Mbresa të mbarsura me kujtime që nuk harrohen...

Shkas për këtë shkrim u bë mbrëmja kulturoro-artistike që u organizua nga shoqata Shqiptaro-Amerikane në qytetin Saint Louis, shteti i Missourit, me rastin e festave të 7-8 Marsit të këtij viti.

Ishin mbledhur shumë familje shqiptare për të nderuar mësuesit e dashur dhe nënat tona të shtrënjta.

Në qytetin Saint Louis jetojnë disa mësues shqiptarë që me kulturën dhe devotshmërinë e tyre edukuan breza nxënësish e studentësh shqiptar. Atë natë u kënduan këngë për mësuesit, për nënat dhe fëmijët u dhuruan karajfila e trëndafila shumëngjyrëshe.

"Sa bukur" - thashë më vete kur pashë një grup fëmijësh të vegjël shqiptar me lule të kuqe në doçkat a tyre që ua dhuruan nënave të moshuara në sallë, të cilat ishin të veshura me të zeza. Mu duk se në atë çast dikush shpalosi një flamur shqiptar kuq e zi...

Ishin trëndafilat e kuq që ma krijuan atë imazh dhe thashë disi i përmalluar: "Sa bukur" dhe u ktheva nga ime shoqe e cila po ashtu bëri. Pashë ndër sytë e saj dy pika lot. Zgjata dorën dhe afrova kryet e saj pranë parzmit tim.

Qëndruam ashtu për disa çaste derisa dy djemtë tanë ndërhyn me atë humorin e moshës së tyre: "Aha… çuk, çuk, çuk, pa emocione ju lutemi… nuk ju bën mirë për presionin e gjakut. Do not worry… be happy."

Ime shoqe që ka sakrifikuar më shumë për ta, ashtu duke qeshur e duke fshirë lotët, me dashurinë prej nënë u tha: "Eh more djem… tashti nuk e kuptoni këtë që ndodhi më në të dy… kur të vini në moshën tonë, do ta kujtoni këtë çast," dhe u kthye nga unë e më tha: "A thua po plakemi mor burrë?" Dhe unë, për t'ia larguar emocionet gruas sime, i thashë: "Të lutëm shumë mos fol në shumës… gjithkush të flasë për vete…" Dhe qeshëm e pastaj kënduam e vallzuam deri në mesnatë.

Njerëzit me të cilët na lidhin shumë kujtime vazhdojnë të ngelën në mendimet tona të përditshme dhe ndikimi i tyre është me ne vazhdimisht.
Pas asaj mbrëmje të bukur, disi të lodhur por edhe të ngopur shpirtërisht, u kthyem ndër shtëpitë tona.
Ramë për të fjetur por gjumi na kishte tretur!
"Ku po shkon?" - më tha gruaja.
"Po ndezi një cigare" - i thashë. "Nuk kam gjumë."
"Po jo mor burrë se cigarja ta largon gjumin më shumë, prandaj..."
"E di, e di" - e ndërpreva. "Flej ti se unë po rri edhe pak."

Me ato mendime në kokë u ula në divan dhe afrova pranë meje tavllën e duhanit. Me sytë e mendjes pashë pothuajse të gjthë mësuesit e mi të dashur që nga klasa e parë e deri në universitet. Mu kujtuan këshillat e tyre, përkëdheljet, qortimet… që jane kyçur në kujtesën time.

Nxënësi nuk e harron kurrë mesuesin e vet. Mësuesi mbetët një model për nxënësin i cili përpiqet ta "imitojë" e t'i përngjasojë atij.
Nxënësi krenohet me mësuesin e vet kur thotë: "E kam patur mësues apo pedagog filanin." Pastaj flet e flet për mësuesin e vet të dashur, për autoritetin e tij, kulturën, devotshmerinë, përkushtimin e ndershmërinë.

Pastej flet edhe për qyfyret gjatë orëve të mësimit... për lapsuset e mësuesit të moshuar të gjeografisë i cili gabimisht dhe pa dashje, në vend që të thoshte "Evropa plakë" tha "Lopa plakë."
Kur i kujton këto, qesh, e sytë të mbushën me lot.
Do të doja të përmendja të gjithë mësuesit e mi që nga fillorja e deri në universitet por lista do të dilte shumë e gjatë.

Po përmendi njerin prej tyre i cili la gjurmë të veçanta në edukimin tim kulturor dhe qytetar. E kam fjalën për një përsonalitet të artit e kulturës shqiptare, të ndjerit e të nderuarit profesor Xhemal Broja, i cili na mësoi Historinë e Teatrit si në Liceun Artistik ashtu edhe në Institutin e Lartë të Arteve.

Ai kishte një buzëqeshje të veçantë, të ngrohtë.
Ai kishte një takt delikat për t'u admiruar.
Ai kishte një elokuencë në të folur e cila buronte nga kultura e tij e gjërë.
Ai kishte një autoritet, një personalitet që të detyronte të ngriheshe në këmbë e t'i hiqje duart prej xhepave kur të kalonte pranë.
Sa herë që na shihte ne studentëve duke ndenjur kot ose si i thonë duke u ngrohur në diell në oborrin e bukur të Teatrit Popullor, na thoshte: "Po pse more djelmosha e harxhoni kohën kot?! A e dini se këtë kohë të artë do ta kërkoni një ditë… ngrihuni pra, shkoni, mos rrini kot..."

"Ku me shkue mor professor?!" - ia priste një shkodran.
"Në bibliotekë, mor professor" - iu përgjigjte zotni Xhemali, - "në bibliotekë. Në këtë moshë ju duhet të lexoni shumë, shumë. Mësoni gjuhë të huaja, pajisuni me kulturë. Aktori pa kulturë nuk mund dhe nuk duhet të hypi në skenë, sepse skena asht një vend i shejtë që jo kushdo e ka atë privilegj të intepretojë në të."

Dhe ulej pranë nesh ashtu "këmbëkryq" si i thonë. Hiqte nga koka atë fesin francez që i kishte hije shumë, e ashtu duke qeshur na thoshte: "Hajt pra, kush po na e kallxon ndonjë barcaletë?" Në shihnim njëri-tjetrin ndër sy dhe ndjeheshim ngusht para profesorit! "Hë pra kush po e nisë i pari?" thoshte profesori e sytë e tij ndaleshin tek ai shkodrani me kaçurrela. "He mor ti kaçurreli i Shkodrës, tregoje vetën se Shkodra i ka barcaletat në majë të gjuhës, apo jo?"

Ai e dinte mirë këtë sepse ishte vetë shkodran. Dhe ai shkodrani ia priste:
"A e di si asht puna, profesor… na dimë barcaleta por… me të thanë të drejtën na vjen marrë se… na dimë barcaleta me 'bum'." Ne qeshnim nën hundë e me koka të ulura derisa profesori na nxirrte vetë nga ajo situatë. Gjithnjë me buzë në gaz, përgjigjej: "Hajt, hajt se edhe me 'bumë' i pranojmë barcaletat."

Shpërthente gazi e nisshin barcaletat e imitimet e lapsuset e profesorëve e të aktorëve të Teatrit Popullor e qyfyret e jetës studenteske...
Qeshnim me zë të lartë derisa dikush dilte nga studioja e provave dhe na e tërhiqte vëmendjen për zhurmën… por kur shihte në mes tonë atë "alamet" burri, tkurrej e me gjysëm zëri thoshte: "Ah, na falni shoku drejtor." Xhemal Broja ne ato vitë ishte drejtor i Teatrit Popullor e për ne ishte drejtori e profesori me i mirë në botë.
"Na falni ju ne" - përgjigjej profesori - "Por nuk thonë kot se 'Me kë të rrish, bahësh.'"

Pastaj ngrihej, vinte me kujdes fesin e tij francez e ashtu me atë buzën në gaz, na përshëndeste: "Ditën e mirë djelmosha… mos harroni ato që iu thashë… dhe për herën tjetër kujtoni barcaleta të reja, mirë?"
...por barcaleta nuk u thanë më!
Dikush, më vonë, për t'i hyrë në qejf qeveritarëve të asaj kohe tha se edhe barcaletat tona paskëshin qenë me karakter politik e reaksionar! Ia ka fut kot se na nuk ishim të marrë. Ne dinim se ku e më kë t'i tregonim ato barcaleta… dhe dinim shumë nga ato... e ishin me të vërtetë të bukura, të goditura e të qëndisura për merak.

...dhe barcaleta nuk u thanë më!
Dënimi për ato lloj barcaletash "djegëse" në atë kohë nuk ishte fort i madh!
Për një fjalë goje, për shembull mund të shkojë rehat - rehat dhjetë vjet në burg. Për dhjetë fjalë… shumëzojeni për 10-të! Atëherë në preferuam që ato 10-të vjetesha t'i kalonim nëpër rradhat e qumështit, në kafenetë me tym e duke gjuajtur peshk.

U ngri buzëqeshja e jonë në ato vite të egra, absurde të të "famshmes" luftë e klasave. U tkurrën ëndrrat tona për të ardhmen kur na lexuan të "famshmen" Letër të Hapur.
Na gjezdisën nëpër të katër anët e vendit për të çuar artin e kulturën deri në skajet më të largta të Atdheut. Ne, që u diplomuam në ato vite, i ngritëm duart lart, si me sustë, si me komandë për të shkuar atje ku kishte nëvojë Atdheu. Ne e kuptuam që ajo ishte një propagandë naive dhe e pabereqet por nuk kishim rrugë tjetër.

Më ashpër i goditi Letra e Hapur ish pedagoget e mesuesit tanë. Sa intelektualë që kishin lënë gjurmë në historinë e kulturës shqiptare, sa personalitete u rrëmbyen netëve të errta pa hanë nëpër shtëpitë e rrugicat e Tiranës dhe u dërguan nëpër burgje e internime.
Një ndër ato familje që u muar hajdutërisht e mbas mesnate qe edhe familja Broja që u internua në kampet e fushave të Myzeqesë. Xhemal e Selfixhe Broja, për mua, e ma do mendja jo vetëm për mua, qenë e mbetën një Pier e Mary Cyrrier shqiptar.

Bashkëshortët Broja qenë një çift model për ne që do të krijonim më vonë familjet tona.
Ata rritën dhe edukuan dy vajza si drita, të edukuara, të dlira, me kulturë e personalitet, Sashenka dhe Meri Broja.
Ato sot, bashkë me bashkëshortët e tyre përkujdesën dhe ia shikojnë sytë nënës e vjehrrës së tyre të moshuar dhe mundohen t'ia plotësojnë sadopak boshllekun që u krijua me vdekjen e burrit të saj besnik, luftëtarit për idealet e tyre, shokut të ngushtë që s'e braktisi e nuk ia kthej shpinën kurrë bashkëshortes së tij.

Për figurën e zonjës Selfixhe Broja e kam me të vështirë të shkruaj sepse ajo është një figurë aq e madhe ndër gratë e emancipuara shqiptare saqë pena ime dridhet përpara emrit e intelektit të saj. Mbase një ditë do të marr guximin të shkruaj ato që më ndjen zemra edhe për bashkëshorten e profesorit tim të paharruar, mësuesit, intelektualit, dramaturgut, drejtuesit, artistit Xhemal Broja.

Në kopshtin memorial të Teatrit Kombëtar në Tiranë shkëlqejnë emrat e aktorëve e regjisorëve të mrekullueshëm që nxori skena shqiptare: Loro Kovaçi, Pjetër Gjoka, Naim Frashëri, Besim Lëvonja, Marie Logareci, Sandër Prosi, Ndrekë Luca, Bexhet Nelku, Pandi Stillo, Kujtim Spahivogli e sa e sa të tjerë.

Ata kanë sot në mes tyre një emër që shndritë, emrin e ish drejtorit të tyre zotëri Xhemal Broja.
Sa e sa kujtime kanë nxënësit për mësuesit e tyre! Rri e mendoj e pyes vetën:
"Pse festa e mësuesit dhe ajo e nënës qëndrojnë krah për krah?"
Dëgjoj zërat e nënave tona që tingëllojnë si një mije violina... dëgjoj fjalët e buta e të urta të tyre:

"Mos harroni o bij e bija se ne, bashkë me qumështin që ju dhamë, ju mësuam
të hidhni hapat e parë në jetë.
Ju mësuam belbëzimet e para
Ju vumë në gjumë me nina-nanat e ëmbla
Ju mësuam të mirën, të bukurën
Ju mësuam gjuhën e bukur shqipe, këngët, lodrat...
Ju mësuam të jeni të ndershëm në jetë e në familje
Ju mësuam ta duani e kurrë të mos e harroni mëmëdheun tuaj, Shqipërinë."
"Po, nënë, ke të drejtë… mësuesja e parë, edukatorja e parë në jetë je ti.

Prandaj themi: gjuha e nënës, gjuha amtare, gjuha e nënës Shqipëri."
Të shkruash për mësuesit e sidomos për nënat është një obligim i madh sepse para madhështisë së nënës janë dridhur burra shtetesh, mbretër, filozofë, poetë e piktorë… Pena e tyre, peneli i tyre, zëri i tyre dridheshin përpara fjalës më të thjeshtë në botë, përpara fjalës dy rrokeshe "Në-në."
Prandaj festa e mësuesit dhe ajo e nënës festohen bashkë sepse nëna është jeta e mësuesi është dituria. Ata na japin "Jetë dhe Dituri."

*)Autori i shkrimit është ish-aktori i mirënjohur i Teatrit "Migjeni" në Shkodër, që jeton dhe punon prej vitesh në St. Louis Missouri, SHBA