Poetika e një arti të madh letrar

-- nga Ndue Ukaj*)

Anton Berishaj në letërsinë shqipe është paraqitur në fillimvitet e 80-ta, për të pasuruar atë me një zë modest por shumë të thellë, shumë origjinal. Intencë e shkrimit poetik të Antonit gjithmonë mbetet artistikja, duke flakur mundësitë për shabllone, tema ideologjike e “art” të sistemeve. Në kuadër të publikimeve të tij të shutma në periodikun e kohës, nga pena e tij krijuese kemi edhe librin me poezi ”Lule Mengjesi”, që në nëntitull, na sugjeron një intepretim të llojit të vetë, duke afishuar intencën e ligjërimit artistik, në fillim sikundër lulet e mengjesit, të cilat janë shumë të ëmbëla, e si të këtilla freskojnë jetëra, mbushin me aromë gëzimi e lumturie, dashuruesit e artit poetik.

Edhe poezia e Berishajt, ka “aromën” e këndëshme, që buron nga shpirti i dashuruesit të artit të madh, që realizon katharsisin, këtë koncept të lashtë për letërsinë, duke spastruar shpirtërat nga mëkatet e shumta në kohëra të liga, për të insituar nj një lumturie, lumturi kjo që krijohet qoftë edhe në formë të kreacionit. Kjo poezi, si e këtillë ndërtohet përmes një sistemi. Ajo ndahet në dhjetë libra, që kanë një tërësi organike, tërësi që ka koherencë në ligjërimin artistik, mbase edhe në sistemin figurativ, në përgjithësi në diskursin letrar.

Poezia e Anton Berishajt në letërsinë shqipe, na shfaqet si një model krejtësisht i ri, një model që ec në një tempo trendet e poezive të letërsive Perëndimore. Si e këtillë shenjon një avancim në fondin e vlerave letrare.

Atë e karakterizon një procedim i veçant, një strukturë artistike autonome, duke u çrëndomtësuar( nocion i fromalistëve rus) nga tipi i poezisë së mërhershme në letërat shqipe, për të sjellur risi në diskursin poetik, edhe në kompozicionin e jashtëm, edhe në atë të të brendëshëm. Këtë poezi e karakterizon një dinamikë e veçant tekstore, një tekstualitet me ritëm e figura të mahnitëshme artistike, që harmomonizon nëpërmjet një diskursi poetik-estetik, ritimin poetik, leksikun figurativ- poetik, gjuhën e gjallë e dinamike, ndjenjat e përceptimet imagjinative të fuqishme, me gjetjet më të mira artistike, që ndërkomunikojnë në shkallë të gjërë me paramodele, qoftë nga natyra, qoftë nga jeta e autorit empirik, mbase edhe nga leximi i literaturës së përbotëshme, për të na futur në universin letraro-estetik, në të cilin e bukura e natyrës, metafizikës, mishërohen në ndjenjën subtile të lirikut, në poezi.

Sistemi poetik, në nivel të temave e ideve hibridizon rrugëtimet përsonal të autorit nëpër kërkimet e tij letrare, mbase edhe ekzistenciale, rrugëtime që pikësohen me situata të ndryshme që nga e kalura, si kujtesë për nacionin, deri tek e tashmja për të konstruktuar horizonte specifike për të ardhmën, që del në një përmasë tejët tragjike në poezine e fundit të librit ”Autobiografi”, që na shfaqet si paradigmë e modelit ekzistencial të kohës së poetit, nëpër katrahurat që kalon fati i tij, fat ky që është edhe kolektivë, që plasohet nëpërmjet një dhembje, që shkon e të prek deri në palcën e shpirtit, në numërim të viteve, që nga lindja deri kur u shkrua libri, vite këto të gjitha të shenjuara si vite “ të dhembjës”.

Në nivelin e procedimeve letrare, pozia e Anton Berishajt zhvillohet se strukturë e hapur (Umberto Eco), strukturë e veçantë kjo në kuadër të poezisë shqipe, duke thyer kështu konvenca, stile, modele diskursive, të cilat nisin një strukturë poetike, ku ritmi dhe përsëritja( shpeshëherë edhe të vargjeve të tëra) kanë rolin aktiv në ndërtimin petik, si dhe funksionimin e tekstit letrar, duke e fuqizuar domethënin dhe duke i dhënë ngarkesë shprehësi stilistike dhe semantike. Bota e pasur poetike e Berishajt, na ravijëzon një sistem shkrmi, që i shkon për shtati një artisti të madh, që ekzaltimet shpirtërore, ndjesitë më subtile përsonale, din t’ i manifeson në diskursin letrar poetik, për t’i bërë komunikim letrar universal, duke ja shtuar tekstit edhe shenjat qëllmore, që shenjëzojnë një botë të ideve letrare shumë të përparuar, në të cilën lumturia, dashuira, dehja do të kenë rolin e tyre, per të fshehur tallazet e shpirtit të shqetësuar. Duke u realizuar kjo poezi me trajta shkrmi të dendura figurative, stilistike, mbetet intresnat të theksohet komunikimi artistik i poetit me një sistem figurash, metaforash, leksiku aq subtil, siç janë: zogjtë, deti, lulet, këngët, e dashura, figura këto subtile, të bukura, që shenjëzojnë diskursin e preferuar autorial, duke u bërë edhe shenja autoriale poetike.

Poezia e Berishajt konstruktuohet përmes asociacionit të ndjesive, metaforave, por që karkaterizohet me një objekt/ referncë, që është “e dashura” ose mikja, më të cilën dialogon arti poetik i poetit, në të cilën ndërtohet një botë e pasur imazhesh, ideshë, emocionesh të larmishme, të cilat mishërohen si mishi me thu në vargjet e tij, të cilat funksionojnë brenda një sistem me një rreth imagjinativ, ku shfaqejet përsonale marrin konotime të një bote, botë kjo e artit të poetit, e kënduar me dell të fuqishëm.

Poezia e Antonit ndërkomunikon me paramodele shkrimesh, sidomos tek Libri “ Kënngë e Këngëve”, ( libri i fundit ) i cili që në titull na sugjerojnë një ndërfutje intertekstuale dhe interdiskursive me paramodelin biblik, të Këngëve të Këngëve, por se në shkrimin Shenjtë ato janë këngë të dashurisë, ndërkaq kjo këngë në vargun e Berishajt do të bëhet këngë e dhembjës, porse do del në një ved tjetër prapë si kënë e lumturisë, e dashurisë, e hermonisë.

Gama tematike e intresimeve poetike të Berishajt është e gjithënëshme, është universale, ashtu siç është edhe arti poetik, poezia arti më universal i mundëshëm. Në kuadër të këtij universi poetik këndohet fati i etnisë, fat ky tejët tragjik, që zë fill, me vdekjën e Sëkndërbeut. Dhe ky fat nacional, si kujtesë, ndërlidhët me poezinë për Arbëreshët, e cila shpreh esnecat e ndjesive dhe përceptimeve të tij poetike, në raport me historinë:

“kështu shpëtohen gjërat
në udhëtimin e pakthyeshëm
e shpirti mbledh eshtrat nëpër hapësirë
brigjeve të eshtruara të adriaktikut”

Ky cilël tematikë vazhdon me poezinë për epokën e madhe të Skëndërbeut, duke shprehur lavdinë dhe tragjedinë, që solli vdekja e tij.

“ti ulu në këtë gurë që përditë po e lindim
dhe thuaj a ishim apo nuk ishim kurrë”

Pastaj është intresnat komunikimi me “ Engjëllorët”, të cilën e nëntitullon “ tragjedi”, një sinjifikativ i llojit të veçntë.

“njerëzit presin në rrugë nga ti do të kalojë
presin njerzit me shekuj me shekuj presin
ti largohesh i paqenë nëpër rrugët tua...
rruga jote qenka rrenë rrenë e vetëm rrenë”

dhe tash në formë të pyetjës retorike, na sugjerohet pyetja meditative, mos vallë ishte rrenë e madhe fillimet e shkrimit shqip nga Pali i Engjullorëve?

Në kuadër të dhjetë librave, nëpër të cilat është sistematizuar poezia, shumë domethënës del libri ” Gomari i drunjtë”, sintagmë kjo e cila na sugjeron kujtimin për kalin e trojës. Këtë figurë, Anton Gojçaj e sheh në funksion të ironisë së autorit, të një ironie të butëe, të ndërlidhur më kalin e drunjtë të Trojës. Porse në poezi ai merrë dimensionime tjera. Duke u rikontekstualizuar në trjatën poetike, figura merrë konotimin e një tradhtie. Ligjërimi artistik fillon me një figurë, të një pyetje retorike

“kush i zë besë heshtjës në mes dy zjarreve
që djegin njëri- tjetrin”

për të vazhduar me vargjet shumë drametike, shumë artistike

“gomari i drunjtë na i kollot flokët
gomari i drunjtë na e lëpin flokët
gomari i drunjtë na ë kthen flokët”

Këto vargje më një ngarkesë të theksuar sematike, me një diskurs letrariteti të realizuar poetike, ensecialisht na ndërlidhin me “rrenën”, më “ përrallat” e mëdha të cilat i shpreh poetik, mbase na shpreh shumëçka nga ajo që është kujtesë, kujtesë kjo që mund të nadel një kalë i drunjtë mashtrues, apo figura ironike një gmoar që vazhdon të përkdhell sedrën, duke na sjellur ka të dojë!
Një botë e veçantë në kundar të universit letrar- poetik të Berishajt mbetet dashuria, kjo ndjenjë më sublime e poetit, kjo ndjenjë që shkakton aq ekzalitm shpirtëror, aq sa edhe vetë poezia. Përmes një ligjërimi të nivelit të lartë artistik, kjo ndjesi përthyhet në çaste të shumta që mund të shkakton, si të lumturisë e të pikëllimit. Këtë ndjenjë e gjëjmë që në poëzinë e parë, kushtuar poetit të madh Zef Serembës, këtij liriku të dashurisë, më të cilin sikundër don të shenjojë një identifikim poeti,” e rruga për në brazil është më e gjatë/ dhe ne duhet të kalojmë”.

Kësaj ndjesi, poeti i kushton një intresim të veçantë, intresimm që trajtohet në varante të ndryshme në shumë poezi. Në librin e nëntë që titullohet” Këngët”, na rikujtohen këngët e mëdha të dashurisë biblike. Këtu përceptimet imagjinare të dashurisë janë të zjarrta, janë përceptime që sfilitin shpirtin e madh të dashuruesit të artit dhe të dashuruesit të poezisë, për të ngadhnjyer kjo ndenjë sublime kundrall të këqijave. Shtatë këngët e këtij libri realizohen nepërmjet një shprehësi të dendur artistike, më sistem figuerativ shumë të shlirshëm, pa abstraksione. Këto janë poezi antologjike, që kanë edhe një ndërlidhshmëri funksionale me simbolikën e numrit të shtatë të Krijimit Biblik. Në këto poezi ndeshim një figruacion të fuqishëm të kontrastit. Ndeshim intencën e ligjërimit artistik të përqëndurar tek femra/ objetk i dashurisë dhe i pasionit të madh, bashkë me poezinë, të cilat vështirë mund të ndahen, e si të këtilla ecin paralelisht në poezi:

“e sheh e dashur poezia përditë po vdes
asnjëherë s’po mbledh lule pranë lumit të rënë
e lulet janë të bukura e lulet janë të bukura”

Të gjitha këto poezi, si cikël i veçantë kanë një harmoni të bukur, një ndjenjë të kulluar, një imagjintatë të pastër, një dell të hollë poetik. Këtu kemi të bëjmë me një art të kulluar letrar. Në këndvështrim të parë, duket se këtu janë poezi të dashurisë së pastër, porse në nëntekst shohim tema të madhe folizofike, përsiatje të autorit për shumë fenomene që e rrethojnë, nepërmjet metaforave, mbase edhe pas figurës “ e dashur’, që bëhet muza e poetit në poezi.

Poezia e Berishajt, shpreh edhe ndjesi, kreacion për vetë natyrën e artit, për poetët. Këtë e gjejmë në formë intresantë te poezia” Kori”. Të gjithë poetët këndojnë, këndojnë si zogjtë, secili në formë e tyre, por të gjithë nuk dijnë të këndojnë bukur.” Ani pse ishin të zez/ dhe nuk dinin/ të gjithë të këndonin”. Por prapë se prapë ata janë “poetë”.
Poezia e Berishajt në kuptimin e kohëve ndërkomunikon me antikën e lashtë, me mesjetën, dhe më modernën, për të shfaqur ide e vizione letrare shumë progresive.

Në këtë poezi, figurat retorike, mbretreshat e artit letrar poetik, inkorporohen më mjeshtri, gjenialitet në një varg të kondenzuar, më ngarkesë emocionale e sematike.Metafora luan ronin e veçantë.
Gjithëprania e autorit(poetit) në poezi, shtreson një lidhje mes indit poetik dhe relacioneve referenciale, siç është femra, e dashura si një përsonazh që dialogon me botën e poetit, për të plasuar kumtin poetik, botë kjo që i bën të mundëshëm të shpre esencat e mesazhit të tij poetik.

Prandaj është e çuditëshme, se, si kritika letrare shqiptare, nuk e ka “vërjetur “ këtë poezi, edhe pasi është çliruar nga diktati i sistemit, ajo vazhdon avazin e vjetër, duke ekskomunikar vepra të mëdha letrare, vepra që sublimojnë më së miri ligjësitë e artit- artistikën e saj. E thëmë këtë, ngase në kritikën tonë që bëhet me zhurmë, pas asnjë kriter letrar, poezia e Berishajt është lënë disi në heshtje, heshtje kjo të cilën e mendojë të qëllimëshme. Janë përpilar shumë “ antologji’ nga “poetë të famëshëm”, të brezit të ri, dhe në asnjë prej tyre nuk figuron pozia e Berishajt. I bindur se kemi të bëjmë me një art të kulluar, një poezi të madhe. S’do doja që kjo të bëhet me paramdnime, inskenime, sepse duhet të jemi të sinqertë, në fund të fundit se arti trumfon. Kështu do të triumfojë edhe arti poetik e Berishajt. Ashtu siç nuk mundën ta ndalojnë poeyine e Fishtës, të Harapit, veprën e Koliqi, Kuteli, ashtu s’do të mund askush ta ndalojë një ditë hovin e artit të Anton Berishajt.