Tirana dhe Prishtina duhet t'i njohin pavarësinë njëra-tjetrës

Si do ta vlerësonit vitin që shkoi, në raport me proceset që janë shënuar në Kosovë?
Ka qenë një vit i vështirë, me kaq shumë përpjekje në të gjitha fushat e jetës. Përpjekja e formimit të institucioneve, përpjekja e ngjalljes së ekonomisë nëpërmjet procesit të privatizimit, insistim për të rritur sigurinë e qytetarëve. Ka pasur dhe përpjekje të veçanta në fushën e reformimit të sistemit të arsimit në të gjitha nivelet. Në disa fusha ka edhe përparime të dukshme. Sado që gjendja ekonomike e sociale në Kosovë mbetet e vështirë. Ka veç të rinj që kërkojnë punë.

Për të qenë më konkret: çfarë vlerësoni si pozitive në veprimtarinë e Presidentit, të Kuvendit të Kosovës dhe të Qeverisë?
Në Kosovë, si dhe kudo në botën shqiptare, politika personalizohet, kjo më nuk është hipotezë, por evidencë. Kështu që veprimet politike shpesh interpretohen si pasoja karakteresh të veçanta. Mirëpo kjo do të kërkohet vetëm kur funksionojnë si duhet institucionet. Në këtë vështrim, mendoj që në vitin e kaluar institucionet e Kosovës kanë pasur një maturim, pjekuri më të madhe. Në anën tjetër, ka dhe një strukturim më të fortë të artikulimit të opinioneve të qytetarëve, që është një domosdo të krijohet një demokraci.

Presidenti Rugova, si garantues i funksionimit demokratik të institucioneve, dhe si përfaqësues politik i Kosovës, me maturinë e tij ka ndikuar që të mos ketë turbulenca të mëdha në një qeverisje të krijuar me marrëveshje, si dhe ka bërë përpjekje për një shpërthim diplomatik për nevojën e njohjes së pavarësisë së Kosovës.

Kuvendi ka kaluar një ritëm të mirë për aprovimin dhe nxjerrjen e ligjeve të domosdoshme sistemore, si dhe është përpjekur të përgjigjet sa më fuqishëm në lëvizjet aktuale politike në Kosovë, për Kosovën e rreth saj. Mendoj që Kuvendi, në momentet më vendimtare, është sjellë me pjekuri e me forcën e maturisë.

Qeveria ka bërë përpjekje të jetë efektive, mirëpo sukseset e saj në resorë të veçantë kanë qenë të kushtëzuara nga mungesa e kompetencave dhe nga pesha e përgjegjësisë.

Të gjitha këto institucione kanë një pozitë të jashtëzakonshme, në një anë t'u përgjigjen kërkesave të qytetarëve, e zgjedhësve, kurse në anën tjetër në shtyrje permanente me UNMIK-un për të marrë kompetencat, që bëjnë të mundshme veprimet konkrete. Këtu ka një përplasje të qartë të interesave.

Pavarësisht mirëkuptimit që ka ekzistuar mes klasës politike të Prishtinës dhe kryeadministratorit, janë vërejtur përplasje, moskuptime... Opinioni juaj?
Problemet janë shumë evidente. UNMIK-u është administratë ndërkombëtare, që pretendon të sillet si qeveri klasike, edhe pse janë krijuar institucionet e Kosovës nëpërmjet votës së lirë. Në këtë administratë, nën kupolën e OKB-së ka kaq administratorë që pjesëtojnë apo mbrojnë interesat e vendeve nga vijnë. Kosova është tepër e vogël që t'i mbajë të gjitha këto interesa. Ka në administratën e UNMIK-ut edhe njerëz të padijshëm, madje maliciozë. Në anën tjetër, të zgjedhurit e Kosovës kërkojnë që UNMIK-u të zvogëlohet dhe të marrë rolin e këshilltarit, por jo të qeverisë Kosovën. Edhe opinioni i gjerë tani e konsideron këtë administratë, të huaj, gjë që nuk thuhet për KFOR-in, derisa nuk ndërtohet struktura mbrojtëse e Kosovës.

Me një fjalë, unë jam i bindur, që shumë shpejt duhet të bëhet ripërkufizimi i raporteve ndërmjet UNMIK-ut e institucioneve të Kosovës, përndryshe përpjekjet ndërmjet tyre do të marrin forma shumë më të ashpra, sidomos tani që do të kërkohen bilance për punët e bëra e të pabëra.

Personalisht keni kundërshtuar ashpër lejimin e pakicës serbe nga kryeadministratori Holkeri për të marrë pjesë në zgjedhjet e përgjithshmë të Serbisë...
Po pra, UNMIK-u duhet të dalë nga sjellja hipokrite tanimë e përsëritur, se nuk i trimëron serbët për këto zgjedhje, por as nuk i pengon. Dalja e serbëve në zgjedhjet politike të Serbisë është përpjekje për të paragjykuar strukturën politike të Kosovës. Në anën tjetër, kanë shkaktuar tensione politike e etnike në Kosovë. Ju mund ta kuptoni ç'do të thotë që në Kosovë të sillen si ikona të propagandës zgjedhore kriminelët serbë që po gjykohen në Hagë. UNMIK-u ia rezervon vetes kompetencën e përgjegjësinë për sigurinë në Kosovë, dhe në këtë rast ka gabuar. Ka gabuar, sepse nuk mund të konsiderohen njerëz në dy shtete në të njëjtën kohë. Kjo s'ka të bëjë me kurrfarë demokracie. Ky është një politikanizëm i rrezikshëm i administratës ndërkombëtare, që duhet të marrë fund.

Viti 2004 ka gjithashtu disa sfida: cilat i konsideroni si më prioritaret?
Kam thënë këto ditë se viti 2004 do të jetë vit i zgjedhjeve e i zgjidhjeve. Do të mbahen zgjedhjet politike në vjeshtë. Kërkesa jonë është që këto zgjedhje të jenë të drejta e demokratike për të nxjerrë përfaqësues të vërtetë. Paraprakisht duhet të ndryshohet ligji për zgjedhjet, që do të thotë edhe Korniza Kushtetuese e Kosovës. Të gjitha këto duhet t'i bëjë Kuvendi. Nuk mund të falen më mbi 20 mandate për minoritetet. Është parë se ky disenjim politik i Kuvendit, duke i fryrë minoritetet nuk sjell asgjë të mirë për askënd. Me mandate të falura minoriteti serb në Kuvendin e Kosovës nuk përfaqëson zgjedhësit serbë, por luan rolin e institucionit të politikës destabilizuese të Beogradit në Kosovë. Kjo është kaq e dukshme sa që s'mund ta mohojnë as projektuesit e disenjimit, UNMIK-u.

Pra, zgjedhjet do të japin një qeveri me fuqi veprimi, që do të marrë përgjegjësitë e plota për drejtimin e qeverisjen e vendit. Këtu e shoh zgjidhjen. E dimë që në këtë proces do të ketë fërkime me administratën ndërkombëtare, por ata duhet ta dijmë që duhet të zvogëlohen dhe sa më shpejt edhe ta lëshojnë Kosovën.

Si i shihni marrëdhëniet institucionale ndërmjet Kosovës e Shqipërisë?
Më pëlqen formulimi i pyetjes, sepse përjashton përgjigjen emocionale mbi raportet e vëllezërve e të motrave. Se atëherë shtrohet vetvetiu pyetja tjetër racionale e emocionale: si janë raportet e vëllezërve që lindin e rriten pa u njohur?

Tirana zyrtare, institucionale, është e preferueshme që të ketë marrëdhënie të forta me Kosovën dhe anasjelltas. Duke respektuar zgjedhjen politike dhe vullnetin politik të qytetarëve të Kosovës, e kjo është pavarësia. Tash për tash, as më shumë, as më pak. Kjo nënkupton heqjen dorë nga çfarëdo paternalizmi. Edhe më të papëlqyeshme janë raportet që mund të ngrihen nëpërmjet referencave politike, madje ideologjike. Ndoshta këto të dytat duket se në opinion krijojnë një kakofoni për këto marrëdhënie. Vetëm marrëdhëniet institucionale ndërmjet Kosovës e Shqipërisë mund të drejtojnë interesat e dy vendeve të shqiptarëve në rajon e më gjerë.

Është e vështirë që kontaktet të jenë të përhershme, por duhet të rritet intensiteti dhe cilësia e tyre për të prodhuar efektet që priten.

Megjithëse kanë rënë shumë mure, ende ka probleme në bëshkëpunimet Tiranë-Prishtinë, sidomos në ato kulturore dhe arsimore...
Është fakt që rënia e mureve, në vështrimin e lirisë së qarkullimit ndërmjet Kosovës e Shqipërisë, është fitore për shqiptarët. Lëvizja e lirë krijon njohjen, e vetëm njohja e vërtetë i mund paragjykimet. Ka ende paragjykime ndërmjet Tiranës e Prishtinës, kurse paragjykimet çfarëdo parashenje të kenë, nuk janë metodë e mirë për njohje; ato prodhojnë mjegulla.

Dua të theksoj se më lehtë thyhen muret fizike, sesa "muret", që mund të ekzistojnë në skema të të menduarit.

Në kuptimin institucional, ne kishim bërë një përpjekje të madhe për integrime në fushë të arsimit në vitet '94-'96; duke hartuar programe të përbashkëta, madje tekste të përbashkëta. Mirëpo, përmbysja e vitit 1997 sikur i shtyu anash këto përpjekje. Këtu mund të flas si aktor e dëshmitar. Një tekst i letërsisë moderne shqipe i autorit prishtinas u vu në censurë në Tiranë, madje me raporte të profesorëve të Universitetit. Çfarë ndodhi? Derisa dorëshkrimi i parë mbetet në syze të Ministrisë në Tiranë i ngujuar, libri u botua për pesë vjet pesë herë në Tiranë e pesë herë në Prishtinë.

Dua të flas këtu për paradoksin e kohës. Në botën institucionale të arsimit ende veprojnë skema të vjetra e aktorë të vjetër, do të thosha të restauruar, në anë tjetër jeta konkrete dhe dija e brezat kërkojnë diçka tjetër. Jam i bindur që do të fitojë kjo e dyta.

Edhe në fushë të kulturës ka të ndërrohet shumëçka. Dikur raportet në këtë fushë i kanë drejtuar institucionet, që kanë vepruar si pushtet mbi kulturën, pra si politikë. Ky sistem tanimë është çfunksionalizuar, pa marrë parasysh recidivet e tij.

Janë rrënjët kulturore të ambienteve që do të drejtojnë në të ardhmen interesat e krijuesve shqiptarë në Kosovë e në Shqipëri dhe raportet e tyre. Vetëm kulturat provinciale janë të vetëmjaftueshme. Çdo zhvillim kulturor do dialog, sprovim të gjerë, qarkullim. Po, këto qarkullime s'do të bëhen kurrëmë me direktiva. Po përsëris, vetëm njohja i shprish paragjykimet. Duhet të shkohet për qejf a për nevojë në Tiranë e në Prishtinë, ashtu vetëm dhe lirë.

Dhe së fundi, a ka zhvillime pozitive në raport me përmbushjen e standardeve dhe me fitimin e pavarësisë së Kosovës?
Standardet që varen nga ne do të përmbushen që të gjitha, se ky është interes i zhvillimit të Kosovës. Kosova do të jetë e pavarur. Ky është qëllim i gjithë qytetarëve që kanë rezistuar, kanë punuar e kanë luftuar për lirinë e pavarësinë e Kosovës.

Nëse kushdo standardet i shpik si kushtëzim për statusin e Kosovës dhe pengon arritjen e tyre, për të mbajtur status quo-në në Kosovë, është krejtësisht i lajthitur. Kosova do të jetë e pavarur dhe demokratike. Ky është interes i qytetarëve të Kosovës dhe i të gjithë shqiptarëve.