Pse shpërthyen trazirat në Kosovë?

Trazirat e 17-19 marsit në Kosovë, që rezultuan në vdekje të civilëve shqiptarë e serbë, dëmtuan prona private, objekte fetare dhe larguan civilë minoritarë nga shtëpitë e tyre, kërkojnë reagimin adekuat të SHBA-ve dhe të bashkësisë ndërkombëtare.

Deri tash diskutimet janë polarizuar midis atyre që mbrojnë pavarësinë e menjëhershme të Kosovës dhe atyre që duan ta përjashtojnë këtë mundësi. Të parët arsyetohen se demonstratat dëshmojnë se Kosova nuk mund të mbahet në kafaz për një kohë të gjatë, ndërsa protektorati ndërkombëtar duhet t'i lëshojë rrugë vetëvendosjes. Të dytët pohojnë se sjellja e gabueshme nuk duhet shpërblyer dhe se multietniciteti ka dështuar në Kosovë.

Këto pozicione nuk janë të reja dhe nuk do të zgjidhin problemet që ngritën ngjarjet e 17-19 marsit të vitit 2004. Me qëllim të zhvillimit të përgjegjësive për këto trazira, duhet të marrim në konsiderim se çfarë ndodhi, pse ndodhi dhe parandalimin që të mos ndodhin akte të tilla në të ardhmen. Instituti i Paqes i Shteteve të Bashkuara konvokoi më 7 prill një grup të vogël të njerëzve që kanë njohuri për ngjarjet e marsit për t'i analizuar disa nga këto çështje.

Ekstremizmi, dekurajimi i të rinjve dhe shtyrja e statusit final, qenë përzierjet shpërthyese
Ndërsa hetimet janë në vazhdim e sipër, shihet qartë se qe njoftimi i medies për vdekjen e tre fëmijëve shqiptarë që u atribuohej serbëve, ai që nxiti protestat e të dyja palëve, të serbëve dhe të shqiptarëve në Mitrovicë.
Organizatorë, të paidentifikuar ende, i shfrytëzuan demonstratat spontane për të mobilizuar mijëra të rinj shqiptarë për të protestuar, duke marshuar në shkatërrimin e shtëpive, veturave, dhe objekteve fetare të serbëve dhe të UNMIK-ut. Dhuna u përhap sakaq në dhjetëra vendbanime të Kosovës.

Këto ngjarje ndodhën në një kontekst më të gjerë. Në njërën anë, fitorja e radikalëve në zgjedhjet e dhjetorit në Serbi, krijimi i qeverisë nacionaliste në Beograd dhe deklaratat e zëshme në Serbi për ta mbajtur Kosovën nën sundimin e saj, ka ngjallur shpresat e serbëve dhe frikën në radhët e shqiptarëve të Kosovës për kthimin e sundimit serb në Kosovë.
Në anën tjetër, bashkëpunimi ndërmjet partive kryesore shqiptare për realizimin e "standardeve para statusit" shkaktoi padurimin e shumë shqiptarëve dhe krijoi hapësirë të madhe politike për ata të cilët angazhohen për pavarësi të menjëhershme dhe të pakushte dhe që janë të përgatitur për t'i përdorur mjetet e dhunshme për marrjen e kësaj pavarësie nëpërmjet spastrimit etnik të serbëve nga Kosova.

Krijohet përshtypja se trazirat i kanë zënë në befasi liderët e tri partive kryesore politike të Kosovës, mirëpo figurat e rangut më të ulët partiak mund të kenë pasur njohuri dhe mund t'u janë bashkuar organizatave të veteranëve dhe organizatave të tjera për ta nxitur dhe organizuar dhunën. Ata që i hodhën vaj zjarrit ishin të rinjtë shqiptarë, të cilët e ndiejnë veten të pashpresë.
Ekonomia e Kosovës kishte përfituar nga vendosja e pranisë dhe nga ndihmat ndërkombëtare, që tani është duke pësuar rënie të vazhdueshme. Puna me ndërkombëtarët dhe mundësitë e tyre për të udhëtuar jashtë janë limituar në mënyrë të skajshme.

Shumicës prej tyre u mungojnë dokumentet adekuate dhe disa vende nuk i pranojnë dokumentet e UNMIK-ut. Janë të paktë ata që janë në gjendje të marrin viza për SHBA apo Europë. Të papunësuar, të izoluar dhe të dekurajuar, siç janë, shumë të rinj iu bashkuan protestës kundër serbëve, të cilët ata i quajnë shtypës, dhe të cilët u inkurajuan nga disa liderë të cilët duket se ofronin zgjidhje të shpejtë për statusin final të Kosovës.

Përgjigjja ndërkombëtare ishte joadekuate
Ndërkohë që publikisht KFOR-i dhe UNMIK-u pohojnë se kanë reaguar shpejt dhe me efikasitet, shumë prova flasin se këto konstatime nuk qëndrojnë në tërësi. Megjithatë KFOR-i mobilizoi efektivin e vet rezervë pa humbur kohë dhe ia doli të rikthente rendin dhe ligjin.
Pasi gjendja në Kosovë u qetësua, përgjigjja ndërkombëtare kryesisht u fokusua në planin e implementimit të "standardeve para statusit në Kosovë" dhe përcaktoi një afat kah mesi i vitit 2005 për vlerësimin e tyre. Politika "trazira para statusit" u hodh poshtë.

Vizita e zyrtarëve të lartë të ShBA-ve dhe të Europës në Prishtinë është përqendruar në ruajtjen e kursit të qëndrueshëm dhe në mosdorëzimin para ekstremistëve. Vizita e nënsekretarit amerikan të Shtetit, Mark Grosman në Prishtinë qe thelbësore për sinjalizimin dhe qartësimin e sërishëm të interesit të vazhdueshëm amerikan në Kosovë.

Në të njëjtën kohë në Uashington dhe në kryeqyetet e Europës po shtohet pranimi i së vërtetës se stili i punës së deritanishme nuk është i mjaftueshëm. Tani "standardet para statusit" janë vetëm parullë. Grupi i Kontaktit po planifikon të takohet në Prishtinë para përfundimit të prillit. Ai planifikon që takime të tilla të organizojë për çdo gjashtë javë.
Flitet edhe për hapjen e "bisedimeve" Prishtinë-Beograd në nivelin politik që do të përqendrohej në çështjet thelbësore. UNMIK-u ka themeluar një bord për shqyrtimin e krizës dhe gjetjen e gabimeve.

Ajo që komuniteti ndërkombëtar nuk e ka bërë ende është zhvillimi i një plani strategjik për kundërvënie ndaj ekstremizmit dhe shpërblimin e të moderuarve. Kryeministri i Kosovës Bajram Rexhepi ka marrë lëvdata ndërkombëtare për angazhimin dhe përpjekjet kurajoze për shpërndarjen e turmave dhe dhënien fund të dhunës. Mirëpo institucionet e vetëqeverisjes së përkohshme në krye të të cilave qëndron ai, kanë marrë barrën për rindërtimin.

Partitë politike shqiptare u bënë bashkë vetëm në një deklaratë të shkëlqyeshme kundër dhunës. Komuniteti ndërkombëtar ka kërkuar këtë gjë, por deri më tash nuk ka parë të jetë ndërmarrë ndonjë masë disiplinore kundër atyre që janë involvuar në këtë dhunë. Po ashtu edhe organizatat e shoqërisë civile kanë bërë një deklaratë të fuqishme pas ngjarjeve, por, për kthimin e deklaratës së tyre në veprim nuk mjaftojnë vetëm fjalët.

Kosovës i është pamundësuar privatizimi i shumë aseteve shtetërore, për shkak të statusit të saj të padefinuar dhe të kundërshtimeve të vazhdueshme nga Beogradi.
Për dallim nga territoret e tjera në Ballkan, që janë të anëtarësuara në FMN dhe në Bankën Botërore, Kosova mund të marrë vetëm grante të vogla për shkak se statusi i saj i padefinuar e pengon të nënshkruajë garancione sovrane që kërkohen nga institucionet financiare ndërkombëtare, në rastet e tilla.

Ky është hendikap serioz në fushën e ekonomisë që limiton ndjeshëm krjimin e vendeve të reja të punës dhe progresin ekonomik, veçanërisht tani kur ndihma ndërkombëtare dhe format e tjera të përkrahjes po pakësohen gjithnjë e më shumë.
Përveç kësaj, deri tani Kosovës i është pamundësuar privatizimi i shumë aseteve shtetërore, përsëri për shkak të statusit të saj të padefinuar dhe të kundërshtimeve të vazhdueshme nga Beogradi. Ndërkohë që për shumë kompani në pronësi shoqërore, mendohet se janë të padobishme, ato mbajnë të bllokuar sasi të madhe të pasurisë së patundshme dhe resurse të tjera të nevojshme për zhvillimin ekonomik.

Gjërat që duhen bërë patjetër
Hollësitë ende janë të paqarta, por pasojat e shpërthimit të dhunshëm janë më së evidente: ekstremizmi politik, rinia e pashpresë dhe lëvizja e ngadalshme drejt çështjes së statusit kanë dëshmuar një kombinim të fuqishëm. Ritheksimi i standardeve para statusit është i domosdoshëm, por nuk është reagim i mjaftueshëm. Me qëllim të parandalimit të shfaqjes së rasteve të tilla në të ardhmen, strategjia efektive do të duhej të synonte arritjen e këtyre gjërave.

Dekurajimi i ekstremizmit dhe përkrahja e të moderuarve - Sigurimi i shpresës në radhët e të rinjve për një të ardhme më të mirë nëpërmjet punësimit dhe ofrimi i mundësive për shkollim dhe, ritheksimi i nevojës dhe rëndësisë së procesit për caktimin e statusit final.
Kjo nuk mund të bëhet brenda kontekstit "standardet para statusit" dhe kërkon më shumë se angazhimin aktual ndërkombëtar.
Më poshtë po japim një seri masash, shumica prej të cilave duhet incicuar nga UNMIK-u dhe të cilat së bashku do të kenë ndikim të rëndësishëm në arritjen e asaj që quhet "standardet para statusit".

- Të bëhet ndjekja këmbëngulëse e nxitësve të dhunës, duke u përqendruar edhe në figurat e lidershipit, në ata të cilët mbajnë pozita të rëndësishme politike në kuadër të partive politike dhe të institucioneve të Kosovës.
- Të vlerësohet dhe riparohet dëmi i shkaktuar dhe të inkurajohet kthimi i të gjithë të zhvendosurve nëpër shtëpitë e tyre, me shtimin e sigurisë nga ana e KFOR-it dhe UNMIK-ut.
- Të forcohen insitucionet vetëqeverisëse nëpërmjet krijimit të ministrive të brendshme dhe të drejtësisë, insitucione këto që janë të nevojshme pavarësisht nga statusi final që do të vendoset më vonë. Fillimisht ato të luajnë një rol këshillëdhënës dhe mbledhës të informatave për mbështjetjen e punës në lëmin e sigurisë që është përgjegjësi e UNMIK-ut, në përputhje me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit. - Të forcohet edhe më tej autoriteti institucioneve të përkohshme nëpërmjet krijimit të një zyre për punë të jashtme, në përputhje me Rezolutën 1244, nën autorizimin e kryeministrit për të themeluar zyra përfaqësuese për mbledhjen e informatave dhe për promovimin e tregtisë dhe bashkëpunimit ekonomik duke përfshirë Tiranën, Shkupin, Beogradin, Uashingtonin dhe Brukselin.
- Të vendoset pranimi definitiv i dokumenteve të UNMIK-ut nga të gjitha vendet anëtare të BE-së dhe nga vendet fqinje.
- Të fillojnë projektet pilot për testimin e decentralizimit në baza joetnike, por rajonale.
- Të shtohet në mënyrë të ndjeshme mbështetja për arsimimin dhe për organizatat e shoqërisë civile, të përkushtuara për zgjidhjen e problemeve të Kosovës në mënyrë paqësore.
- Të rishikohet raportimi i shtypit dhe të zbatohen masa legale kundër atyre që vlerësohet se e kanë nxitur dhunën.
- Të rishikohet dhe të reformohet planprogrami që përdoret nga serbët dhe shqiptarët në shklollat e Kosovës dhe të përpilohet një planprogram i ri për historinë e Kosovës.
- T'u mundësohet FMN-së dhe Bankës Botërore dhënia e huave Kosovës.
- Të vazhdohet privatizimi.
- Të përmirësohet komunikimi emergjent dhe reagimi i koordinuar ndërmjet UNMIK-ut, KOR-it dhe institucioneve vetëqeverisëse.

Përveç kësaj, kërkohet shtimi i përkushtimit të Qeverisë Amerikane për Kosovën, duke pasuar kështu vizititën e nënsekretarit Grosman dhe duke vënë në spikamë se ShBA-të synojnë ta vazhdojnë punën për përcaktimin e statusit final të Kosovës, sapo të jetë arritur progres i mjaftueshëm në trajtimin e serbëve dhe të minoriteteve të tjera. ShBA-të duhet të inicojnë angazhim energjik për definimin e procesit, të strategjisë dhe të agjendës negociuese për zgjidhjen e statusit final të Kosovës.

Kjo kërkon ose emërimin e një të dërguari të posaçëm për të punuar me Grupin e Kontaktit dhe me Kombet e Bashkuara në modalitetet që do të shërbenin për caktimin e statusit final, ose emërimin e një amerikani në postin e PSSP-së, pas skadimit të mandatit aktual.

Këshilli i Sigurimit nuk ka miratuar ndonjë rezolutë për Kosovën që nga përfundimi i luftës së NATO-s kundër Jugosllavisë. Ka ardhur koha që OKB-ja të caktojë parametrat për vendosjen e statusit final të Kosovës.

Çfarëdo rezolute e re duhet të përfshijë garanci të fuqishme ndërkombëtare për të drejtat dhe sigurinë e serbëve dhe të minoriteteve të tjera, si më poshtë:

- Nuk ka kthim të sundimit të Beogradit;
- Nuk ka ndarje të Bosnjës dhe të Maqedonisë;
- Nuk do të ketë tjetërsim të pasurisë dhe monumenteve serbe në Kosovë dhe
- Nuk do të ketë dhunë.