga vuajtjet, por është i pamposhtur, i gjallë, dinamik, gati ta japi ç’do kontribut. E kam në majë te gjuhës pyetjen; "Po si thua ti, ti thyejmë çiftelitë dhe lahutat, t‘i grisim t‘i harrojmë kënget e trimërisë?!" por e lë me aq se nuk dua ta brengos. “Heronjtë e Vigut“ janë katandisur në “Heronjtë e VI U“ sikur të kishin qënë çamarrokër të klasës së VI U të ndonjë shkolle 8-vjeçare. Gra me të zeza gjithandej. Nuk dua, por as nuk mundem t'i fotografoj, janë aq shumë, 64 mega bytet e fotoaparatit nuk mjaftojnë. E famshmja simbolike “Kafja e Madhe”, bosh, me dyer të kyçura, duket si gjymtyrë e mpirë. Ka mbajtur frymën, pret. “Pronarët e vjetër“ qënkëshin tre plaka, njëra prej të cilave, shkaktare e atij shkretimi, nuk ka rënë ende dakord me dy të tjerat për ta shitur. “S’don që s’don plaka, ça me ba?!”.

Në pjesën më të bukur të qytetit, d.m.th. në pjesën e vjetër me rrugica, kthesa, kalldrëme, harqe, portale, ka shumë shtëpi dhe dyqane të cilat, ndryshe nga pjesa e shëmtuar soc-realiste që zien, shumica janë të mbyllura me qepena te ulura, me sy përdhe, hijshëm, sikur thonë; "pritni, s'është për ne kjo kohë, ngutuni ju të tjerët, ne presim, durojmë". Këtu, në këtë lagje - thotë një shkodran i moçëm - për herë të parë në Shqipëri, delikati Kolë Idromeno, përdori të fortin beton për ndërtim. Pyes nëse kanë mbetur këtu shkodranë të vjetër, nga ata të thekurit, të thelbit, kocka, palca, bërthama e Qelizës së Jetës, Bërthama e Molekulës së Qënies, prej nga dalin Quant-et e dritës, Hypofiza e qytetit prej nga jepen urdhrat për gjithçka. Disa thonë “Po” disa Jo, të tjerë thonë jo-po-po-jo. “Jo” - e sigurtë do të ishte vetëm nëse të gjithë do të pergjigjeshin “Jo”. E kjo s’ndodhi. Të gjitha kombinacionet e tjera janë “Po”. Vështirë t’i gjej. Por përderisa Ata edhe tani aty janë, d.m.th. janë të pavdekshëm dhe të tillë do të ketë gjithmonë.

Një tjetër shkodran sqaron me krenari se; “La lana scutariana” d.m.th. leshi i bagëtive shkodranë, ka qënë ndër më të famshmit në Europë. Iki nga leshi i bagëtive drejt një tjetër leshi; “Lagja e Gjakut“ quhet, pjesa perëndimore pranë Liqenit ku janë me shumicë të ngujuarit e gjakmarrjes. Nuk më intereson numri, statistikat etj. Ato t’i bëjë kush të dojë, shkoj t’i hedh një sy, të marr, të thith “rrezatimin“. Pyes së pari se ku ndodhet. Dikush përgjigjet duke më pyetur hapur se për cilin interesohem duke kujtuar se kam ardhur të vras ndonjë për t’u gjakmarrë. Halabaku më la përshtypjen se donte të paguhej për ç’ka mund të më thoshte. Hallakatem nëpër gropat e thella të rrugëve të gjakut. Dikush më lutet të hypi në makinë për të kaluar gropën me ujë të gjërë sa rruga. Pranoj, është garancia më e mirë se gropa nuk është fort e thellë.

Gjithandej rrugë të shkreta me tek-tuk ndonjë kalimtar kokëulur që nuk guxoj ta pyes për kurgjë. Shtëpi të rrethuara me mure të larta. Zoti e di ç'bëhet brenda tyre. Ja një dyqan i vogël! Pyes shitësen ku janë disa shtëpi të kthyera në kulla ngujimi me dritare të zvogëluara si frëngji. Nuk di - thotë me shumë njërzillëk duke ngritur supet. A asht e bukur Shkodra?! - i them. Po bre! - përgjigjet pa hezitim mu aty ku Shkodra kullon gjak. "Mirupafshim" - e përshendes. “Ardhsh i bardhë!” - ma kthen shkodrania e urtë duke më lënë pa frymë. T’i jem dukur edhe asaj se erdha me marrë gjak?! Kthehem përmes pellgjeve pa fund. Pij çaj në një kafene “të mirë“ me duralumina dhe mermera. Para se të largohem freskohem pak në banjë. Banja 1 metër me 1 metër, brenda një lavaman, një WC dhe një gjenerator mbi një gomë të vjetër makine. Mirë kur korent ka, por kur korent nuk ka dhe ky gjeneratori ndizet me zhurme e tym te zi, a e mbyllin këtë banjë, apo hyjnë e freskohen a diçka tjetër përmes tymit dhe zhurmës?! Nejse, gjëra të vogla këto.

Punëtori, fshatari, malësori, magjypi, dukagjinsi i zbritur, tregtari, kioskaxhiu, sudentja që studion në Itali, studenti, halabaku, sigurimsi i pandreqshëm me kapele kineze, një “Drago” shkodran, muslimani, katoliku, ortodoksi, fëmijë, gra, burra - plot 100, kur i pyeta; “A asht e bukur Shkodra?” - të gjithë thanë PO! Kaq desha! I dehur me çaj nis kthimin. Gjunjët me dridhen, koka më zjen, truri më kalon në tilt. Kam frikë mos përplasem a mos bie në Drin e shkoj e tretem bashkë me të në det, e jo atje ku po kthehem, por këtu ku isha nuk do të vij dot më, prandaj gëlltit një Deanxit. Kioskat, halabakët, kafenerat, WC-të, gjeneratorët, etj. etj. janë të gjitha provizore. Shkodra-Shkodra, ajo është e përjetëshme dhe llaftarisht e bukur.

Gjithçka mund të vdesi e të lindi në Shkodër, të zbukurohet a shëmtohet, të fukarallepset, të vritet e të pritet, por shpirti i saj, fryma e saj, hijeshia e saj, nuk vdesin as kanë për të vdekur kurrë.

Si me qenë njeri Shkodra mor' burr’ i dheut, si me qenë femër. Prandaj, kujdes, mundesh a s’mundesh me e dashtë, është diçka, e ajo me t’dasht a mos me t’dasht është diçka tjetër. E do ti, por a t’do ajo?! Mundesh me iu lut, me i kërku prehje nën hijeshinë e saj, me i kërku dashuri, me i hy n’zemër, ehe, kjo ësht' e vështirë. Zoja e di vet çfarë bën, është pun' e saj, ka kushte t’forta, si me shemb me rrafshu Rozafen p.sh. Prandaj nuk mundesh me iu afru dosido por veçse me kujdes, pa e paragjyku, me përunjësi, me respekt, delikatisht, si e meriton një “Zoj e rand”, mos e shqetësosh, mos e pengosh, mos ia lëndosh përhumbjen mendimtare që e rrethon, hijeshinë, misterin. Veç ashtu, ndoshta, mundesh me ia prish mendjen. Tash Zoja po pushon pak, eshte largu pak, jo larg, n’ato malet e frikshme me borë me majat në re' besoj, veçse, si thotë Poeti, ”shpirtin e ka këtu përqark”. Kur të zgjohet e t’vij, do ndriçoheni, do verboheni, do tmerroheni, do lindni. Kush n’Shkodër përton me shku, jo Shkodra, por ai... ka dek.