Kuptimi i nocionit diskurs

1.
Nocioni "diskurs" (nga lat. Discursus) ka kuptimin e endjes, bredhjes, shpërndarjes, ndërkaq në linguistikë dhe gjuhësi nocioni në fjalë konceptohet si bisedë apo shkoqitje logjike.

Diskursi si nocion letrar për shkak të natyrës së tij polisemantike është vështirë të përkufizohet, për arsye se në të fshihen shumë faktorë esencialë, që luajnë një rol qenësor për konstruktimin e një teksti letrar. Më qartë ky nocion nënkutpon atë që e quajmë, si në dijën tradicionale, ashtu edhe në atë bashkëkohore, ligjërim dhe ka kuptimin se si mbarështrohet materia (lënda) letrare në një vepër, apo si funksionon brenda një letërsie nacionale, që nga elementet sekundare e deri tek ato që janë esenciale në ndërtimin dhe funksionimin e saj, meqë ka një variant me status të veçantë, shenja dhe sistem origjinar, dhe si i tillë shenjohet brenda letërsisë.

Për të bërë një përkufizim sa do të përafërt të nocionit diskurs, apo për të njohur objektin e studimit tonë, që ndërlidhet me praninë dhe funksionimin e letërsisë shqipe me elemente të diskursit biblik, shtytemi të bëjmë megjithatë një përkufizim të përafërt të nocionit në fjalë si çelësë, njëkohësisht e konsiderojmë bazik në interpretimin dhe kuptimin e këtij korpusi letrar, i cili na shfaqet me shenja dhe sistem të veçantë ndërkomunikimi, së këndejmi ka status të veçantë shkrimi e letrariteti, duke funksionuar në raporte të fuqishme shkrimore me tekstet biblike, madje edhe në konceptimin e mënyrës së ndërtimit, që mund ta venerojmë në të gjitha nivelet e ligjërimit letrar brenda këtij tipi letrar.

Ky stil i shkrimit si i tillë, në vete transformon shenja dhe sistem të veçantë jo vetëm shkrimi, stil, leksiku, gjuhe, në të gjitha format e shkrimit (poezi apo prozë), andaj edhe në të gjitha sistemet zhanrore, dhe atë nga elementet përbërëse mikrostrukturore deri tek ato makrostrukturore, që dalin në stil të veçantë gjuhe, karshi teksteve burimore, duke u rifunksionalizuar dhe rikontekstualizuar në një gjendje tjetër kulturore dhe letrare, për faktin se secila gjuhë është art i veçantë dhe përmbledhës i shprehjes gjuhësore, prandaj edhe vepra letrare si e tillë derivohet si veçanti artistike letrare, karshi diskursit biblik, që prodhon një diskurs letrar. Brenda nocionit në fjalë, fshihet një grup i veçantë faktorësh estetikë, fonetikë, ritmikë, simbolikë, morfologjikë, sintaksorë, të cilët ndërtojnë një sistem në shkallë të lartë artistike dhe ku letrariteti funksionon parasëgjithash.

2.
Diskursi pra si nocion letrar dhe si koncept në të njëjtën kohë është edhe shprehje gjuhësore edhe semantike. Prandaj, gjuhëtarë të ndryshëm që janë marrë me problemin e ligjërimit, janë munduar të përkufizojnë atë, duke dhënë vlerësime të ndryshme rreth konceptit teorik të ligjërimit dhe përdorimit të tij në shkrim (respektivisht në letërsi). Kështu, diskursi brendapërbrenda një vepre letrare hibridizon nivele të veçanta të ndërtimit të saj. Sipas semiologut më të madh të kohës Umberto Ecos: Niveli diskursiv i aktualizuar një herë, është në gjendje të sintetitzojë pjesë të tëra të diskursit nëpërmjet një seri makrostrukturash (fjali, teoremë, premisë), që transformohen, derivohen, nga rrjedha dhe marrin kuptim të ri. Ndërkaq, studiuesi Eduart Sapir, duke u marr me gjuhën dhe ligjërimin, vëren elemente të veçanta që i koncepton si fjalë, ndërsa me ligjërimin ai nënkupton sistemin dëgjimor të simbolizmit të ligjërimit, rrjedhën e fjalëve të shqiptuara në një vepër letrare, apo përdorim të veçantë gjuhe.

Për t'i konceptuar esencialisht problemet e ligjërimit, studiues të ndryshëm ndajnë pikëpamje të ndryshme, madje edhe qasje të ndryshme. Sipas Dykros dhe Todorovit kjo çështje duhet të shqyrtohet thelbësisht në një përspektivë semantike, duke i identifikuar problemet e domethënies, të rrafsheve të saj, të mënyrave të manifestimit, e që janë në qendër të të gjithë veprës letrare, si krijim gjuhësor.

3.
Përpjekjet për të krijuar mendimin rreth gjuhës, si dhe për të njohur përdorimin e gjuhës gjatë të folurit, i gjejmë që në antikë, atëherë rreth objektit të retorikës, të cilën kritiku i madh i letërsisë Rolan Barti e vlerëson si metaligjërim (ligjërim - objekti i të cilit është metaligjërata), që ka domethënien e të shkruarit mirë dhe pa gabime, pra mënyrës se si mbarështrohet materia gjuhësore në një vepër letrare. Kjo qëndron për faktin se gjuha mbështetet në një sistem mjetesh e rregullash, që merr një trajtë të veçantë shprehësie kur funksionalizohet në ligjërimin letrar.

Deri në paraqitjen e teorisë gjuhësore të Sosyrit, disiplina më e përafërt me ligjërimin ishte retorika, e cila merrej përveç me studimin e ligjërimit dhe tërësisë ligjërimore, edhe me ligjëratën letrare, stilin dhe figurat. Në traditën perëndimore, ku bën pjesë edhe letërsia shqipe, lindja e retorikës si diciplinë specifike është dëshmi e një mendimi mbi ligjërimin. Ndërkaq, me Sosyrin "Kursi i gjuhësisë së përgjithshme", retorika përfundimisht ndryshoi orjentimin dhe tanimë u zëvendësua nga stilistika, e cila tash ka edhe funksion të veçantë si dije për letërsinë, duke avancuar në të njëjtën kohë konceptin dhe domethënien e tij.

Në antikën e lashtë, ligjërimi kishte kuptimin e vet tradicional - rendi i paraqitur në të shkruar ose në ligjërim, andaj njëkohësisht paraqiste truallin ku takoheshin informacione të ndryshme brenda natyrës dhe përdorimit të gjuhës, por ai nënkupton edhe gjëra të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Si nocion, formëlimin bazë e ka në zbulimin e rregullshmërisë së veprës letrare, në funskionimin e saj si tërësi. Në këtë kontekst interesimi i studiuesve për konceptin bashkëkohor mbi ligjërimin, ka qenë preokupim i vazhdueshëm dhe ky preokupim është fokusuar jo vetëm në kuptimin e gjuhës gjatë përdorimit komunikues, por me thekse të veçantë të përdorimit të tij në art dhe me një theks të veçant në letërsi.

Duke e pasur parsysh faktin, siç shprehet Zheneti, se "letërsia parasëgjithash është vepër e ligjërimit, dhe ka karakter struktural të ligjërimit, nocioni në fjalë na shpie në esencat dhe imanencën e vetë letërsisë si art i fjalës, apo art gjuhësor, për të na zgjeruar përmasën e studimit, kuptimit dhe interpretimit të këtij korpusi letrar brenda letërsisë shqipe, që ka një vlerë të rëndësishme letrare dhe estetike, pa të cilën qasje nuk mund të kuptohet dot kjo literaturë, sepse më shumë se me çdo formë tjetër të mbështetjes, funksionon me Shkrmin Shenjtë Biblik.

4.
Në shek. XX kuptimi esencial përkitazi me mendimin mbi ligjërimin fillon me gjuhësinë e Sosyrit, i cili preliminarisht hapi rrugën e diskutimeve më interesante për kuptimin e esencës së ligjërimit, veçantisë së tij në një vepër letrare, madje edhe në një komunikim të veçantë gjuhe. Duke u marrë me këtë çështje, Sosyri, në teorinë e tij gjuhësore, ligjërimin e sheh si njësi të realizuar të foluri, një vargëzim njësish thjeshtë gjuhësore (pra të kodit) duke filluar nga fonema deri te fraza dhe kështu avancon dijen për ligjërimin në gjuhësinë moderne, që do të pasohet me diskutime të ndryshme më vonë, sidomos në kuadër të objektit të semiologjisë. Teoria e famshme sosyreane, për gjuhën që studion "jetën e shenjave në gji të jetës shoqërore" hapi rrugën për konceptimin elementar të semilogjisë, duke avancuar ndër të parët themelet e imanencës së gjuhës dhe nivelit të përdorimit të saj në shkrimin letrar dhe përdorim të veçantë gjuhe.

Reth nocionit të ligjërimit janë shfaqur pikëpamje të ndryshme. Një mendimtar i madh i letërsisë, Rolan Barti, objektin e interesimit të tij kryesor e ndërlidh pikërisht me ligjërimin, qoftë në aspektin teorik, qoftë në aspektin e manifestimeve të tij në përdorime konkrete, që është shkrimi. Kështu Bartit i intereson çdo gjë që ka të bëjë drejtpërdrejt me ligjërimin letrar, si ato që lidhen me konceptin e shkrimit, të cilat nuk janë thjesht individuale, por të cilat shkrimtari i gjen të gatshme dhe me to vepron më tutje në krijimin e tij, qoftë në formë të reminshencës apo me vetëdije të plotë, duke përforcuar kështu vetëm variantin e ri letrar. Ndaj në shumë aspekte Barti flet qartazi në interpretimin e koncepteve themelore të ligjërimit, që i vështron brenda semiologjisë. Konceptet e tij për ligjërimin ndërlidhen pashmangshmërisht me shkrimin dhe tekstin, duke pohuar se "shkrimi është e vërteta, jo e vetes (autorit), po e ligjërimit" (fq. 24). Madje në diskutimet e tij, Barti orientohet te dy konceptet, që i shenjëson si boshte të ligjërimit, që paraqiten si "sintagma dhe sistemi", duke elaboruar të gjitha shoqërimet, që dalin si kombinim shenjash që mbështeten në shtrirjen e një ligjërimi të nyjëtuar, deri te sistemi që përcaktohet nga afëria tingullore, apo kuptimore.

Diskursi si nocion pra nëpër kohë ka evoluar, duke marrë ridimensionime. Në teorinë e Michel Foucaulit, ai fokusohet në dy mendime: se ligjërimi është fenomen historik, dhe më tej, konsiston në një rregullshmëri modelesh të cilat pastaj përcaktojnë një objekt, duke theksuar konceptin e së vërtetës, sepse letërsia është përdorim ekspresiv i gjuhës par exelance dhe si e tillë duhet të trajtohet brenda letërsisë. Pra, përgjithësisht koncepti i ligjërimit (diskursit) mbështetet në përdorimin e gjuhës dhe funksionimin e saj, mbarështrimin dhe mënyrën se si realizohet në letërsi dhe me kuptim të tillë do të operojmë në këtë studim.

Nocioni "diskurs" pra kështu në fusha të veçanta të dijes letrare dhe veçanërisht të letërsisë po mbulon përmasa semantike të ndryshme teorike-letrare, stilistike, gjuhësore, përmasa polisemantike që dalin në ndërtimin e tekstit letrar si krijesë gjuhësore, me shenja të veçanta funksionimi në një vepër të veçantë letrare apo në nivel të korpusit më të gjërë letrar, të një letërsie nacionale apo edhe të letërsisë së përgjithshme. Në dijen teorike letrare nocioni në fjalë esencialisht ka kuptimin e ligjërimit letrar dhe këtë kuptim e ruan jo vetëm në dijen tradicionale, por edhe në perspektivën e dijes letrare, por tashmë me nuanca të avancuara për procesin e ligjërimit në letërsi.

Bibla apo "Libri i librave"

5.
Bibla, Libri i Librave apo siç thoshte Shtjefen Gjeçovi, "Lashtësia e lashtësive", ka qenë dhe mbetet për çdo krijues të mirëfilltë gurrë e pashterrur frymëzimi, fuqie dhe krijimtarie letrare e artitistike. Bibla apo Shkrimi i Shenjtë që është libri më i lexuar dhe më i përkthyer në botë, ka bërë traditë të bujshme dhe ka ushtruar ndikim të madh në kulturën dhe krijimtarinë letrare artistike. Bibla apo fjala e zotit, siç shprehet Zjenullah Rrahmani, realizohet në forma dhe zhanre të ndryshme letrare: tregime, histori vendesh e histori njerzish, epope, poezi, legjenda të ndryshme, moralizime, ditarë, këngë, shumë prej tyre këngë dashurie. Ky libër si i tillë është i veçantë ndër librat tjerë, edhe për nga përmbajtja edhe për nga qëllimi.

Bibla për të krishterin besimtar (Besëlidhja e Vjetër dhe e Re) është para se gjithash vepër besimi, normash morale, ndërsa për kulturën botërore vepër vlerash shumëdimensionale, vepër arti, që në vete ngërthen të gjitha zhanret letrare, format, tiparet e letërsisë si në poezi njashtu edhe në prozë. Dhe si e tillë ka stil të veçantë, figuracion, simetri, trajta, leksik. Bibla është përmbledhje librash, të cilët në vete përmbajnë bërthamën e aftësisë njerëzore, kanonizimin e religjionit monoteist, nivelin e progresit etik, filozofik dhe estetik. Kështu do theksuar se Bibla është vepër kolektive, e autorëve dhe gjeneratave të shumta, të cilët janë mbështetur në burime të shkruara dhe gojore, cka do të thotë se ky libër nuk është ndonjë përmbledhje e së vërtetës doktrinare, por ajo është vepër letrare, që duhet vështruar në kontekstin e krijimit të saj historik në kuptim të gjinive dhe të llojeve letrare, të tipoligjisë letrare, të poezisë epike dhe lirike. Dhe kështu kjo vepër për njerëzimin është monument kulture dhe letrar.

Bibla brenda vetës ka 73 libra të ndryshëm, siç thamë, zhanresh letrare, stilesh, kuptimesh, formash letrare, të shkruara në poezi dhe në prozë, të cilat në forma dhe variante të ndryshme kanë ndikuar në letërsi të ndryshme dhe në letërsinë shqipe, që tani e kemi objekt të studimit. Në letërsinë shqipe vërehet një prani e madhe e shkrimit biblik, edhe si kulturë e shprehje jetësore, edhe si kulturë shkrimi, edhe si filozofi ekzistencës dhe mbijetesës nacionale. Prandaj edhe tekstet e saj, modeli i këti ligjërimi, stili, shprehësia, semantika, figuracioni, ngjarjet, personazhet rikontekstualizohen, duke u funksionualizuar në përmasa të thella kuptimësie në letërsinë shqipe.

Të funksionalizuara në një tip, tashmë të veçantë, shkrimi dhe me distinacion të veçantë, këto bartje (transformime letrare, të letërsisë biblike) brenda letërsisë sonë nacionale dalin me dallime të natyrshme nga paratekstet origjinale, gjithnjë duke krijuar efekte estetike letrare të vecanta, që dalin me shenjëzime në rrafshe të ndryshme. Kështu, duhet theksuar se Bibla ka vlerë të madhe letrare, prej së cilës letërsia botërore dhe letërsia shqipe, ka huazuar motive të shumta, figura, elemente stilistike, parabola, metafora, ngjarje, personazhe etj. Prandaj, është e natyrshme, që sikundër letërsia shqipe, njashtu edhe letërsia botërore, së paku një pjesë e mirë e saj mund të lexohet në kontekst me Biblën. Që të shfrytëzohet dhe të njihet kjo materie, dhe që të bartet në lëtërsi ka ndikuar në masë të madhe edhe tradita e përkthimit të teksteve biblike në gjuhën shqipe, e cila është relativisht e hershme, në kulturën e shkrimit shqip, prandaj edhe në raport me letërsinë.

Diskursi biblik në letërsinë shqipe
(Sprovë për një vështrim përgjithësues)

Një ndër çështjet themelore të shqyrtimit teorik të letërsisë shqipe, të shqyrtimit të ndikimeve, së këndejmi edhe të ndërkomunikimit të letërsisë shqipe me lëtërsi tjera, apo me vepra të caktuara, që kanë lënë gjurmë në letërsitë e përbotëshme, që në kritikën tonë nuk është studiuar thelbësisht, është prania e modelit të diskursit biblik (Biblës), teksteve biblike, në diskursin letrar në letërsinë shqipe, që paraqitet si një vlerë e veçantë, duke u sforcuar nëpër kohë, prandaj edhe duke shenjuar vlera të përhershme dhe shumë dimensionale në gjithë letërsisnë shqipe. Prandaj një studim dhe një qasje reale ndaj këtij korpusi letrar, do t'i sherbente njohjës së vlerave të letërsisë nacionale, për shumë arsye: sepse ky trupëzim i shkrimit biblik në këtë letërsi krijon një literaturë të realizuar letrare-artistike, manifeston kuptimësi shumë shtresore dhe sublimon vlera shumë dimensionale, universale dhe tejkohore, me çka e inkuadron letërsinë shqipe në letërsitë e mëdha evropiane, dhe në traditën e shkrimit perëndimor.

Duke e zgjëruar fushën e hulumtimit të pranisë së diskursit biblikë në letërsinë shqipe, pashmangëshmërisht lidhemi me konceptin e Rolan Bartit, që e mbron teorinë e intertekstit, kur pohon "s'ka tekst pa intertekst". Prandaj në këtë punim, teoria i intertekstit si filozofi krijuese dhe si dije për interpretimin letrar, tashmë e formësuar si dije dhe metodë në studimet letrare, mundëson që me rezultatet e saj t'i zgjerojmë edhe duke zhvilluar dijen mbi diskurset, përkatësisht mbi funksionimin e tyre në rrjet 20 që del si domosdoshmëri në sprovimet tona, në këtë studim.

6.
Prania e ndikimit të diskursit biblik në letërsinë shqipe paraqitet në nivele të ndryshme të strukturimit të diskursit letrar, nëpër të gjitha periudhat e zhvillimit të kësaj letërsie, format letrare, sistemet zhanrore, formacionet stilistike dhe estetike.
Në letërsinë shqipe prania e diskursit biblik mund të evidencohet në mënyra dhe dimensione të ndryshme, duke ruajt funksion të ndryshëm tek autorët më të mëdhenj të cilët shënojnë kulmin e vlerave letrare, që nga datimet më të hershme të shkrmit shqip e deri me sot. Kjo prani manifestohet në të gjitha nivelet e ndërtimit të tekstit letrar dhe para së gjithash ka efekte letrare, në krijimin e një realiteti artistik të veçantë, brenda një realiteti shoqëror, në të cilin funksionon dhe bën jetën e vet kjo letërsi.

Diskursi biblik, kjo prani e teksteve biblike, modeli i këtij ligjërimi, me stil të veçantë, gjuhë dhe semantikë, haset në letërsi herë në formë të bartura, herë të transformuar esencialisht, por vetëm që ruan shenjat e veta interletrare, herë si përgjasim anolog, herë me nështresime, risemantizime dhe rikontekstalizime, që bartin funksione të reja, herë me dallime esenciale prej varianteve të teksteve prej të cilave ka pikëmbështetjën. Diskursi biblik përgjatë periudhave të ndryshme letrare të letërsisë shqipe, formacioneve estetike, stilistike, gjithmon ka marr dimensione të ndryshme dhe ruan funksion të ndryshëm, por gjithnjë duke kultivuar esencën e shkrimit letrar, që është fundament i letërsisë si art. Ky korpus letrar kështu pashmangshmërisht merr karakterin universal, si në semantikën e tekstit, të receptimit, njashtu edhe në formimin e një kulture shkrimi që prodhohet si pjesë e kulturës së shkrimit filozofik dhe letrar biblik, e që do ta domioj kështu gjithë letërsinë shqipe për gjatë pesë shekujve të ekzistimit të saj.

7.
Ky korpus i letërsisë shqipe kërkon një lexim dhe një interpretim specifik, për shkak të natyrës së llojit të paraqitjes, dhe së është letërsi e mbindërtuar (hipertekst i pastër, për aq sa do të mund ta quanim edhe hiperdiskursivitet e interdiskursivitet).
Nëse kjo letërsi kërkon një lexim dhe intepretim të veçantë dhe nëse kësaj ia shtojmë faktin se çdo tekst është një makinë e merzitshme që kërkon nga lexuesi të marrë pjesë në punë aktive, edhe për faktin se siç vlerëson Eco, teksti nuk mbaron kurrë, kështu pashmangëshmërisht na shfaqet karakteri interdiskursiv dhe polifonik i tekstit që mundëson lexime individuale intertkstuale 22, që doemos duhet të na shpije te esenca e tekstit letrar, te esenca që del si strukuturë e ndërligjshme, prandaj ka shtresime kuptimore të shumta. Atëherë, qasja për këtë interpretim duhet të përimtësojë elemente me qenësore të letërsisë, që nuk pranojnë asesi një interpretim të paqëndrueshëm dhe të njënshëm.

Kjo mënyrë njëkohësisht, do ta shpetonte studimin e letërsisë shqipe dhe do ta ç' ngarkonte nga mbishtimet e pakuptimta që i janë bërë, si rrjedhojë e ideoligjizimit të saj, sepse letërsia tek e fundit është aq e fuqishme, sa që i mjafton vetëvetja, autonomia e saj, për të ekzistuar dhe për të bërë jetën e vet. Kjo do të nënkuptonte kthimin përfundimtar në veprën letrare, në imanencën dhe esencën e saj, që del pas një leximi të vemendshëm, ku do të thellohet tek struktura e saj e veçantë, tek mesazhi dhe funksioni letrar, me çka ç'ngarkohet teksti nga mbishtimet ideologjike, të njëanëshme, dhe letërsia përfundimisht kundrohet si art letrar dhe si mesazh letrar, pa marr parasysh karkterin tematiko - motivor, së këndejmi edhe diskursio - kulturor. Karakteri i shkrimit diskursiv biblik në letërsinë shqipe paraqitet në dimensione të ndryshme kuptimore e teorike letrare. Atë mund ta gjejmë në formë të intertekstit, madje hiperteksti (nocione teorike që më së shumti i përgjigjen kësaj perpjekje studimore) si filozofi dhe dije kreative në funksion të përmbushjes së fiksionit letrar.

8.
Duhet të sqarojmë se jashtë qarkut të interesimit tonë në këtë studim d.m.th. të pranisë së diskursit biblik në letërsinë shqipe, për shkak të natyrës së studimit mbeten shumë autorë, vepra letrare. Në këtë studim do të përpiqemi të vështrojmë faza të ndryshme të zhvillimit të letërsisë shqipe, në të cilat paraqitet dhe funksionon si tip i veçantë shkrimi diskursi biblik me të gjitha elementet e tij dhe statusi i tij i veçantë brenda tekstit letrar, që paraqitet si shkrim në vete, duke u derivuar në trajta me funksione të ndryshme, nga fillet më të hershme të letërsisë shqipe e deri tek ajo që ështe në proces të krijimit. Kësaj duhet t'i shtojmë faktin, se në qarkun e studimve shqiptare kjo prani është anashkaluar shpeshëherë, veçanërsiht gjatë të ashtuquajturës "kritikë e soc-realiste" janë dhënë vlerësime me parashenja vlerësuese negative, duke u reduktuar vlera e njëmendtë, dhe duke u vlerësuar me së paku me kritere letrare.

Studiues që i takojnë këtij komuniteti, shkrimet te letersisë së vjetër, që krakterizohen me raporte të fuqishme diskursive me tekstet biblike, i vlerësojnë si "shkrime me rëndësi gjuhësore" e jo vepra letrare, me çka hapën rrugën për shumë studime të njëanëshme, edhe për gjithë këtë korpus letrar që shfaqet më këto shenja dhe me këtë sistem shkrimi në letërsinë e mëvonshme shqipe. Prandaj shpeshëherë për pasojë ka ndodh që letërsia shqipe të mos shqyrtohet si integrale, por jashtë kontinuitetit të saj, atëherë edhe e fragmentuar. Vlerësim me këto tendenca bën edhe historiani i letërsisë shqipe Rexhep Qosja.

Ndërkaq diskutimet më interesante për këtë fushë me interes, i ka bërë studiuesi Sabri Hamiti, i cili duke i bërë qasje aspketit teorik të letërsisë shqipe vëren me të drejtë tre kodet me të mëdha, por thekson si dominant kodin biblik, që është parësor dhe që e përcjell në forma, variante dhe derivime të ndryshme gjithë letërsinë shqipe, që nga fillimi deri me sot. Se Bibla ka ushtruar një ndikim të rëndësishëm në gjithë letërsinë shqipe, Hamiti thotë kështu: "Letërsia e jonë e shkruar që nga fillimi dhe për disa shekuj është mbështetur në kodin biblik, njëherë si përshkrim e tejshkrim i tij, më vonë si shkrim në gjirin e tij dhe si përgjasim me të. Në shek. XVI dhe XVII, që është bëre zakon të quhet letërsi e vjetër shqipe lidhjet me tekstet biblike janë edhe të natyrës tematike edhe të natyrës ligjërimore". Pastaj prania biblike në përmasa të ndryshme fillon ta manifestohet në letërsinë shqipe në kohë dhe faza të ndryshme letrare, duke u transformuar, varësisht prej zhvillimeve shoqërore dhe kulturore, por gjithnjë me elemente të fuqishme letrare.

9.
Prania e ndikimit të Biblës në letërsinë shqipe, është me një rëndësi të veçantë ontologjike, jo vetëm në leximin dhe intrepretimin e letërsisë shqipe, por edhe në gjykimin e vlerave thjeshtë letrare, sepse prania e Biblës e përcjell prej datimeve me të hershme të shkrimit shqip (që nga Formula e Pagëzimit 1462) dhe veprës së parë (Buzuku, 1555) e deri me sot letërsinë tonë. Madje ne konsiderojmë se është një ndër çështjet themelore të shqyrtimit të drejtë të letërsisë sonë, të kuptimit të njëmendtë të vlerave, për arsye sa universale aq edhe nacionale, sepse prania e Biblës si vepër fundamentale e kulturës botërore, e ka dominuar gjithë kulturën e shkrimit perëndimor, keshtu që Tomas Elioti do të shprehet : "e gjithë kultura perëndimore është mbështetur në antikitetin greko-latin dhe në Bibël", prandaj edhe kultura shqiptare në krye të saj, siç vlerëson me të drejtë Sabri Hamiti, është kulturë perëndimore: kulturë autentike, duke e pasur parasysh trashëgiminë mitologjike ilire dhe antike greke, në njërë anë dhe në anën tjetër letërsinë filobiblike, duke u nisur që nga Shën Jeronimi ilir deri te, ta zëmë, Noli për të vazhduar kontinuitetin deri te modernisti i madh Pashku.

10.
Letërsia shqipe, ashtu siç edhe vetë gjuha shqipe, pra që në fillet e shkrimit të saj del biblike. Prandaj ky ndikim i Biblës në letërsinë shqipe, është i natyrshëm edhe për arsye të rrethanave kulturore dhe civilizuese. Madje, nëse kësaj ia shtojmë pikëpamjen e Northop Frajit se "letërsia perëndimore ka qenë e ndikuar nga Bibla më shumë se nga çdo libër tjetër", atëherë çështja edhe me letërsinë shqipe del analoge, edhe pse këtu ndikimi i kulturës së lindjes në shumë sfera depërton, ndërsa në letërsi dhe në kulturën e shkrimit në përgjithësi mbetet në margjina, kështu që krejt kultura dhe letërsia shqipe do të mbështet fuqimisht në tekstet biblike, do të derivohet prej saj, duke bërë transformime letrare, shëndërrime të natyrshme, të cilat në dimensionin e një letërsie nacionale, marrin variante të reja duke shfaqur ide, emocione, realitete, trajta dhe gjendje të ndryshme konform rrethanave, por gjithnjë duke ndërtuar një letërsi të destinuar letrare, në funksion të intersave të kohëve përkatëse dhe duke përmbush fuqimisht kërkesat nacionale.

11.
Për të kuptuar esencialisht këtë korpus letrar kërkohet një qasje racionale, e analizuar, me njohëje interdisplianare veçanërisht njohëje të Biblës. Kësaj duhet t'i shtojmë edhe pikëpamjen e Umberto Ecos, sipas të cilit, "Rregulli themelor për t'iu qasur një teksti narrativ (një vepre letrare, verjetja ime N.U.) është që lexuesi të pranojë heshtazi një marrëveshje fiktive me autorin" që gjithësesi kërkon një interpretim letrar dhe me kritere thjeshtë letrare, të cilat i ofron një vepër e caktuar letrare, e cila është e mbindërtuar, në këtë rast mbi tekstet biblike, apo që funksionon me shtresime të veçanta interdiskursive, apo që i ka trupëzuar vetëm elementet e ndryshme diskursive, si stilin shkrimor, leksikun, figuracionin, transformimin syzheor, fonemat, sintaksën, personazhin etj. Prandaj çdo tendencë për të interpretuar këtë korpus letrar me parashenja vlerësuese negative, duke e kualifikuar si letërsi religjioze, fetare, do ta reduktonte kështu atë që është esenciale e një vepre arti letrar - letraritetin.

12.
Ndërkaq, në këtë punim me "diskursin biblik" ne kuptojmë atë korpus letrar, me tipare të veçanta, që shfaqet si anolog me tekstet biblike, si përsa i takon subjektit, shprehjes, stilit, modelit letrar, trajtave, sintaksës, transformimeve figurative, metaforave, metonimisë, alegorisë, parabolave të shëndërruara në një tekst krejtësisht tjetër, por që ruan esencat dhe shenjat e veta ndërkumunikuese (intertekstuale).

Diskursi biblik në letërsinë shqipe paraqitet si veçanti ekspresive, herë në mënyrë eskplicite, herë në mënyrë implicite, për të krijuar kështu nivele të veçanta shkrimi e kuptimi, që hasim si në nivelin e ndërtimit kompozicional, njashtu edhe në nivelin e mbarshtrimit të materies gjuhësore, të rikontekstualizuara nga forma burimore e diskursit biblik në një diskurs letrar.

Në letërsinë shqipe ligjërimi biblik, prania e biblës, si trupëzim në të, shtreson kuptimësi të ndryshme semantike, në fuqizimin e një raporti të ndërligjshëm ideoestetikë, me relacione dhe pikëtakime në të gjitha nivelet e strukturës organizative, në kuadër të letraritetit të një vepre apo edhe letërsisë sonë nacionale. Efektet letrare të këtij diskursi janë të niveleve ndërstilshmërie. Të rrëfesh një ngjarje dhe të përshkruash një objekt, janë dy operacione të ngjashme dhe përdorin të njëjtat burime të ligjërimit, që intencë të fundit kanë shkrimin më efekte letrare.

Të natyrës ligjërimore biblike konsiderohen të gjitha ato vepra letrare a pjesë të veprave që përgjallojnë me leksik ose me ngjarje biblike ose probiblike, duke rrëshqitur vepra letrare drejt huazimit të emrave, figurave dhe diskursit biblik. Një vepër e tillë tipike është "Çeta e Profetëve" e Bogdanit, poezia e Nolit apo edhe romani "Oh" i Anton Pashkut, i cili si model shkrimi krijohet në raport me mdoelin e shkrimit biblik, që te ky autor është edhe kulturë shkrimi, edhe kulturë krijimi.

Të natyrës të diskursit biblik në letërsinë shqipe kemi shumë poezi, ku zakonisht imitohen psalmet, duke sjellë në tekst një frymë artistike, pa u ideologjizuar dhe pa u ngarkuar teksti biblik tashmë me destinim të veçantë dhe për efekte tjera. Pastaj në letërsinë shqipe kryesisht barten ato ngjarje biblike që shënojnë përpjektjet për liri. Sa për ilustrim këtu po përmendim poezinë e Nolit, e cila edhe në rrafshin sematik, edhe të diskursit trasnformon temat biblike, por me një formë tjetër shkrimi në variantin e ri letrar marrin konotime të theksuara përsonale, duke konsistu edhe në konotime nacionale.

13.
Pa hyrë në diskutime të thella mbi çështjen e periodizimit të letërsisë shqipe, për arsye teorike në njërën anë dhe trashëgiminë joletrare me të cilën është periodizuar letërsia shqipe si tëresi, në anën tjetër, madje medodat e gabuara që zakonisht janë përdorur, në këtë punim nuk do të respektojmë këto ndarje( letërsinë shqipe me shenja të këti korpusi letrar do ta shohim në tërsinë e letërsisë ) prandaj kronologjia paraqitet sipas periudhave të krijimit, që shkojnë nga një kronologji historike.

Në fazën e mëhershme të kultivimit të letërsisë shqipe letërsia e vjetër shqipe, siç është bërë e zakonshme të emërtohet, përfshinë korpusin letrar që nga Buzuku, Budi, Bogdani e Variboba , që me sistemin zhanror dhe poetikën e krijimit, krijohet në raport me letërsinë biblike, pra funksionon në raport me shkrimin biblik, dhe si i tillë është dominant, por edhe bëhet kulturë dije, kulturë shkrimi, pa të cilën s'do të mund të funksiononte dot kjo letërsi. Këtu Bibla si vepër kapitale e njerëzimit, gjegjësisht diskursi biblik është fundamental në ndërtimin e një tekstit letrar. Te ky korpus letrar raporti me tekstet biblike del më i veçantë, se në gjithë letërsinë e mëvonshme, që ka këto shenja dhe këtë sistem shkrimi e ndërkumunkimi.

Te katër autorët më të rëndësishëm të kësaj letërsie Buzuki, Budi, Bogdani, Variboba, krijojnë një litëraturë kreyesisht të ndikuar nga Bibla, nga tekstet biblike, pra është një letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale) e shpeshëherë edhe intertekstuale dhe funksionon më së shumti në këtë aspekt, natyrisht me dimensione dhe shndërrime të domosdoshme që i absorbon vepra letrare, tash edhe me destinim të një shkrimi tjetër me shenja nacionale të shtresuara në tipin e shkrimit letrar, estetik. Te kjo periudhë letrare edhe poezia si shkrim letrar fillon me diskursin biblik. Kështu mund të themi edhe për prozën, që me tipologjinë e saj, me sistemin poetik funksionon në raport me diskursin biblik, herë si shkrimi mimisis (Aristoteli), herë si përgjasim me të, herë si letërsi e mbindërtuar (hipertekstuale), herë në raporte të pastëra intertekstuale, aq sa mund të themi si interdiskursive( ndërstilshmërie).

Libri i parë në gjuhën shqipe, "Meshari" është ndërtuar mbi bazë të diskursit biblik dhe ka karakter të tillë, por gjithnjë me kuptimësi të ruajtjes së gjuhës shqipe dhe kultivimit të kulturës shqiptare dhe të letërsisë shqipe me pretendime për efekte estetike. Ky libër që është me funksion doracaku, për letërsinë shqipe ka vlerë të veçantë . Autori i tij është në nivele të përkthyesit, aq sa mund të themi edhe një lloj kompiluesi, sepse brenda veprës kemi përplot tekste krejtësisht origjinale të përkthyera apo përshtatura nga Bibla. Vepra në vetë dominohet nga tekste nga dy Besëlidhjet e Vjetra dhe e Reja.

Shumë mendimtarë të letërsisë, sidomos teoricientë të viteve të fundit thojnë se veprat letrare janë bërë prej veprave fillestare, që i thithin, përsërisin, sfidojnë, ndryshojnë. Ky nocion quhet intertekstualitet.
Te Meshari kemi intertekst të plotë, prani të teskteve biblike, breda veprës, pastaj citate qe janë karakteristikë në kuptimin e intertekstit). Aq sa mund të themi edhe hipertekst, paratekst. Te kjo vepër kemi pjesë kryesore të Biblës të përkthyera, fragmente nga dy Beslidhjet, lutje të shumta, litani, duke u dhënë një stil të ri teksteve biblike, të vetin në pasurimin me fjalë popullore, që bashkë me tekstet origjinale fitojnë një dimension të ri, një semantikë të re plotësuese, ideore dhe kështu duke arritur të krijojë një pamje të gjërë të jetës shoqërore shqiptare. Brenda strukturës së veprës hasim forma të ndryshme letrare, siç janë: psalmet, himnet, epistulat, lirika, prozën poetike, proverbat, legjendat, përallat etj.

Një autor tek i cili haset diskursi biblik, është edhe poeti i parë shqiptar, Pjetër Budi, i cili kryesisht në poezi transformon tesktet biblike, duke i ndërlidh edhe me kulturën popullore (orale) që vërehet në shkrimin në tetërrokësh dhe ne katërvargësh, duke hibridizuar stilin biblik me atë popullorë. E gjithë poezia e tij është e krijuar ose e mbindërtuar mbi tesktet biblike, kryesisht mbi një diskurs biblik. Ai duke pretendur mësimin e krishterë, njëkohësisht subjekte të Biblës i ndërlidh me një formë tjetër shkrimi që tash në shfaqet në poezi. Krakteristikë e kësaj poezie është se ato shpeshëherë marrin karakter dhe figuracion atuetntik, popullor. Këtu diskursi biblik është karakteristik se merrë dimension shumë popullor, duke e ndërlidh me rrethanat, shpërthimet autoriale.

Ai shumë ligjërime biblike, siç janë ajo e vajtimit të Shën Mërisë për vdekjen e Krishtit, pastaj, ajo për episodin e vrasjës së Kainit kundër Abeletii, etj. të cilave u jep edhe dimensione të kohës, rrethanave historike dhe angazhimit të autorit më këto rrethana. Këtu variantet e teksteve biblike dalin të ndryshme nga origjinal, duke kërkuar edhe variante të reja semantike, duke ju dhënë konotacione njerëzore, emocionalitet, gjendje shpirtërore. E gjithë poezia e tij është shkruar mbi një bazë të fuqishme dhe universale të parateksteve biblike. Brenda poezisë së Budit, kemi poezi të rrëfimit, poezi personale, poezi të përshpirtshme, që ritregojnë situata, ngjarje që ndërlidhen me Besëlidhjën e Vjetër, dhe me jetën e Krishtit.

Bibla ka qenë dhe mbetet një rezervat kulturor universal, që ka gjetë jetën e vet bredapërbrenda letërsisë së vjetër, të shprehur në nivel të strukturës, tematikës, madje edhe anës së jashtme kompozicionale, siç ndodh psh. me "Çetën e Profetëve" të Bogdanit, e cila edhe në aspketin kompozicional edhe strukturor, i përgjigjet konceptit organizativ të Biblës. Libri është i ndarë në dy pjesë ashtu siç është e ndarë edhe Bibla në Besëlidhjën e vjetër dhe Besëlidhjën e re. Megjithatë libri është origjinal në kontekstin e vet kohor dhe kulturor, që vetëm e zbaton strukturën e Biblës dhe bazohet në të dhe po ashtu në aspektin tematikë, libri i parë del analog me Beslidhjën e Vjetër, ndërkaq Libri i dytë del me përgjasime me beslidhjën e re, që konceptohet edhe qysh në titull, Jeta e Jezu Krishtit, madje edhe numri i ligjëratave është i njejtë me numrin e librave biblik. Për dallim nga dy shkrimtarët e mëhershëm tashmë kemi një autor origjinal, që diskursin biblik ka vetëm model shkrimi, mbi të cilin e ndërton veprën e vet. Kjo vepër duke u shfaqur anologe me modelin e shkrimit biblik, është një hipertekst i tij dhe interpretim diskursiv i atij shkrimi, me shumë funksione të citatësisë, metatekstit, si njësi të shfaqjës së intertekstualitetit.

Pjesa e parë kryesisht mbështet edhe në nivel të diskursit edhe të semantikës në Beslidhjën e vjetër, ndërkaq e dyta ne Beslidhjën e re, ku bëhët tregimi i jetës së Krishtit, momente të rëndësishme të jetës së tij, duke filluar nga gjeneza familjare, shfaqja-lindja, vepra, dënimi- vdekja-kruqëzimi, ngjallja dhe rishfaqja e tij. Përmes modelit diskursiv biblik, këtu Bogdani ka dashur ta praqesë Jezu Krishtin si fenomen kulturor dhe letrar evropian. Përveç kësaj në krijimtarinë e Bogdanit kemi edhe një cikël poezish, që janë Këngët e Sibilave, që janë si profetesha pagane që paralajmërojnë arrdhjen e mesisë. Sibilat marrin në poezi dimensione dhe mveshje kombëtare, madje të vajzave shqiptare. Poezia e tij, siç vlerson S. Hamiti, ka dy karakteristika: së pari formulimet poetike themelore që shprehin doktrinën (mësimin) biblik të autorit, dhe së dyti figurën origjinale poetike, më së tepërmi krahasimin e mbështetur në ambientin konkret jetësor, për të shprehur origjinalitetin e autorit në shkrim.

Ndërsa autorin e vërtetë origjnal e gjejmë vetëm te Jul Variboba, vepra "Gjella e Shën Mërisë Virgjër". Tashmë këmi autorin letrar, krijuesin e mirëfilltë artistik. Në këtë vepër nuk është Shën Mëria biblike, por jeta e saj, që formësohet përmes kulturës popullore, që duke u ndërlidh me diskursin biblik artikulojnë një vepër letrare të mirëfilltë. Diskursi biblik këtu transformohet edhe në stilin e shkrimit (kemi një krijim në poezi) edhe në përceptimin semantik. Këtu jeta e Shën Mërisë mveshet nga një petk i një gruaje arbëreshe, edhe në përshkrimin e fizionomisë së saj, edhe në ndijimet e saj, si një nënë që përjeton të gjitha episodet e birit të saj Jezu Krishtit. Ajo e rrit Krishtin, si çdo fëmijë, i këndon ninulla, ajo ka pamje të çdo gruaje, është grua e mirë, bashkëshorte e ndershme, nënë përplot dashuri. Autori përshkruan pjesë të fizionomisë së saj, për dallim nga Bibla, e cila kryesisht merret vetëm me devotshmërinë e saj dhe jetën qiellore. Kjo është një karakteristikë e kësaj vepre. Kjo vepër është e ndarë në dy pjesë dhe trajton jetën e Shën Mërisë dhe birit të saj Jezu Krishtit, episode të ndryshme përplot dramacitet, me dimensione më të theksuara tokësore, përkundër teksteve biblike ku mbitheksohet dimensioni qiellor. Këtu diskursi popullor ndërkomunikon më atë popullor arbëresh.

14.
Në Shek. XVIII-XIX fillon zgjimi i ndërgjegjës kombëtare ndaj edhe letërsia tashmë merrë karakter më të theksuar nacional. Pas shkëlqimit të letërsisë së vjetër me raporte të theksuara biblike, kemi një fazë kur letërsia shqipe u shkrua në raport me letërsitë orientale, si me gjuhë njashtu edhe me poetikën shkrimit, e që për kulturën shqiptare ishte diçka e re, dhe jo në sistem të velrave pararëndëse. Kjo letërsi njihet si letërsi e Bejtexhinjëve.

Vetëm në fillim të shek. XIX, fillon letërsia e pastër nacionale, me autorin e "Këngëve të Milosuat", të Jeronim de Radës.
Në këtë fazë të zhvillimt të letërsisë shqipe, diskursi biblik, që tashmë kishte pasur shkëlqimin e tij dhe ishte formësuar si shkrim kombëtar nuk është dominant në kulturën e shkrmit letrar, por lidhja me këtë tip dhe kulturë është e pashmangshme, si në dimensionin kulturor, ashtu edhe në atë letrar dhe estetik. Tashmë nuk kemi autorë që përkthejne tekste biblike, në kuptimin që na dalin te autorët e letërsisë së vjetër, as autorë që në një farë forme kopilojnë, por raportet me tesktet biblike shfaqen dhe funksionojnë tashme me një kuptimësi më të gjërë dhe shtresime më të thella, të cilat shfaqen brenda tekstit, sepse edhe është krijuar kultura e shkrimit, kultura e librit pastaj edhe funksionon një letërsi me shenja dhe sistem nacional. Diskursin biblik tashmë e kemi prezent në formë më implicite dhe siç do të shprehej Umberto Eco " ai( teksti letrar) le mundësinë e kuptimeve infinite", pas një leximi dhe vlerësimi aktiv të letërsisë me këtë sistem dhe ndërkomunikim shkrimi që vërehet në të gjitha nivelet e ndërtimit të veprës letrare.

Te shumë autorë të kësaj periudhe e hasim diskursin biblik (te N. Frashëri, Çajupi, Asdreni, më vonë Noli, Fishta, Haxhiademi, Konica, Kuteli etj.) që padyshim janë edhe krijuesit më të avancuar në gjitha letërsinë dhe kulturën shqipe. Në këtë fazë të zhvillimt letrar prania e diskursit biblik rikontekstualizohet dhe rifunksionalizohet në nivele të ndryshme dhe me status të ndryshëm brenda tipit të krijuesit, temperamentit dhe shpërthimit të tij emocional, madje edhe përkundër lidhjeve anologe me diskursin bazë biblik, ai dallon dukshëm, si rezultat i shëndrrimeve të natyrshme dhe të domosdoshme që i kërkon një vepër me pretendime letrare dhe estetike.

Këta autorë dhe shumë të tjerë që kanë këtë model dhe kulturë shkrimi, në forma e dimesnione të ndryshme, duke shfrytëzuar diskursin biblik në variantet t tyre letrare, tashmë në letëris edhe si përvojë shkrmi e fuksionimi, do ta pasurojnë atë me segmente tjera, duke ngirt shpirtin shqiptar dhe duke artikular keshtu idenë kombëtare, si dhe një levizje të gjërë panperëndimore, që ishte edhe ideal i krijuesve dhe intelektualëve. Lidhja me diskursin biblik këtu nuk është dominant as stil mbizotërues, por ndërlidhje e natyrshme, me shenja implicite, që të inkorporuara në varinatin letrar vetëmse e përplotësojnë atë dhe e ngrisin artistikisht. Tashmë kur në letërsi fillojnë të zhvillohen edhe zhanre tjera letrare, diskursi biblik na paraqitet në të gjitha llojet. Megjithatë e dominon poezia, si krijim më i preferuar i autorëve të letërsisë shqipe në këtë fazë të zhvillimit.

Diskursin biblik si model shkrimi e gjejmë te shkrmitari Naim Frashëri, i cili edhe pse i rritur në një shoqëri me dominancë orientale, mendon se djelli i shqiptarëve lind në perëndim ashtu siç mendojnë edhe gjithë rilindasit tjerë, prandaj edhe letërsia e tij edhe për kundër ndikimeve të letërisve orietnale, ruan një ndërlidhje ndërtekstuale dhe kukturore me shkrmin biblik, me këtë kulturë letrare që tashmë kishte bërë bujë te shqiptarët, duke e kultivuar brenda letërisisë së tij si model e veçantë ligjërimi letrar dhe filozofik e estetik, ndaj duke ndërtuar kështu misionin e tij nacional dhe mesazhet e qarta për një shkrmi kombëtarë brenda shkrimit perëndimor që është biblik.

Madje Naimi në këtë segment shkon aq larg sa që i shkruan vjershë lavdije Jezu Krishtit, vjershë himninizuese, siç vlerëson Sabri Hamiti Kjo figurë e kënduar në këtë mënyrë hyn në sistemin naimian të mirësisë, dashurisë e të flijimit, 40 që janë postulate fundamentale të kulturës dhe filozofisë biblike. Naim Frashëri në poezinë Përpara Krishtit, në formë të himnit rikonfirmon edhe njëherë pranin e diskursit biblik si një model shkrimi , permes përsonazhit biblik, madje më mirë se çdo poet tjetër skalit këtë figurë, duke theksuar mirësinë, bukrinë, mëshirën, faljën e tij, përmes vargjeve.

Djalth njeri i Perëndisë
Fytyra jote mua më tregon
Ah! Te kqijat e njerzisë
Që ka punuar dhe punon,
Se kjo fytyrë,
Është pasqyrë
Dhe na rrëfen
E s'na gënjen 41

Në veprimtarinë letrare dhe publicistike të Naimit, diskursin biblik e hasim edhe më fuqishëm. Te mësimet e tij, si dhe te teskti "Thelbi i Kuranit" kemi përplotë fraza, citate që kanë të bëjnë dhe funksionojnë në raport me letërsinë e krishtere dhe Biblën si vepër fundamentale e saj.

Një autor i rëndësishëm që brenda sistemit të tij kreativ letrar shfrytëzon këtë diskurs kulturor dhe letrar, karshi shkrmit origjinar është Çajupi. Te ky autor diskursi biblik na paraqitet në formë të parodise dhe një sarkazmë ironike te teksi letrar "Baba Musa Lakuriq", që në sisteim e filozofisë kreavtive ndërtohet si hipërtkst nga hipoteksti i Beslidhjës së Vjetër, që te parodizuara, transformohen në një tip tjetër shkrimi, që del në vargje karshi tekstit burimor që është në prozë, dhe i përmbaht një kronologjie të ngjarjeve biblike. Siç e vëren Sabiri Hamiti, kjo vepër është një hipertekst letrar e që përbëhet nga tri shtresa tekstesh:

1. Rrëfimi i teksteve biblike në vargje tetërrokëshe.
2. Ilustrimi i tekstiti biblik me situata reale dhe aktuale
3. Vlerësimi apo gjykimi i tekstit biblik dhe i situatave të realitetit, që i detyrohen veprimit të veprës në lexuesin. 42

Ritregimit të tesktit biblik në këtë vepër letrare i jipet ngjyrime personale, që në variantin e riinterpretimit letrar marrin një semantikë të re të shtresuar më synimet e autorit në rrethanat shoqërore dhe poltike të nacionit.
Diskursin biblik me një variant poetik karshi paratekstit në prozë mund ta gjëjmë me risemantizime dhe funksione aktuale në poezinë e Asdrenit, i cili shfrytëzon këtë tip shkrimi, në përmbledhjën "Psalme murgu" 43, si psh. tek poezia "Juda i Ri". Tipi i ligjërimit biblik te autori paraqitet kryesisht nga Besëlidhja e re, sidomos e portretin e Judës karshi Jezu Krishtit. Puthja e tradhtisë së Judës këtu merr një dimension tjetër, që është simbol i tradhtisë, dukuri kjo e përsëritu që nga koha e Krishtit, që tash merr nga krijuesi gjykimin e aktit të tradhtisë, që shdënrrohet në tragjedi. Përveç kësaj poezi nga ky autor kemi edhe "Paqjes", për të paraqitë idenë dhe nevojën e paqës, dashurisë:

Për ty edhe Krishti vajti në kryq
Prej zijës ta shpëtojë njerzinë
T'i thajë lotët, t'i mbjell dashuri
Balsam t'iu sjell shpirtërave të mundaur 44

Te Asdreni transformimi i diskurist biblik paraqitet edhe në tipin e shkrimi, edhe në semantikën e re që fuqizojnë një stauts të vecantë teksti brenda poetikës së tij që ka destinimin të receptuesi, me variante të reja që shenjon autori në sistemin e tij poetik dhe letrar.

Dimensionet e pranisë së diskursit biblik në poezinë e Nolit

E morëm Nolin si objekt më të thelluar në këtë analizë për shumë arsye: e para sepse e gjithë vepra e tij poetike funksionon në raport me tesktet biblike, edhe në nivel të temave dhe motiveve, së këndejmi edhe në nivel të ligjërimit; e dyta është autor reprezentativ letrar me vlera të mirëfillta dhe që krijon një sistem shkrimi të veçantë, që pa një qasje ndërkomunikative dhe intertekstuale me Biblën nuk mund të kuptohet, e as të interpretohet (kjo s'do të thotë se me këtë qasje s'mund të interpetohen edhe shumë autorë që kanë këtë model kulture dhe ketë model shkrimi letrar). Ky krijues veprës së tij i jep dimesnione sa nacionale aq edhe universale, duke u përsonifikuar në heronjtë, siç është Jezu Krishti biblik, të cilin e imiton dhe e ka model të jetës, model të kulturës, prandaj model edhe të artit letrar. Ai më këtë figurë identifikohet qysh në moshë të re, dhe tek ai e ka idealin e përsosmërisë, me të cilin shenjon situata përsonale karshi angazhimeve të tij në situatat e vendit dhe popullit të tij.

Në këtë poezinë e Nolit, diskursi biblik fillon të mos shfaqet më si moralitet doktrinar, me destinime edukative, por si kulturë shkrimi, madje ai ndrit dhe bën sforcimin i kësaj kulture deri në nivelë të lakmueshëm artistik, duke e derviuar me nuanca të natyrhsme në frymë të kohës, dhe me pretendime kombëtare, që del në një përmasë më të theksuar në gjithë sistemin poetik të Fan Nolit te përmbledhja "Albumi", si dhe në dramën "Izraelit dhe Filistinjë", në të cilat trjatat e diskursit biblik përthyhen dhe marrin karakter kombëtar, figurat biblike simbolizojnë njerëz të kohës së krijuesit, madje shpesh herë edhe vetë autorin e vjershave ta afishuar në mënyrë specifike dhe origjinale. E gjithë krijimtaria letrare e Nolit është e mbështetur në diskrsin biblik, qoftë në nivel të ligjërimit, qoftë në nivel të mesazhit, qoftë në nivel të shqiptimit poetik të realitetit, të ideve të tij të shpërthimeve të tij përsonale. Me këtë sistem shkrimi, poezia e tij karakterizohet në gjitha poezinë shqipe për vlera dhe efekte të larta letrare. Poezitë e tij me diskurs biblik janë antologjike, si Mojsiu në Mal, Marshi i Krishtit, Krishti me kamçikun, Shën Pjetri në Mangall, Marshi i Barabajt, Marshi i Kryqëzimit, Kryqëzimi, Anës së Babyllonisë që kanë më tepër karakter autorial dhe ju përgjigjen rrethanave të aturorit, që si tekste dalin me derivime esenciale në formën e shkrimit, prandaj edhe të shtresimeve tematike, ligjërimeve ndaj edhe mesazheve që bartin.

Për dallim nga diskursi biblik, forma e shkrimit këtu ndryshohet, duke u paraqitur në një formë tjetër shkrimi që është në vargje, karshi diskursit baza që është kryesisht shkrim në prozë. Përveç kësaj ky autor diskursit biblik i jep konotacione të fuqishme nacionale, shpërthime emocionale të ndërlidhura me dy shtresime: syzhetë bazë dhe shtresimi i ri që ka karakter tashmë personal të ndërlidhura me angazhimet e autorit në situata dhe momente të rëndësishme të nacionit, madje duke shenjuar sidomos zhgënjimin e tij, pësimet shpirtërore, që ndërlidhën me pësimet e Mojsiut, nga një anë dhe të Krishtit në anën tjetër. Së këndejmi semantika sforcohet. Duke u identifiku me figurat biblike, sikundër Mojsiu, Jezu Krishti, Shën Pjetri, ai shpreh situatat e tij jetësore që ndërlidhen me ngjarjet politike, që korespondojnë thellë me ngjarjet biblike, sikundër është poezia Mojsiu në Mal, ku Noli përsonfikimin me këtë ngjarje dhe këtë figurë e shtron në rrafshin edhe të prijsit, por edhe në rrafshin e destinimit që vetëm të shoh tokën e premtueme, por kurrë nuk do ta shkelë (ai këtu krijon një analogji me vetvetën që nga Amerika vetëm nuk mund të shkel Shqipërinë).

Këtu Toka e Premtueme është Shqipëria, pas ngjarjeve të 1924. Transformimi i diskursit biblik këtu shndërrohet lirshëm në një diskurs krejtësisht letrar dhe jetësore. Madje edhe në leksik, poezia ka ndërlidhshmëri me ngjarjet biblike që i transformon në tekstin letrar, sikundër psh. Marshi i Krishtit, ku ligjërimi biblik përthyhet në nivel të lartë letrar në poezi, që tashmë merrë dimensione të thella kuptimore, stilistike, në shenjëzimin e autorit me prototipin e tij Jezu Krishtin. Së këndejmi në këtë poezi niveli i kuptimeve dhe mesazheve shumështresohet. Diskursi merrë kuptim ekoivok: ruan ndërlidhshmërinë e natyrshme me tesktet prej nga buron, por edhe merrë konotacione të reja ligjërimore, semantike, shpehsherë bëhet personalizim i jetës së vet krijuesit, shenjëzim, përmes pikave të identifikimit që i ka në figurat dhe heronjtë biblik, siç janë Krishti, Mojsiu, Shën Pjetri. Figurave dhe ngjarjeve biblike Noli u jep kuptime të theksuara nacionale, por më së shumti shenjojnë shpërthimet e tij emocionale kundruall realitetit të ngjarjeve politike që ndikuan në gjithë krijimtarinë e tij letrare.

15.
Autori më i madh nacional, që shkroi epin kombëtar Lahuta e Malcisë, brenda diskursit të tij letrar, që karakterizohet me atë oral, ka një ndërlidhshmëri funksionale më shkrimin biblik, me një statut të veçantë letrar brenda letraritetit të tij. Këtë e hasim edhe në titullin, edhe në subjektin, madje edhe personazhet e tragjedisë "Juda Makabe" 46, që është tragjedi me subjkte biblik dhe funksionon në raport të pastër intertekstual me shkrimin biblik. Madje ky tekst ka edhe shenja të pastërta të hipertekstit letrar.
Në këtë tragjedi pas personazhit Juda Mukabe qëndron autori, i cili kundruall fatkeqësive dhe tragjedisë nacionale s'mund të bëjë tjetër pos të anatemojë atë realitet. Shtresimet kuptimore marrin konotacione të fuqishme kombëtare, me përsonifikimin e heroit naicional liridashës që del nga portreti i heroit të tekstit burimor, Juda Mukabe.

Teksti i kësaj tragjedie është i shkruar në vargje, por ruan raportet me diskursin biblik, edhe në sistemin e organizimit të lëndës, edhe të leksikut, edhe pse forma e shkrimit tashmë na paraqitet ndryshe, në vargje. Diskursin biblik, në njëfarë forme e kemi prezent edhe në Lahutën e Malcisë, por këtu i shtresuar në nëntekstin e diskursit oral, duke u dominuar nga ky i dyti.
Por është karakteristikë prania e diskursit biblik me variante kuptimore, stilitstike, etike e gjëjmë edhe në lirikën e Fishtës, kryesisht në ritregimet e një moralitet të krishtër, të mbështetur në paratekstet biblike. Në këtë lirikë kemi përplotë emra të bartur që në variantin e ri marrin edhe shenjëzime të reja semantike dhe stilistike.

Diskursin biblik në një formë na paraqitet edhe tek Faik Konica, sidomos në prozën estetike. Kështu Lutja për shkrimtarët është ndërtuar në formë të hipertekstit të pastër, që funksionon mbi hipotekstin biblik, mbi lutjen e Beslidhjës së re, që Jezu Krishti ua mësoj apostujve, "Ati ynë", që shenjohet si lutje për shkrimtarët. Madje këtu dallimet duken shumë të vogla për të dalluar ku fillon teksti biblik, e ku ai i autorit të shënjuar.
Diskursin biblik në formë të fuqishem e shfrytëzon në prozën e tij Mitrush Kuteli, tek novela " E madhe është gjëma e mëkatit" e cila që në titull na sugjeron një raport me shkrimin dhe filozofinë biblike. Në të gjitha nivelet e ndërtimt letrar ky tekst funksionon në raport të fuqishëm intertekstual me shkrimin biblik, kryesisht me "Këngën e Këngëve", pastaj "Psalmet". Madje, këtu kemi të kënduar në variant letrar, në formë të dialogjeve "Këngën e Këngëve" biblike këtë himn të bukur të dashurisë së pastër, që në variantin letrar kryekëput është ligjërim biblik. Ky tekst letrar, siç thekson Kujtim M. Shala njeh kodin ligjërimor biblik në hapsirë të madhe, nga sistemi formolues i tekstit, tek ai formulativ, që mbithekson moralin biblik.47

Diskursi biblik zhvillohet nëpër të gjitha gjinitë letrare. Te dramtika e Ethem Haxhiademit kemi prezent tipin e diskursit biblik, që na paraqitet në tragjedinë e shkruar në vargje. Kjo tragjedi shfrytëzon lëndën e zanafillës biblike, gjegjësisht konfliktin e parë njerëzor që sjell gjakmarrjen, tek tragjedia, "Abeli". Sikundër në paratekstin biblik edhe në këtë tragjedi personazhet janë në raporte familajre. Ndërkaq poenta e fabulës përqëndrohet tek dy vëllezërit, respektivisht te vrasja e Kainit ndaj Abelit, dhe që në titull autori na sugjeron një anim në anën e viktimës, duke e gjykuar rënd aktin e Kainit. Madje lexuesi e kupton që në fillim se vrajsa është si domsodoshmëri letrare.

Te autorët e përmendur dhe te shumë tjerë, diskursi biblik paraqitet edhe në poezi, edhe në prozë, edhe në dramë, dhe si i tillë manifestohet brendapërbrenda veprës me një ridimensionim më të konkretizuar, që ka destinim nacional, përkundër diskursit biblik që ka pretendime universale dhe është shkruar për efekte tjera.

Transformimi i diskursit biblik në letërsinë bashkëkohore

Letërsia e sotme shqipe (bashkekohore apo moderne), emërtime këto që pretendojnë të përmbledhin gjithë korpusin letrar të letërsisë shqipe, pas LDB e deri me sot, ka ruajt kontinuitetin e krijuar nga klasikët e vjetër, nga rilindasit, për ta transformuar me derivime të mëdha dhe shqiptime të veçanta brenna letërsisë shqipe, tashmë më një përvojë, shije tjetër letrare dhe estetike, për ta përforcuar këtë kulturë shkrmi. Edhe pse rrethanat ishin më të pafavorshme, lidhja me këtë kulturë shkrimi vetëm u sforcua. Tashmë ajo na paraqitet me përimtësime implicitë në letërsi, brenda një sistemi letrar më të avancuar, me një kulturë më të përparuar. Madje mund të themi se krijimet më të realizuara letrare janë ato qe funksionojnë në raport diskursiv më shkrimin biblik (A. Pashku, Z. Rrahmani, poezi të shumta të A. Shkrelit, I. Kadaresë, A. Podrimjës, S. Hamitit, M.Ramadanit V. Zhititi etj).

Tashmë kur vetëdija për letërsinë është ngritur, edhe modelimi i këtij tipi interferencial dhe interletrar ndryshon. Shenjat e këti diskursi letrar e kulturor shfaqen në mënyre më implicite, duke shndërruar emra, ngjarje, subjekte, leksik, etj. Te mjaft autor reprezantiv të kësaj periudhe letrare manifestojnë brendapërbrenda veprës së tyre letrare këtë tip shkrimi. I veçantë në këtë tip shkrimi është prozatori më i madh Anton Pashku, sidomos në romanin " Oh" i cili kryekëput mbështetet në shkrimin biblik. Shembuj të pranisë së shkrimit biblik, qoftë në nivel të ideve, leksikut, sintaksës, stilit kemi në gjithë romanin "Oh". Shndërron përsonazhen e delës së humbur, pastaj një funksion të theksuar stilistik, që bartet nga ligjërimi biblik, paraqet lidhët " dhe", "e" që e sforcon këtë roman, e që si e tillë ka burimin në literaturën biblike.

Pastaj shëndërron dytetë ditët e vërshimeve në Beslidhjën e vjetër etj. Sistemi poetik është ruajtur edhe në planin sintaksor poetik, te ligjërimet, domethënë të stilit. Tipike për prozën e Pashkut (për romanin "Oh" sidomos) janë periudhat bashkërenditëse shtuese bile sisteme periudhash të tilla. Bashkërenditja e tillë në ligjërim ecën në logjikën e një rrethi. Kësofare, ligjerata pasi të jetë zhvilluar kthehet në pikën e nisjes. Një periudhë kësi lloji shfaqet sa herë në tekstet biblike. Në këtë kuptim proza e Pashkut hyn në raporte ndërtekstuale me shkrimin shenjtë, që shaqen me përbërs të caktuar edhe në planin formal të tekstit48.

Këtë model shkrimi e gjejmë në forma eksplicite edhe tek Zejnullah Rrahmani, te romani "Sheshi Unazës" që si tekst funksionon në raporte të pastëra intertekstuale me shkrimin biblik. Rrahmani në tekst inkorporon madje edhe tekste komplete të Biblës, veçanërisht Beslidhjës së re, duke theksuar dialogun e Krishtit me dishepullin e tij, kur i drejtohet "Ti je Pjetër Shkëmb", që si model dhe filozofi krijuese përcjell gjithë rrëfimin e romanit49.

Në letërsinë bashkëkohore me të gjitha rrymat letrare, diskursi biblik bën jetën e vet, si model shkrimi, si kulturë dhe si vlerë e përhershme. Prej Biblës frymëzohen shumë krijues, të cilët në tekstet e tyre letrare shenojnë ndjesi dhe mesazhe letrare.

Përfundim

Në këtë punim bëmë përpjekje, edhe pse jo të mjaftueshme të paraqesim në forma të ndryshme praninë e diskursit biblik në letërsinë shqipe, duke e përcjell nëpër të gjitha periudhat letrare, njëkohësisht duke e ilustruar me disa autorë reprezentativë, të cilët shenjojnë vlera letrare të njëmendëta. Përmes këtij punimi bëmë përpjekje dhe hulumtuam lëvizjet e këtij tipi shkrimi në letërsinë shqipe, rrëshqitjet e tekstit në nivele të ndryshme, nga subjektet, kultura e shkrimit, leksiku, struktura, deri tek ndryshimet esenciale nga lënda burimore (tekstet hipotetike), që nga datimet më të hershme të letërsisë shqipe deri tek ajo që është në proces të krijimit.
Gjatë këtij punimi mund të evidentojmë tri çështje që dalin brenda këtij korpusi letrar, që shenjojnë njëkohësisht tre monente të këtij tipi shkrimi letrar:

1. Në letërsinë e vjetër shqipe, diksursi biblik na paraqitet si dominant dhe ka karakter të theksuar didaktiv, etik. Kjo fazë karakterizohet përgjithësisht me dominimin e kulturës së moralitetit biblik, që ishte kundërpërgjigje ndaj "bastardimeve" që i bëheshin nacionit, ndaj ky tip shkrimi vëhet në shërbim të idesë nacionale. Së këndejmi duhet të theskojmë se gjatë kësaj faze të zhvillimit të letërsisë shqipe kemi elemente dhe tërësi veprash që janë të një niveli të lartë artistik, në kontekst të poetikës së atëhershme, zhanreve që krijoheshin, edhe pse karakteri fetar është prezent. Krijimet e mirëfillta letrare dhe artistike dalin në përmasa të larta te Buzuku, Budi, e veçanërisht tek Bogdani dhe Variboba.

2. Në letërsinë e rilindjes ka shtresime të theksuara nacionale, brenda vetës trupëzon dhe artikulon kërkesat nacionale të nacionit dhe krejtësisht vëhet në shërbim të idesë nacionale. Karakteri dominant fetar që e mbizotëronte letërsinë e mërherhsme, tashmë ia le vendin shkrimit dhe karakterit më të theksuar nacional, ku i gjithë diskursi letrar biblik në variantet letrar shqipe merr konotime, theksime të mëdha nacionale.

3. Dhe së fundi në letërsinë e modernitetit dhe letërsinë bashkëkohore transformohet esencialisht, për ta karakterizuar simbolika e tekstit, shfaqja alegorike, ironia, polisemantika si në ndërtimin figurativ estetik, njashtu edhe në semantikën dhe mesazhin letrar që përcjell. Situatat e vështira ekzistenciale ndërlidhen me njgjarje biblike, për të nxjerr mesazhe filozofike që transmetojnë dhe shprehin një revoltë karshi realitetit (Pashku, Z. Rrahmani, etj.)

Duke e pasur parasysh se kjo temë është shumë i gjërë, si në aspektin teorik, njashtu edhe në atë analitik, ndaj te metat janë evidente, por, do bëjmë përpjekje që në të ardhmën ta zgjerojmë fushën e veprimit, dhe këtë çështje ta analizojmë më thelbësisht dhe me një qasje më të thelluar analitike. Megjithatë përpjeka për ta hulumtuar praninë e ligjërimit biblik në literaturën shqipe nuk kanë munguar.

BIBLIOGRAFIA
1. Bibla, Drita, Ferizaj, 1994
2. Aristoteli, Poetika, Rilindja, Prishtinë, 1984
3. Umberto Eco, Jeta e re, Nr.5, Autori dhe interpretuesi i tij, 2002.
4. Umberto Eco, Gjashtë udhëtime nëpër pyjet narrativë, Asdreni , Shkup, 1997.
5. Umberto Eco, Struktura narrative, te "Fjala", qershor, 2001.
6. Rolan Barti, Avantura semilogjike, Rilindja, Prishtinë, 1978.
7. Northop Fraji, Aantomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë , 1990.
8. Osvald Dykro & Cvetan Todorov, Fjalori enciklopedik i shkencave të ligjërimit, Rilindja, Prishtinë, 1984.
9. Eduard Sapir, Gjuha - Hyrje në shkencën e ligjërimit, Rilindja, Prishtinë.
10. Ferdinand de Sosyri, Kursi i gjuhësisë së përgjithshme, Rilindja, Prishtinë, 1977.
11. Zherar Zhenet, Figara, Rilindja, Prishtinë, 1985.
12. Xhonaten Caller, Teori letrare, Era, Prishtinë, 2001
13. Rexhep Ismajli, Shumësia e tekstit, Rilindja, Prishtinë, 1977.
14. Prof. Dr.Zejnullah Rrahamani, Letërsia mesjetare (teoritë letrare), Faik Konica, Prishtinë, fq.13.
15. Prof. Dr.Zjenullah Rrahmani, Teoria e letërsisë, Fakulteti Filologjik, Prishtinë, 1996.
16. Sabri Hamiti, Kodet e mëdha të letërsisë shqipe, "Fjala", 15 janar 1986.
17. Sabri Hamti, Vetdija letrare, Rilindja, Prishtinë, 1989.
18. Sabri Hamiti, Letra shqipe, Dukagjni, Pejë, 1996.
19. Sabri Hamitit, Letërisa filobiblike, Letërsia romatike, Faik Konica, Vepra VII, 2002.
20. Sabri Hamiti, Tema shqipare, Rilindja, Prishtinë, 1993.
21. Sabri Hamiti, Arti i leximit, Rilindja, Prishtinë, 1983.
22. Durim Tace, Fjalor i kritikës moderne, Toena, Tiranë, 200?.
23. Mikel Ndreca, Fjalor fjalesh e shprehjesh te huaja, Rilindja, Prishtinë, 1986.
24. Dr. Engjëll Sedaj, Bibla & përkthimet e saj në gjuhën shqipe, Shtufi, 1999.
25. Isak Ahmeti, Bibla në letërsinë shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1999.
26. Kujtim Rrahmani, Intertekstualiteti dhe oraliteti, Kolqi, Kuteli, Pashku, Aikd, 2002.
27. Ibrahim Rugova, Vepra e Bogdanit, Rillindja, Prishtinë, 1990.
28. Ibrahim Rugova & Sabri Hamiti, Kritika letrare, Rilindja, Prishtinë, 1979.
29. Rexhep Qosja, HLSH, Romantizmi I, Rilindja, Prishtinë 1984.
30. Kujtim M. Shala, Tat Tanushi i Mitrush Kutelit, Jeta e re, 2002.
31. Kujtim M. Shala, Vox i Anton Pashkut, Buzuku, 2002.
32. Letërisa si e tillë, Anton Berishaj, Letërsia e vjetër shqipe dhe literateti, Toena, Tiranë, 1996.
33. Anton Berishaj, Kodet retorike dhe statusi i tekstit të Bogadani, Punim magjistrature, Prishitnë, 2002.
34. Gjon Buzuku, Meshari, Rilindja, Prishtinë, 1987.
35. Pjetër Budi, Poezi, Rilindja, Prishtinë, 1986, përgatitur nga R. Ismajli.
36. Pjetër Bogdani, Çeta e Profetëve I, Rilindja, Prishtinë, 1990.
37. Pjetër Bogdani, Çeta e Profetëve II, Drita, Prizren, 1997.
38. Jul Variboba, Gjella e Shën Mërisë Virgjër, Faik Konica & Shpresa, Prishtinë, 2002.
39. Naim Frashëri, Lulet e verës, Rilindja, Prishtinë, 1990.
40. Andon Zako Çajupi, Vepra 2, Rilindja 1990
41. Asdreni, Psalme murgu, Rilindja , Prishtinë, 1990.
42. Fan Noli, Albumi, Rilindja, Prishtinë, 1990.
43. Gjergj Fishta, Dramatika, Rilindja, Prishtinë, 1996.
44. Gjergj Fishta, Lirika, Rilindja, Prishtinë, 1996
45. Ethem Haxhiademi, Dy tragjedi, Rilindja, Prishtinë, 1990
46. Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Mitrush Kuteli Tiranë, 2000.
47. Anton Pashku, Oh, Rilindja, Prishtinë, 1971
48. Zejnullah Rrahmani, Seshi i Unazës, Rilindja, Prishtinë, 1978.
49. Anton Nikë Berisha, Burim drite e dashurie (Antoligji i poezisë së përshpirtshme shqipe), Shpresa, 1999.