PËSË PIONIERËT E LIGJERATËS FILOZOFIKE NË KULTURËN TONË KOMBËTARE *)

Kohë më parë Akademia e Shkencave e Shqipërisë nxori në dritë librin e Zija Xholit me titull "Pesë mendimtarët më të vjetër të kulturës sonë kombëtare".

Është kjo një vepër e rallë, mbase e pashoqe, në kulturën tonë, që lidhet me krijimet e pesë mendimtarëve të parë, më të vjetër, të kulturës sonë kombëtare - Marin Barleti, Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani. Janë këta pesë autorët nga Shqipëria Veriore, me të cilët edhe ka filluar rruga e gjatë dhe e mundimshme e afirmimit të kombësisë shqiptare dhe krijimi i kulturës kombëtare. N`emër të idealeve më të larta, pesë autorët dhe mendimtarët më të vjetër të kulturës sonë kombëtare, kanë lartësuar dhe propafanduar ato vlera që do të ndihmonin popullin për të mbijetuar dhe për të gjetur rrugët e lirisë dhe shpëtimit nga zgjedha e huaj, siç ishte gjuha kombëtare shqipe që e dallon atë si komb në vete, evokimi i origjinës së lashtë të popullit dhe i lavdisë së tij historike, evidentimi i personalitetit moral të popullit shqiptar me karakteristikat e tij dalluese të trimërisë në luftë, të nderit, të besës, të bujarisë në miqësi - vlera këto që përbëjnë karakteristikat dhe frymëzimin e çdo atdhetarizmi, të vërtetë (Z. Xholi, vep. e cit., fq. 6-7)

Duke qenë të etur për dije dhe për të vërtetën , për mirësinë dhe humanizmin, siç e tregojnë edhe veprat e tyre, pesë mendimtarët dhe autorët më të vjetër të kulturës sonë kombetare të cekur më lart, kanë trajtuar, krahas dogmave të historisë biblike dhe plot probleme historike, estetike, morale, psikologjike, kozmogonike, etj., dhe me këtë ata janë bërë pionierët e ligjeratës filozofike në kulturën tonë kombëtare. Kështu prandaj- konstaton autori - autorët tanë të parë me vlersimin që i kanë bërë kulturës së lashtë greko-romake dhe mendimtarëve të saj, kanë futur kulturën tonë kombëtare, që sapo kishte filluar ecjen e saj, në rrjedhat e kulturës evropiane të humanizmit dhe të Rilindjes së saj që ishin edhe rrjedhat më progresive të kohës. Ç`është e vërteta, librin në fjalë z. Xholi e ka ndarë në pesë kapituj: I. Marin Barleti, II. Gjon Buzuku, III. Pjetër Budi, IV. Frang Bardhi dhe V. Pjetër Bogdani. SI zakonisht, aty kemi edhe një parathënie dhe një pasthënie, që vetëm e plotsojnë idenë themelore të autorit dhe veprën në fjalë.

Në kapitullin e parë, autori e ka analizuar dhe vlersuar gjërë e gjatë figurën e Marin Barletit (1450-1512), dy veprat e tij "Historia e Skëndërbeut" dhe "Rrethimi i Shkodrës"; ka vlersuar dhe analizuar deri në hollësi e me kompetencë pikëpamjet filozofike të Marin Barletit, që kanë të bëjnë me historinë, me Perendinë e arsyen, me trimërinë, me lirinë dhe vlerën e saj, me atdheun dhe krenarinë kombëtare, me moralin dhe edukimin, me demokratizimin dhe politikën, etj. për të konstatuar se Marin Barleti, me veprën e tij, ka ndërtuar një urë të gjërë midis kulturës së popullit tonë dhe asaj të popujve të Evropës duke provuar se kombëtarja në kulturë, kur është kuptuar dhe shprehur drejt, nuk ndan, por bashkon e afron popujt, ç`ka është me interes të çdo populli të veçantë dhe të gjithë bopujve bashkarisht.

Kapitulli i dytë i kushtohet Gjon Buzukut (1555) dhe "Mesharit" që është, siç thotë autori, monument historic I gjuhës dhe letërsisë sonë. Edhe te kjo njësi shkrimore studiuesi analizon me kompetencë vlerën dhe rëndësinë e veprës së Gjon Buzukut. Duke e vënë në dukje të gjitha vlerat e veprës së Buzukut, studiuesi Z. Xholi me të drejtë do ta quaj Gjon Buzukun, ashtu siç e kanë quajtur edhe prof. Selman Riza (Pesë autorët më të vjetër të gjuhës shqipe, Toena, Tiranë 2002, fq. 26), njeri, që "shqiptarëve përgjithëmonë e jetës u zbardhi faqen në lëmin e deri atëherë të palëvrueshëm të kulturës së fjalës së shkrueme, sikundër që afro një shekull më herët Gjergj Kastrioti ne shqiptarët na pat mbuluem me lavdi në fushën jo të njohura të luftës vetëmbrojtëse ngadhnjimtare".

Në pjesën e tretë të librit, studiuesi është ndalë në mënyrë të veçantë te Pjetër Budi (1566-1623), duke i vënë në dukje të gjitha vlerat e këtij prelati kishtar, vepra e të cilit është analizuar dhe vlerësuar në disa rrafshe. Në mënyrë të veçantë është ndalë në analizën dhe studimin e poezisë së P. Budit për të konstatuar edhe njëherë se në plot vargje të Budit frymëzimet biblike i bëjnë jehonë edhe frymëzimit atdhetar. Kështu prandaj P. Budi na del me të drejtë jo vetëm si poet i parë, me një cilësi të rrallë, por edhe si poet shqiptar që zë një vend qendror edhe në hartën e vlerave letrare të periudhës së letërsisë së vjetër shqipe.

Pjesa e katërt e studimit i kushtohet Frang Bardhit (1606-1643), personalitetit të kohës së tij, Fjalorit Latinisht-Shqip dhe veprës apologjike "Skënderbeu". Bardhi, shkruan autori, ka hyrë në historinë e kulturës sonë dhe në atë të atdhetarizmitme veprimtarinë e tij praktike jeta e tij e shkurtër ishte në shërbim të lartësimit moral të shqiptarëve dhe të kundërshtimit të pushtimit e të pasojave të tij negative. Përsa I përket veprës së shkruar të Bardhit, një analizë e hollësishme e këtyre, I ka ndihmuar studiuesit në fjlaë që të zbuloj vlerat e njëmendëta dhe t`i vëjë në dukje idetë që ai I solli në kulturën tonë.

Objekt studimi në kapitullin e pestë është Pjetër Bogdani (1630-1689), që vazhdoi rrugën e hapur në fushën e kulturës dhe të patriotizmit nga paraarshësit . Duke u marrë me studimin e figurës dhe të veprës së Bogdanit, Zija Xholi do të pohojë me të drejtë se ai (Bogdani) në veprën e vet "Çeta e profetëve" ka pasuruar kulturën shqiptare me një nga monumentet e kulturës botërore, me Biblën. Me raconalizimin e tij, si dhe me idetë dhe vlerat që shpalos Bogdani në veprën e tij, si dhe me idetë dhe vlerat që shpalosë Bogdani në veprën e tij, e fuste kulturën tonë në rrjedhat e humanizmit evropian. Për më tepër, vlersimet e Zija Xholit, të përafërta me ato të Eqrem Çabejt dhe të Selman Rizës, janë një homazh që u bëhet autorëve më të vjetër të gjuhës shqipe, për ndihmesën historike që ata kanë dhënë për gjuhën, për kulturën, për kombësinë shqiptare.

Zija XHOLI, "Pesë mendimtarët më të vjetër të kulturës sonë kombëtare", Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë 2003)

-- dërguar nga Zef Ahmeti