Përse u binda se Maqedonia duhet prishur?

Në fund të viteve ’80 dhe në fillim të atyre '90, në skenën historike u shfaqën dy procese të pandalshme: dështimi i doktrinës komuniste dhe formacioneve shoqërore që ishin ndërtuar mbi këto premisa dhe shthurja e federatave multietnike, si BRSS, RSFJ dhe federata çekosllovake.

Këto ndryshime rrënjësore i dhanë një rëndësi të jashtëzakonshme politikës. Ajo u bë mjet i artikulimit të ideve, të interesave dhe të kauzave. Shtrëngesat ideologjike, dogmatizmi represiv i periudhës së komunizmit, hegjemonizmat nacionalë që zbatoheshin përmes autoritetit ideologjik, ndikuan që të shfaqet një politikë e re, plot elan e optimizëm, që synonte t'i korrigjonte të gjitha lajthitjet e periudhës së kaluar. Por politika e shfaqur në këtë fazë kishte vetëm forcën mohuese të së kaluarës dhe nuk ngërthente në vete vizionin se si të ndërtohet e ardhmja, si të bëhet transformimi demokratik dhe teknologjik i shoqërisë. Në atë kohë ekskluzivizmi ideologjik u zëvendësua me ekskluzivizëm etnik, ndërkaq monizmi ideologjik me pluralizëm etnik. Në vijë të këtyre proceseve edhe në Maqedoni u shfaqën lajthitje politike, që u shndërruan në pengesë të transformimeve të mirëfillta demokratike të shoqërisë dhe të institucioneve në të. Bartësit kryesorë të procesit politik në Maqedoni, që në thelb ishin pinjollë të konjukturave dhe mendësisë komuniste, e zëvendësuan ekskluzivizmin e dikurshëm ideologjik me atë etnik.

Luftimi i inferioritetit kombëtar

Së këndejmi, ideja prijatare e kësaj kohe ishte transformimi i Republikës Socialiste të Maqedonisë jo në shoqëri demokratike, por në shtet etnik të maqedonasve. Në vijë të këtyre etheve etnike e nacionaliste në Maqedoni, nuk avancuan proceset demokratike e as transformimet e tjera sipas sistemit të ri të vlerave, por kujdesi kryesor iu kushtua idesë së institucionalizimit të hegjemonisë etnike, që objektivisht i margjinalizonte shqiptarët në sistem. Të gjitha angazhimet u derdhën në projektin e ndërtimit të mekanizmit të inxhinieringut etnik, që maksimalizonte potencialet e kombit hegjemon dhe përthante potencialet e popullatës së nënshtruar, pra, shqiptare. Këto relacione të padrejta në shoqëri mes komuniteteve etnike, partia e atëhershme në pushtet nuk arriti t'i pengojë, qoftë për shkak të mungesës së njohurive për proceset historike dhe shoqërore, qoftë për shkak të mungesës së përvojës apo dobësive të tjera që ndikuan që ky subjekt politik të jetë në pozitë inferiore përballë faktorit maqedonas.

Mungesa e zotësisë dhe gjeturisë për t'u përballur me kërkesat e kohës u hapi shtegun dyshimeve për kredibilitetin moral, politik, intelektual të kësaj partie. Nga këto dyshime dhe refuzime të relacioneve që u vendosën në shoqëri u shfaq rryma politike që identifikohej me degët e PPD-së në Tetovë, që udhëhiqej nga z. Menduh Thaçi. Në esencë, kjo degë kontestonte tërë ecurinë e deritashme politike, që nuk arrinte dot të artikulonte drejt çështjen shqiptare, sidomos në momentet vendimtare kur përcaktohej statusi i shtetit të pavarur të Maqedonisë, pa e përkufizuar fare interesin shqiptar në të. Këto fërkime ishin politikisht të thella dhe të parezistueshme: konfrontohej rryma që afirmonte si mënyrë veprimi oportunizmin molisës, që e minimizonte çështjen shqiptare dhe ajo që afirmonte pa kompromis interesin historik, gjeostrategjik dhe jetik të shqiptarëve në Maqedoni. Ky antagonizëm mes dy krahëve duhej të zgjidhej në Kongresin e jashtëzakonshëm të PPD-së, që u mbajt më 12 shkurt të vitit 1994. Në këtë kongres doli ngadhënjyes krahu që kontestonte ecurinë e deritashme dhe insistonte për artikulimin sa më të zëshëm, këmbëngulës dhe sistematik të çështjes shqiptare. Mirëpo të mundurit nuk u pajtuan me këtë dhe në sajë të përkrahjes pa rezervë të qeverisë, arritën që në mënyrë administrative të riciklohen, duke uzurpuar emrin dhe trashëgiminë e PPD-së. Mirëpo ata nuk arritën të ndalojnë paraqitjen në skenën politike dhe historike të Maqedonisë të një fryme dhe opsioni të ri politik, që do të rrumbullakohet me krijimin e PDSH-së. Qëllimi parësor i kësaj fryme ishte luftimi i inferioritetit kombëtar dhe politik të shqiptarëve dhe paralajmërimi se në të ardhmen proceset politike në Maqedoni do të varen edhe nga faktori shqiptar. PDSH-ja nuk hoqi dorë kurrë nga ky mision mobilizues e faktorizues të politikës së re. Nga paraqitja e saj në skenën historike faktori politik shqiptar e fitoi peshën që i takonte. PDSH solli risi edhe në ndërtimin e opsionit politik që merrte parasysh: tendencën historike që ndikoi në eleminimin e doktrinave totalitare dhe shthurjen e shteteve federative; sistemin e ri të vlerave perëndimore që do të përcaktojë proceset që do të zhvillohen në të ardhmen në formacionet e reja shoqërore dhe - kauzën kombëtare. Kjo parti ndërtoi një opsion teorik të rrumbullakuar, në kuadër të së cilës e zhvillonte politikën e vet, e bindur thellë se asnjë politikë nuk mund të mbijetojë gjatë nëse nuk përfill proceset historike, sistemin e ri të vlerave dhe interesin konkret kombëtar. Së këndejmi, PDSH krijoi një platformë politike që i përfillte këto interesa dhe realitete. Në kuadër të kësaj platforme politike, ajo ndërtoi argumentin për domosdoshmërinë dhe njohjen e së drejtës për vetëvendosje të jashtme për popullin e Kosovës dhe të drejtës për vetëvendosje të brendshme për popullin shqiptar në Maqedoni.

Kontestimi i shtetit maqedonas

PDSH e kontestoi vendosmërisht procesin e deritashëm të themelimit të shtetit të Maqedonisë vetëm në bazë të respektimit të vullnetit të popullit maqedonas, duke shpërfillur rrezikshëm aspiratat e popujve të tjerë. Këtë kontestim ajo e mbështeti kryesisht në dy argumente: shthurja e Jugosllavisë objektivisht, legjitimoi të drejtën e çdo populli për vetëvendosje, pra edhe të popullit shqiptar dhe, e dyta, shtetet multietnike nuk mund të ndërtohen mbi vullnetin ekskluziv të një bashkësie etnike, ngaqë hapet shtegu për shkelje drastike të të drejtave të njeriut, për margjinalizim të bashkësive të tjera etnike. Procesi i deriatëhershëm politik në Maqedoni nuk i përfillte këto dy argumente dhe në mënyrë të dhunshme e spikaste, hipertrofizonte interesin maqedonas, duke instaluar në çdo institucion, në çdo procedurë, mekanizmin e inxhinieringut etnik. PDSH hyri në procesin politik me qëllim të qartë që ta çmontojë këtë mekanizëm. Nga ky qëllim politik ajo nuk hoqi dorë kurrë. Për t'i parandaluar efektet rrënuese, margjinalizuese, përtharëse të këtij mekanizmi, ajo insistonte të ndërrohet koncepti etnocentrik, majorizues i shtetit, me një koncept tjetër që afirmonte idenë e demokracisë koncesuale. Nëse në shtetet multietnike nuk respektohet demokracia koncensuale, ky mekanizëm vetëmbrojtës, atëherë vetë demokracia në kuadër të një politike hegjemoniste shndërrohet, përçudnohet në procedurë eleminimi, ku popullata shumicë në bazë të kritereve të veta vendos për sasinë dhe cilësinë e të drejtave të popullatës pakicë. Në atë kohë, tërë doktrina politike e PDSH-së mund të karakterizohej me kërkesën për marrëveshje historike mes dy komuniteteve konkuruese etnike për ta çmontuar në mënyrë paqësore atë mekanizëm që e prodhonte konfliktin. Në këtë fazë të angazhimit të saj politik, PDSH ishte e bindur se me aplikimin e demokracisë koncensuale do të korrigjohen të gjitha devijimet, fërkimet dhe do të fillojë procesi i pajtimit ndëretnik. Me këto bindje të thella se paqja është e mundshme në shtetet multietnike, ajo pranoi të bashkëqeverisë me partinë maqedonase që i fitoi zgjedhjet, VMRO-DPMNE-në. Në këtë periudhë, u arritën rezultate inkurajuese për paqen dhe bashkëjetesën. Mirëpo, me këtë tendencë që i qetësonte gjakrat nuk u pajtua partia opozitare maqedonase, që e akuzonte VMRO-DPMNE-në se ka lejuar që në Maqedoninë Perëndimore të qeverisë PDSH, pra vetë shqiptarët, në mënyrë autonome, pa pranuar rolin e instrumentit të qendrës së vendosjes. Me këto tendenca nuk u pajtuan as disa grupe, atëherë të paidentifikuara politike, që pohonin të kundërtën. Në vijë të këtyre fërkimeve shpërtheu lufta dhe PDSH-ja, në kuadër të përcaktimeve të saj politike insistonte në ndërrimin e konceptit të shtetit, duke afirmuar sërish modelin e demokracisë koncensuale. Ndonëse kundër vetes ajo kishte shumë skeptikë dhe kundërshtarë, ajo megjithatë arriti të hapë negociatat që për bazë kishin platformën e saj politike. Në këtë mënyrë, u arrit Marrëveshja e Ohrit, që në vete ngërthen një formë të butë të mekanizmit të demokracisë koncensuale, por vetëm për ato çështje që kanë të bëjnë me kulturën dhe identitetin kombëtar të shqiptarëve. Në Ohër, sipas kërkesave të PDSH-së, u korrigjua koncepti i shtetit, u krijuan baza ligjore për barazi në sistem, për përfaqësim adeguat dhe për pajtim përfundimtar ndëretnik përmes amnistisë, çarmatosjes dhe shpërbërjes së UÇK-së. PDSH investoi shumë mund dhe shpresë që të arrihej kjo marrëveshje historike që do të ndalonte garën shkatërruese ndëretnike. Mirëpo të gjitha rezultatet e mëtejshme tregojnë se gara vazhdon në dimensionin e ri. Pala maqedonase synon që këto të drejta t'i shndërrojë në të drejta të pashfrytëzueshme dhe të vendosë partnerin e saj të koalicionit në pozitë inferiore, ashtu si në fillim të viteve ’90. E tërë kjo në mënyrë dëshpëruese, dëshmon se në shtetet multietnike, në thelb konfliktuale, siç është Maqedonia, vështirë apo fare nuk mund të arrihet paqja ndëretnike. Shtetet moderne perëndimore mund të funksionojnë normalisht po qe se plotësojnë tre kushte elementare: kohezionin e brendshëm, pra luajalitetin e qytetarëve ndaj sistemit; mirëqenien e qytetarit dhe demokracinë liberale. Maqedonia, para dhe pas marrëveshjes së Ohrit, nuk arrin ta plotësojë as kushtin e parë si çdo shtet multietnik konfliktual. Ekzistojnë fakte të pamohueshme që dëshmojnë të kundërtën. Sikur qëllimshëm nxitet ripërtëritja e konflikteve ndëretnike. Nëse analizohen të gjitha vështirësitë gjatë bisedimeve të Ohrit lidhur me modelin e dygjuhësisë, mekanizmin e vetos, që mbron interesin shqiptar dhe nuk e rrezikon atë maqedonas, nëse analizohet pozicionimi refraktar para, gjatë dhe pas bisedimeve i palës maqedonase ndaj çdo ndryshimi që e përmirëson pozitën shqiptare në shoqëri dhe nuk e rrezikon atë të maqedonasve, nëse analizohen diskutimet në Parlament dhe lojërat e tjera politike gjatë votimit të ndërrimeve kushtetuese, nëse analizohen modifikimet që i bëhen në vazhdimësi marrëveshjes së Ohrit, nëse analizohen vonesat e qëllimta rreth implementimit të marrëveshjes së Ohrit, nëse analizohet mosrespektimi i ligjit për amnisti, etj., del qartë se këtu nuk ka gatishmëri e as vizion se si të arrihet pajtimi ndëretnik dhe në këtë mënyrë të eliminohet ai gjenerator që i ripërtërin antagonizmat ndëretnikë. Fatkeqësisht, Maqedonia nuk është rast i jashtëzakonshëm, por vështirësi të tilla në arritjen e kohezionit të brendshëm në shoqëri shfaqen në mënyrë të parezistueshme në të gjitha shoqëritë heterogjene, konfliktuale. Është fakt se përkundër investimeve kolosale në Bosnjë, kohezioni i brendshëm atje nuk është arritur, por mbahet dhunshëm përmes angazhimit të faktorit ndërkombëtar, në Kosovë serbët gjithnjë e më shumë anojnë kah ideja e ndarjes së Kosovës, ndërkaq në Maqedoni gjithnjë e më tepër shoqëria polarizohet në aspektin etnik.

Ndërrimi i kursit politik

PDSH tejmase investoi në projektin e ndërtimit të një shoqërie multietnike, tolerante, interaktive në Maqedoni. Në vijë të kësaj, hartoi edhe platformën e saj politike që përcaktonte kahjen e angazhimit të saj politik në çdo kontekst ku vepronte ajo. Të ballafaquar me këtë mendësi refraktare të palës maqedonase, që nuk është në gjendje të kuptojë rëndësinë e ndërtimit të mekanizmave shoqërore që realisht pasqyrojnë karakterin multietnik të shoqërisë, PDSH me keqardhje konstaton se mundi i saj dita-ditës shkon huq. Relacionet aktuale mes partnerëve të koalicionit dhe në shoqëri në përgjithësi janë si në fillim të viteve ’90, që ishin burim kryesor i antagonizmave të mëvonshëm. Me dëshpërim konstatojmë se kjo shoqëri nuk di, nuk ka gatishmëri, nuk ka vizion, as që tregon interesim të rikrijojë kohezionin e brendshëm, kështu që në mënyrë alarmante shfaqen koncepte për ndarje të Maqedonisë. Konstatoj se PDSH tash gjendet para një dileme të rrezikshme: ta ndërrojë politikën e vet që ishte në vijë të afirmimit të idesë për krijim të shoqërisë multietnike, tolerante dhe inkluzive apo ta zëvendësojë atë me idenë e ndarjeve territoriale ose ta ndërrojë konjukturën drejtuese të partisë. Ndërrimi i kursit politik të PDSH-së është i rrezikshëm, ngase do të vijë ndesh kursit global politik që ndjek faktori ndërkombëtar. Nga ana tjetër, ky kurs që përkufizohet si mbështetje pa alternativë e shteteve multietnike, vjen ndesh tendencës determinuese historike që deri tash i shkërmoqi formacionet multienike shoqërore dhe afirmoi ato etnike. Mes dilemës së zgjedhjes së kursit politik të faktorit përcaktues ndërkombëtar dhe tendencës determinuese e historike, i sugjeroj Kuvendit qendror të partisë ta ndjekë atë të parin, që nënkupton nevojën e pashmangshme të ndërrimit të lidershipit. Pra, zhvillimet historike të mëhershme dhe sidomos të dhjetëvjetëshit të fundit, dëshmuan jofunksionimin e rrezikshëm të shoqërive heterogjene konfliktuale. Bindjet e mia politike dhe intelektuale janë në përputhje me tendencën historike. Mendoj se çdo politikë duhet të burojë nga bindjet, sidomos tek ata që kanë marrë përsipër të prijnë. Bindjet e mia aktuale janë në kundërshtim me programin e partisë në hartimin e të cilit aktivisht kam punuar në kohën kur ende kishte shpresë. Duke mos dashur të punoj kundër bindjeve të mia, duke mos dashur ta vë partinë në konfrontim me faktorin ndërkombëtar, shoh vetëm një rrugëdalje: të tërhiqem nga pozicioni i udhëheqësit të partisë, për t’u hapur shtegun elaneve dhe vizioneve të reja.