Etapë e re në përdormin e gjuhës shqipe

Projekti shumë ambicioz i nisur para katër vjetëve nga një grup i vogël të rinjsh entuziastë, të cilët e kishin kuptuar seriozisht provokimin e kohës kompjuterike edhe në rrafshin gjuhësor, këto ditë po testohet përfundimisht për t¹u vënë në përdorim menjëherë. Se ç¹do të thotë kjo për shqipen dhe përdoruesit e saj, sot, në kohën e zhvillimeve të përshpejtuara në të gjitha rrafshet e jetës sonë shoqërore e ekonomike, në kohën kur në rajone të gjera botërore po shkelen hapësira të reja shkencore, sidomos në fushën e kompjuteristikës, të paimagjinueshme deri dje e provokim serioz sot, është e tepërt të thuhet diçka. Të paktë ishin ata që e kishin marrë seriozisht asokohe punën e filluar të këtyre të rinjve, në krye me juristin premtues, jo vetëm në fushën e parapëlqimit të tij profesional, Lulzim Shishani.

Arsyet ishin të shumta: e para, një ndërmarrje e tillë nuk mund të mendohej se mund të kryhej jashtë ndonjë institucioni përkatës prestigjioz; e dyta, realizueshmëria, në të vërtetë pajtimi teorik e praktik i normësisë për lëndën gjuhësore që do të përfshihej në projekt, nuk dukej punë e lehtë; e treta, përballimi i anës materiale paraqiste realisht problem të pazgjidhur, sepse ishte e pamundur të konceptohej realizimi i një projekti të tillë pa sponzorë seriozë; e katërta, bashkëpunimi i ndërsjellë i kuadrit profesional teknik dhe atij profesional gjuhësor jo gjithmonë funksionon si duhet në hapësirën tonë për shumë arsye, po sidomos për mungesë përvoje për punë ekipore (në kësi rastesh ndihmesat verbale ofrohen me shumicë, ndërsa ndihmesat praktike janë të vogla ose kurrfare fatkeqësisht); e pesta, vënia në përdorim praktik e programit të realizuar në kushtet tona pa rregullsi ligjore në fushën e mbrojtjes autoriale ngre më vete edhe rrezikun për keqpërdorim. Ka edhe arsye të tjera që e vinin në dyshim jo vetëm realizimin e këtij projekti, po edhe cilësinë ose vlefshmërinë e një projekti të tillë për shqipen.

Këmbëngulësia e ekipit punues - grup të rinjsh që dinë ç¹donë, entuziazmi dhe pragmatizmii zhvilluar i tyre, brezi i të cilëve ngrihet në tavolinën e punës me kompjuter, përgatitja profesionale kompjuteristike e tyre, gatishmëria për bashkëpunim me profesionistë gjuhësorë dhe ndihma e pakursyer e këtyre të dytëve, bënë që ajo që dje shihej me skeptizëm, sot të bëhet njëmendësi, bënë që shqipja të radhitet në grupin e pesëdhjetë gjuhëve botërore me program të tillë për gjuhën në kompjuter. ǹështë e vërteta shumica nga këto gjuhë këtë program dhe programe të tjera shumë të avancuara e të dobishme i kanë shumë kohë më herët, ndërsa për shqipen ky projekt i rëndësishëm po hap rrugën për projekte të tjera që do vazhdojnë fill pas vënies në përdorim të tij.

Cila është rëndësia e këtij projekti dhe pse ka rëndësi të shumëfishtë sidomos për shqipen ky projekt? Ana e parë: Mund të thuhet se përfundimi i fazës së parë të punës - realizimi i programit të drejtshkrimit dhe vënia në përdorim e tij në institucionet tona shtetërore administrative, në instucionet tona arsimore e shkencore, në shtëpitë tona informative, në ndërmarrjet ekonomike e në përdorimin individual - do të ndikojë në përmirësimin cilësor të pamjes tonë gjuhësore, pamje kjo, fatkeqësisht, shumë dëshpëruese në të gjitha rrafshet e përdorimit të gjuhës.

Eshtë e vërtetë e hidhur se jo vetëm gjuha e administratës shtetërore, gjuha e politikës dhe e politikanëve, gjuha në rrethet shkollore e universitare, gjuha e teksteve shkollore, profesionale e atyre shkencore, gjuha e mjeteve të informimit, gjuha në përdorim individual e publik, shpreh shkallë të ulët të njohjes e të zbatimit të normësisë e të rregullsisë së saj. Problemet janë të shumta që lidhen me kulturën e gjuhës dhe projekti i drejtshkrimit në kompjuter nuk do të mund t'i zgjidhë të gjitha, por do të mund të përmirësojë dukshëm pamjen tonë shkrimore. Kjo është njëra anë. Ana e dytë e vlefshmërisë së këtij programi është ekonomizimi, jo vetëm i kohës, për korrigjim elektronik (autokorrekt), në kohë optimale. Ata që kanë punuar dhe punojnë si redaktorë a lektorë gjuhësorë e dinë më së miri rëndësinë e tij.

Shmangiet e shkeljet gjuhësore në të gjitha llojet e shkrimeve tona nuk janë vetëm të natyrës drejtshkrimore, po edhe të rrafshit logjik, të fonetikës, të morfologjisë, të leksikut, të sintaksës e të stilit, ndonëse edhe shkeljet drejtshkrimore janë, vërtet, të shumta dhe mënjanimi i tyre automatik paraqet hap të madh drejt zbatimit të drejtë të normës drejtshkrimore në një segment të rëndësishëm të normësisë së saj gjuhësore. Ana e tretë, që për kah rëndësia nuk mbetet prapa dy të parave, është funksioni i nxënies së rregullave gjuhësore përmes këtij korrigjimi të quajtur autokorrekt. Përvetësimi spontan i rregullsisë drejtshkrimore përmes këtij korrigjimi është dëshmuar shumë i frytshëm edhe në gjuhë të tjera që tashmë e kanë të instaluar këtë program, prandaj edhe për shqipen s'ka si mund të jetë ndryshe, prandaj vlen mendimi i shprehur në krye të shkrimit se për shqipen letrare vërtet po fillon një etapë e re e përdorimit dhe zhvillimit të saj.

Cili është projekti i realizuar dhe çka përmban ai? Programi kompjuterik i shqipes është realizuar nga Qendra për Edukim dhe Përparim (QEP). Programi është i ngjashëm me programet për gjuhë të tjera në kuadër të Microsoft-it dhe në pajtim me programin operativ të Microsoft Windows, Microsoft Office dhe Microsoft XP Profesional. Eshtë kryer pjesa e parë e programit që përfshin fjalorin (thesauri) dhe korrigjimin automatik drejtshkrimor (autoCorrect List). Në program është përfshirë korpus shumë i gjerë leksikor. Grupi realizues (punonjës të QEP-it dhe gjuhëtarë nga Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë së Tiranës) dhe grupi mbikëqyrës (gjuhëtarë nga Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë së Tiranës, të Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë së UP, dhe Institutit Albanologjik të Prishtinës) ka përcaktuar parime e kritere shumë të qarta gjuhësore e teknike lidhur me përbërjen e këtij fjalori dhe me realizimin teknik - kompjuterik.

Trajtimit kompjuterik i janë nënshtruar shumë burime gjuhësore, duke filluar nga i gjithë fjalësi i FGJSSH (botimet e mëparshme dhe ky i fundit botim i Toenës), Fjalori drejtshkrimor, Fjalor i fjalëve dhe i shprehjeve të huaja, Fjalori i sinonimeve, Fjalori i termave të gjuhësisë, Fjalori i termave letrare, Fjalori politik, Fjalori i psikologjisë, Fjalori i pedagogjisë, Fjalori politeknik, Fjalori i bujqësisë, Fjalori i mekanikës, Fjalori i gjinekologjisë e obstetrikës, si dhe një numër tjetër fjalorësh terminologjikë. Në fjalorë janë përfshirë edhe një numër i konsiderueshëm fjalësh që nuk gjendet në fjalorët tanë të botuar, po që kanë një përdorim shumë të gjerë në ligjërimin tonë të sotëm nga fusha të ndryshme dhe një fond prej 2000 fjalësh, përgatitur nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë për fjalorin e mbarë shqipes, projekt nën përkujdesjen e prof. Emil Lafes.

Rëndësia e projektit shihet sidomos në zgjidhjet e ofruara drejtshkrimore për këtë fond fjalësh, duke e ditur se ato nuk përfshihen në asnjë fjalor normativ të shqipes. Shumë nga ato janë fjalë të reja që janë në rrugë të mirë për marrjen e qytetarisë së shqipes. Me këtë program në kompjuter korrigjohen mbi 1 milion fjalë e trajta fjalësh, shifër kjo që ka tejkaluar dyfish shifrën e paraparë në fillim të projektit, edhe nga ekspertë tanë të njohur të gjuhës (vetëm emra, si kategori gramatikore, janë përfshirë mbi 30 mijë, pa trajtat e lakuara, ndërsa vetëm për 6 mijë foljet e përfshira janë trajtuar mbi 50 mijë trajta të zgjedhuara në mënyrët e kohët përkatëse të sistemit foljor të shqipes). Me drejtshkrimin në kompjuter, pos fjalësit të shqipes, janë përfshirë edhe mbi 3 mijë emra të njerëzve dhe emrat gjeografikë të Shqipërisë dhe të Kosovës.

Fjalët e shkruara gabimisht me këtë program korrigjohen automatikisht dhe çdo fjalë mund t'i nënshtrohet mbi pesë korrigjimeve - formave të gabuara. Në rastet kur fjala është shkruar gabimisht dhe është larguar shumë nga fjala bazë, fjala nënvizohet me ngjyrë të kuqe, me çka sinjalizohet dhe i sugjerohet shqipshkruesit se kompjuteri nuk njeh formë të tillë, as të përafërme, të shqipes, prandaj mbetet të korrigjohet nga autori, përndryshe të gjitha gabimet e tjera drejtshkrimore i korrigjon vetë kompjuteri. Një tekst ose libër me 500 faqe mund të korrigjohet automatikisht për vetëm dy orë. Programi do të zëvendësojë punën shumë të mundimshme të redaktorëve a lektorëve gjuhësorë, si dhe të korrektorëve teknikë, ndonëse do të mbetën edhe mjaft punë për ta në rrafshet e tjera gjuhësore. Ana tjetër e vlefshme e këtij programi është mundësia që vetë përdoruesi të shtojë në mënyrë automatike fjalësin e programit, kur një fjalë nuk është përfshirë në të.

Po kështu, ekziston edhe mundësia e korrektimit automatik të ndonjë fjale të shkruar gabimisht nga përdoruesi, ndonëse nga puna e bërë me gjuhëtarë të shquar saktësia drejtshkrimore është në shkallë të lartë. Programi i realizuar, pas testimit tri ditësh nga ekipi mbikëqyrës (22-24 korrik) është i gatshëm t¹i dorëzohet Qeverisë së Kosovës, më saktësisht Ministrisë së Shërbimeve Publike, ashtu siç është paraparë më herët, ndërsa pritet që për një kohë të shkurër ai të instalohet, fillimisht në institucionet shtetërore të Kosovës e më pas në institucionet arsimore e të tjera, ndërsa tashmë janë paraparë bisedime edhe me Qeverinë e Shqipërisë dhe Qeverinë e Maqedonisë. Projekti ka rëndësi mbarëkombëtare dhe si i tillë do t¹i shërbejë të gjithë shqipshkruesve në kompjuter. Cilat janë projektet e reja të QEP-it?

Me këtë program nuk mbaron puna. Ajo në të vërtetë vetëm sa ka filluar. Realizimi i programit kompjuterik të drejtshkrimit, si një pjesë hyrëse e makroprojektit "Gjuha shqipe dhe kompjuteri", i çel rrugë programeve të tjera, të cilat tashmë kanë kaluar nëpër fazën e përgatitjes. Planet e QEP-it në rrafshin gjuhësor përfshijnë edhe këto projekte të vlefshme për shqipen standarde: programin që përfshin aspektin gramatikor të gjuhës (një punë e madhe është kryer nga ky projekt dhe tashmë një gramatikë e shqipes është funksionalizuar në program), sinonimet dhe antonimet si dhe fjalori shpjegues, si program afatgjatë.