LEGALIZIMI I KRIMIT

Me shthurjen e Jugosllavisë të gjithë popujt sllavë fituan të drejtat për krijimin e shteteve të pavaruara, të armatave të tyre, pa kushtëzime për plotësim standardesh, ashtu siç po kushtëzohet sot Kosova. Kosova sot nuk ka status, Kosova sot nuk ka armatë, madje kudo që ndodhen shqiptarët kërkohet çarmatosja e tyre

Kur vritet një person, dorazi zakonisht cilësohet si vrasës, kriminel dhe për këtë ai dënohet, por kur vriten me mijëra njerëz, përgjegjësit cilësohen si patriotë, që kryejnë detyra sublime për popullin e vet, për atdheun. Për ta arsyetuar krimin shpiken motive të larta etike, pastaj prodhohen ligje që lejojnë krimin dhe më në fund, pas legalizimit të tij fitohen dekorata të larta për merita ndaj atdheut.

Motivet që e legjitimojnë krimin burojnë nga nacionalizmi, që shikuar nga aspekti etik është një dukuri që lejon vlerën, funksionimin e ngushtuar të parimeve morale. Në kuadër të çdo doktrine nacionaliste, parimet etike, që në thelb janë universale, parcializohen dhe vlejnë vetëm për pjesëtarët e grupit. Shumë popuj janë bërë viktima të doktrinave të tilla të nazifikuara. Shqiptarët, çamët apo kosovarët shpeshherë kanë qenë objekt ndëshkimi në kuadër të këtyre doktrinave, por me një dallim të vogël: te rasti çam krimi ka qenë plotësisht i suksesshëm, ndërkaq te rasti kosovar tentimi i gjenocidit mbeti i papërfunduar.

Ekziston një bindje e gabuar se nacionalizmi është produkt i ksenofobisë ballkanike. Por, nëse analizohen vetëm pak rrënjët e kësaj dukurie do të konstatojmë shumë lehtë se nacionalizmi buron natyrshëm nga përpjekjet e popujve evropianë për të krijuar shoqëri qytetarësh të barabartë. Sëkëndejmi nacionalizmi evropian buron nga revolucioni francez, që arriti ta ndryshojë statusin e qytetarit. Me përmbysjen e monarkisë, ku njeriu trajtohej si pronë e feudalit, e princit apo e mbretit, të gjithë qytetarët brenda shtetit të ri, brenda Republikës së Francës e fituan barazinë. Nacionalizmi që u shfaq në këtë periudhë kishte vlerë humane, meqë qytetarin, më parë pronë e monarkut e shndërroi në qytetar të lirë, të barabartë me të gjithë të tjerët që jetonin brenda shtetit. Në këtë periudhë u krijua slogani liri-barazi-vëllazëri.

Nacionalizmi në Evropë, si ide prijatare dhe interes dominant që e drejtonte procesin historik u shfaq në dy funksione:
1- në funksion të thërrmimit të perandorive të mbetura, Austro-Hungarisë, Perandorisë Otomane, apo asaj cariste ruse dhe;
2- në funksion të bashkimit të popujve me origjinë të njëjtë, të shkapërderdhur deri më atëherë në feude, apo rajone të ndryshme siç ishin landet gjermane, apo rajonet italiane të asaj periudhe kur Garibaldi mori përsipër fushatën e bashkimit të tyre.
Derisa nacionalizmi fillestar në Evropë kishte funksion human dhe ishte në përputhje me tendencat e brendshme shoqërore, këto procese në Ballkan u zhvilluan në trajta tragjike. Pas shthurjes së Perandorisë Osmane nacionalizmi i popujve të Ballkanit, që sapo ishin vetëdijësuar nuk kishte atë dimension human që ofronte barazinë për të gjithë qytetarët brenda sistemit të ri politik, por pabarazinë e egër, afirmimin e një interesi etnik dhe dënimin mizor të interesave të tjera.

Në këtë periudhë u shfaqën format e spastrimeve rrëqethëse etnike. Popuj të tërë u zhvendosën. Taksën më të madhe në kuadër të kësaj tendence të re, të këtij deformimi e paguanin popujt e pambrojtur, të pasponsorizuar, siç ishin shqiptarët. Përfshirja e tyre në këto procese tragjike zë fill nga kriza lindore, pas luftës ruso-turke. Popujt ballkanikë, të sponsorizuar nga fuqitë e mëdha dolën në skenë me elaboratet e tyre për shtete të mëdha, që natyrisht binin ndesh me realitetet etnike në terren.

Me këtë rast, duhet theksuar se deri në këtë kohë nuk ka ekzistuar armiqësia mbi baza etnike dhe as fetare, meqë normat perandorake ishin më tolerante sesa normat e reja nacionale, që për nga përmbajtja ishin ekskluziviste, që nënkupton përjashtimin e tjetrit nga sistemi i ri i paramenduar apo i realizuar. Viktimat e para në kuadër të tendencës së re historike ishin shqiptarët e rrethinës së Nishit, Leskocit dhe Prokupës. Ata ishin refugjatët e parë, viktimat e para të konceptit të nacionalizmit johuman ballkanik. Që nga kjo kohë shqiptarët u mësuan me vurratën e muhaxhirit. Muhaxhirët shqiptarë të rrethit të Nishit ishin të pamësuar me ndjenjat e urrejtjes nacionale, por dhuna që u ushtrua mbi ta mbolli në botëkuptimet e tyre armiqësinë mbi baza etnike.

Në historiografinë serbe ka mendimtarë që mbrojnë tezën se ndjenjat armiqësore të shqiptarëve të këtyre hapësirave kundër serbëve u mbollën që në këtë periudhë. Muhaxhirët e rrethit të Nishit që përjetuan vrasje, dhunime, tortura morën me vete urrejtjen e thellë kundër serbëve në Kosovë apo në vise të tjera ku u vendosën.
Në vitin 1876 në kazanë e Nishit kanë jetuar 93.000 shqiptarë dhe 84.000 serbë. Që nga ky moment marrëdhëniet serbo-shqiptare, deri më atëherë të mira, u helmuan në mënyrë të pariparueshme.

Deri në këtë kohë serbët dhe shqiptarët kishin plane të përbashkëta sesi të organizonin kryengritjet kundër osmanëve. Fillimi ishte shumë idilik. Në vitin 1806, Beogradi u çlirua nga turqit. Rol të rëndësishëm në këtë luftë luajti epiroti, çami shqiptar Jani Kondo, apo siç e quanin serbët Kondo Bimbashi, i cili bashkë me luftëtarët e tij, kryesisht çamë hyri i pari në kala. Një tjetër luftëtar çam, Gjergj Olimpiasi me 300 vullnetarët e tij shqiptarë luftonte për çlirimin e Serbisë. Në kohën e Lidhjes së Prizrenit shkollat serbe punonin lirshëm në Kosovë. Në vitin 1889 në Bajrakli xhaminë e Beogradit, që u dogj në ngjarjet e marsit të këtij viti, myftiu Sulejman efendiu i mbante ligjëratat në gjuhën shqipe.

Gazeta "Maqedonia” që botohej në atë kohë kishte tekste të shkurtra në gjuhën shqipe, në të cilat afirmohej miqësia serbo-shqiptare. Në vitin 1888 në Parlamentin serb u ul deputeti i emëruar nga vetë mbreti, Alil Islamoviqi prijësi i shqiptarëve i rrethit të Jabllanicës, i cili fitoi madje dekoratën mbretërore, "Milloshi i Madh”. Po në këtë vit në Sijarinë dhe Leskoc, ku sot nuk ka asnjë shqiptar punonin shkollat speciale në gjuhën serbe për nxënësit shqiptarë, por librat ishin të shkruara me shkronja latine dhe në gjuhën shqipe. Në vitet 1902-1906 në Beograd dilte gazeta "Albania” në gjuhën serbe dhe shqipe, ku po ashtu afirmohej miqësia serbo-shqiptare, pronari i së cilës ishte Jashar Erebara. Në këtë rrëfim idilik merrnin pjesë edhe tribunët e kombit Isa Boletini dhe Bajram Curri.

Po kështu, një proces tjetër i ngjashëm dhe po aq idilik zhvillohej edhe në zonat e puqjes së interesave greko-shqiptare. Shqiptarët dhe grekët bënin plane, madje luftonin bashkërisht kundër osmanëve. Kjo periudhë simbolizohet me figurën e Ali Pashë Tepelenës dhe të Marko Boçarit. Mirëpo, më vonë u përmbys gjithçka, ashtu si në rastin e bashkëpunimit shqiptaro-serb. Kur Perandoria Osmane zuri të tërhiqet në mënyrë të pakthyeshme nga kjo pjesë e Ballkanit, aleatët e deridjeshëm të shqiptarëve u shndërruan në armiq edhe më të këqinj sesa osmanët. Si pasojë e kësaj, në veri, në mënyrë të pakthyeshme u spastruan dhe u humbën territoret në Kosovën Lindore, ndërkaq në jug popullata çame pagoi haraçin e radhës.

Deri më tani historiografia shqiptare është përqendruar më tepër në analizën e modaliteteve, sesi janë viktimizuar ata në këtë periudhë e më pak në analizën e shkaqeve të katandisjes së tyre.
Pse pra shqiptarët dolën viktima nga këto raporte të reja ?
Përgjigjet duhen kërkuar në pozitën e shqiptarëve brenda Perandorisë Osmane, në pozitën e shqiptarëve në Evropë dhe te dilemat shkurtpamëse qytetëruese.

Shqiptarët në Perandorinë Osmane ishin të integruar në sistem. Ata ishin titullarë të lartë dhe diku-diku edhe drejtues të nivelit të Portës së Lartë. Kur, nën goditjet e fuqive të mëdha ra sistemi osman, shqiptarët mbetën të pambrojtur. Ata nuk kishin plane rezervë apo subsistemin e tyre, ashtu siç e kishin popujt sllavë, bullgarët apo serbët në njërën anë dhe grekët në anën tjetër.
Gjatë tërë sundimit osman sllavët jugorë dhe grekët ishin të organizuar rreth subsistemit kishtar ortodoks, kështu që kur u rrënua sistemi politik osman ata nuk i hetuan pasojat e këtij rrënimi, meqë ishin të organizuar në kuadër të subsistemeve të tyre. Shqiptarët pësuan rënie të plotë meqë pjesa dërrmuese e popullatës ishte myslimane, ndërkaq dy komunitetet e tjera fetare, ai ortodoks dhe katolik nuk funksiononin si subsisteme të fuqishme, që mund ta mbronin gjithkund në mënyrë të suksesshme interesin kombëtar.

Shkaku i dytë i katandisjes së shqiptarëve ishte mungesa e sponsorizimit të jashtëm. Grekët, për dallim nga shqiptarët, që nga koha e iluminizmit sponsorizoheshin nga shtetet evropiane, që qytetërimin e vet e perceptonin si fryt të kulturës antike helene dhe të asaj kristiane. Kultura antike helene dhe ajo kristiane u shndërruan në aksioma mbi të cilat u ngrit identiteti evropian. Në këtë mënyrë nacionalizmi i ri grek fitoi relevancë historike.

Nga ana tjetër, sllavët e jugut kishin përkrahjen e pakursyer të Rusisë. Përmes tyre ajo avanconte interesin e vet gjeostrategjik në Ballkan. Që nga kjo kohë u vendosën kufijtë e bazuar në real-politikë apo në interesa kombëtare të mbrojtura ushtarakisht. Këto interesa nuk merrnin parasysh trashëgiminë kulturore, historike apo realitetet etnike në terren, por një aspekt të ri, atë të gjeopolitikës dhe gjeostrategjisë. Shkaku i tretë i pësimit të shqiptarëve që nga kjo periudhë e deri më tani janë dilemat qytetëruese që mishërohen në politikën e Haxhi Qamilëve.

Interesi shqiptar ishte i papërfillshëm në këto pazare historike, që njihen si konferenca e Berlinit, Parisit, Londrës, Lozanës, Savrës etj... Populli shqiptar ishte i pambrojtur, në radhë të parë nga vetë Turqia, e cila vazhdimisht i trajtonte si mall për këmbim, e më pastaj nga fuqitë e tjera të mëdha. Në këtë fazë të procesit historik, të ndarjeve të mëdha të interesave, në kujtesën e popullit shqiptar mbeten të ngulitur emra të urryer ushtarakësh sllavë dhe grekë, që pa frikë nga rezistenca bënin kërdinë mbi popullatën civile. Venizellosit, Zervat, Garashaninët, Çubrilloviqët etj., ishin vetëm ekzekutorë të vendimeve që merrnin Lloidët, Klemansotë dhe të tjerët në konferenca të mëdha a takime të vogla të fshehta.

Ndërhyrjet e ushtrive të fqinjëve kundër shqiptarëve nuk kishin karakterin e luftës, por atë të gjenocidit, ekzekutimit çnjerëzor të marrëveshjeve, të fshehta apo të hapura, në konferencat e ndryshme ku shqiptarët nuk çonin kandar apo nuk ishin fare të përfaqësuar. Emrat e ushtarakëve serbë, grekë, të politikanëve të tyre, të shkencëtarëve të tyre janë ngulitur aq thellë në imagjinatën tonë saqë kanë krijuar makthe kolektive. Ata ishin kriminelë ordinerë, të legalizuar në konferenca e marrëveshje të ndryshme. Të gjitha këto politika të egra nacionaliste përfundonin te mitrat e çara të nënave të pafajshme shqiptare, të bekuara nga zoti që të jenë hallka të vazhdimësisë dhe mbijetesës sonë në vorbullat historike. Orgjitë shtazarake të kriminelëve antishqiptare që e dënonin pjellorinë e nënave shqiptare kishin elemente të misticizmit të kultit. Në këtë rast kulti i çlironte vrasësit nga faji, përgjegjësia. Këto skena sa makabre, por aq edhe morbide janë parë nga të gjithë kryengritësit shqiptarë, prej Mihal Gramenos, Çerçiz Topullit, Kadri Grikehorit, Nuro Dinos, Abdulla Kasemit etj., prej Isa Boletinit, Shaban Polluzhës e deri te Hashim Thaçi.

Shqiptarët ishin viktima, ngaqë në kohën e shthurjes së madhe të perandorisë Austro-Hungareze dhe asaj Otomane mbetën jashtë çdo sistemi dhe nuk ishin në gjendje të krijojnë aty për aty sistemin e vet. Nuk dihet se a pësuan më shumë nga relacionet multilaterale, apo ato bilaterale. Për shqiptarët në tërësi, veçmas për ata që jetonin jashtë shtetit amë, në Jugosllvi apo në Greqi, marrëveshjet bilaterale të Turqisë me Greqinë lanë pasoja katastrofale. Në vitin 1923 në Lozanë, tashmë Turqia e Ataturkut nënshkroi marrëveshjen me Greqinë ku thuhej: "duke filluar nga 1 Maji i vitit 1923 do të fillojë ndërrimi i qytetarëve turq të besimit greko-ortodoks të vendosur në territorin turk dhe të qytetarëve grekë të besimit mysliman të vendosur në territorin grek.

Këta persona nuk do të kthehen të jetojnë më në Turqi ose në Greqi pa autorizimin e qeverisë turke apo asaj greke”. Viktimë e kësaj marrëveshjeje të turqve me grekët ishin çamët, që për shkak të besimit islam trajtoheshin si turq. Po kështu ndodhi edhe me shqiptarët që forcërisht u detyruan që të jetojnë në hapësirat e ish-Jugosllavisë. Turqia pati nënshkruar marrëveshjen me autoritetet jugosllave para Luftës së Dytë Botërore për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi. Kjo marrëveshje u ripërtëri edhe në regjimin e Titos. Turqia merrte kompensime materiale për këtë tregti me fatkeqësinë e shqiptarëve.

Me këto marrëveshje bilaterale në thelb legalizohej krimi. Për ta detyruar një popullatë që të shpërngulej nga vatrat shekullore hartoheshin elaborate. Serbët dhe grekët ishin specialistë për elaborate të tilla. Katandisja e shqiptarëve, qofshin ata çamë apo kosovarë filloi herët në konferencën e Berlinit dhe pas saj. Në këto konferenca arbitrarisht vendoseshin kufijtë mbi bazë të balancit të forcave, mbi baza të aleancave dhe marrëveshjeve të fshehta të shteteve evropiane. Shqiptarët, edhe pse nuk merrnin pjesë në këto aleanca fituesish apo pësuesish, dilnin humbës gjithmonë, për shkak, siç u tha më lart, të mungesës së sponsorit të fuqishëm.

Edhe në atë kohë, po edhe sot shqiptarët trajtohen në dimensionin e të drejtave të njeriut. Me shthurjen e Jugosllavisë të gjithë popujt sllavë fituan të drejtat për krijimin e shteteve të pavaruara, të armatave të tyre, pa kushtëzime për plotësim standardesh, ashtu siç po kushtëzohet sot Kosova. Kosova sot nuk ka status, Kosova sot nuk ka armatë, madje kudo që ndodhen shqiptarët kërkohet çarmatosja e tyre. Ditën e tretë të hyrjes së trupave të NATO-s në Kosovë filluan bisedimet për çarmatosje të UÇK-së dhe për zgjidhjen e statusit të saj, që nënkuptonte zvogëlimin apo eliminimin e forcës ushtarake të shqiptarëve. Kështu u veprua edhe në Maqedoni. Puristët juridikë do të thonin se rezolutat imponojnë zgjidhje të tilla, por çështja nuk qëndron te aspekti juridik, por te ai politik: përse merren vendime dhe nxirren rezoluta të disfavorshme për shqiptarët?

Me këtë rast është me rëndësi të analizohet kërkesa e Napoleon Zervës, parashtruar autoriteteve gjermane për çarmatosjen e çamëve. Ai nuk kishte guxim që t’i sulmojë vetë çamët, por kërkonte bashkëpunimin me gjermanët, bashkëpunëtor i të cilëve ishte dhe ai vetë.
Në një periudhë të gjatë kohore që zgjat afër një shekull të gjithë kërkojnë çarmatosjen e shqiptarëve. Në Ballkan, ku parimet morale dhe standardet politike zhduken shpesh në vorbullën e interesave shoviniste ekziston një tendencë për përligjie (legalizim) të krimit.

Faza e parë e këtij procesi është vendimi i disfavorshëm në ndonjë konferencë ndërkombëtare (bie fjala Kosova ose Çamëria t’i takojë Jugosllavisë, respektivisht Greqisë), faza e dytë fillon me hartimin e elaborateve për realizim të këtyre vendimeve, pra për ta harmonizuar formën politike me përmbajtjen kundërshtuese etnike, faza e tretë vazhdon me nxjerrjen e ligjeve përkatëse që legalizojnë ndërhyrjen dhe faza e katërt karakterizohet me inkuadrimin e kriminelëve për ta ekzekutuar urdhrin. Epilogu i këtij procesi është gjenocidi në trajta rrëqethëse. Më 27 qershor 1944, vetëm në fshatin Paramithia, ekspedita ndëshkuese e Zervës masakroi mëse 1400 burra, gra, pleq dhe fëmijë. Ai ishte krimineli i radhës, që e merrte forcën nga këto konferenca ndërkombëtare.

Kryeministri grek Micotaqis, gjatë vizitës së tij në Tiranë (në maj 1992), as që ishte i vetëdijshëm se është shndërruar në avokat të djallit, në legjitimues të krimit kur deklaroi se sipas ligjeve greke ata (çamët) janë konsideruar si kriminelë lufte. Kjo deklaratë që afirmon fajësinë kolektive, frymon njësoj si Ligji 2636, i ashtuquajtur i luftës, i Qeverisë së gjeneralit Metaksa, ku për shkak të sulmit italian nga territori i pushtuar shqiptar shpallej lufta kundër Shqipërisë, që asokohe s’kishte as subjektivitet ndërkombëtar. Në bazë të këtij dekreti mbretëror, që sot e kësaj dite nuk është shfuqizuar, u sekuestruan mëse 800 prona të shqiptarëve, ndërkaq italianët, as që e mbajnë mend këtë ligj.

Në atë kohë të gjithë bënin plane për t’i kyçur çamët në luftrat e brendshme greke, në mes të së djathtës EDES të kriminelit Zerva dhe të së majtës ELLAS që kishte mbështjen e komunistëve jugosllavë. Edhe gjermanët bënin plane për çamët, por edhe komunistët shqiptarë. Ata, të vetëdijshëm nga rreziku i instrumentalizimit të tyre përpiqeshin të mos mbanin anë, por diçka ishte e qartë: çfarëdo që të bënin ata ishin të destinuar për të qenë viktimë. Një fat të tillë nuk e kishin minoritarët grekë në tokën shqiptare edhe pse ata, të përpunuar nga Napoleon Zerva dhe nga i dërguari i tij, Aleks Janari deklaronin pa hezitim se pranojnë t’i takojnë një Greqie, qoftë ajo komuniste, qoftë djalliste, por vetëm të jetë Greqi.

Është interesante të analizohen veprimet e shërbimeve greke në Shqipëri, në atë periudhë dhe sot. Ekzekutori i krimit i asaj kohe, Napoleon Zerva paguante një stërlinë për tre anëtarë të familjes minoritare. Sot, po ashtu grekët e stimulojnë financiarisht popullatën e jugut të Shqipërisë për dizluajalitet kundër vendit të tyre. Por, as regjimi komunist shqiptar i asaj kohe, as regjimi demokratik i kësaj kohe nuk mori masa ndëshkuese kundër dizluajalitetit të minoritarëve, aq më pak ta kolektivizonte fajin e tyre. Kjo politikë greke që vazhdimisht riciklohet duhet perceptuar si vazhdimësi e akteve të pastra armiqësore ndaj Shqipërisë. Një popull që nuk e heton këtë, rrezikon integritetin dhe dinjitetin e vet.

Minoritarët grekë në Shqipëri asnjëherë nuk kanë qenë viktima të politikës armiqësore të Greqisë kundër Shqipërisë, ndërkaq çamët e Greqisë pësuan kolektivisht për shkak të projekteve italiane, gjermane, komuniste që ishin në esencë pretekste për ta spastruar territorin e Greqisë nga popullata jo greke.

Si do të zgjidhet ky kontest, sa i dhimbshëm dhe po aq i padrejtë?
Çamët paraqesin vetëm një segment të një procesi të gjatë të rrudhjes së atdheut të shqiptarëve. Me politika të tilla ndërkombëtare shqiptarët, jo vetëm që i humbën territoret e tyre në rrethinën e Nishit, në Maqedoninë Qendrore, në Sanxhak, apo në Çamëri, por pësuan njëkohësisht tragjedi të papërshkrueshme.

Në gjysmën e parë të vitit 1890 hija e marrëveshjes së Lozanës e pllakosi sërish Evropën. Siç dihet me këtë marrëveshje mëse 200.000 grekë nga Anadolli u shpërngulën në Greqi dhe më se 354.000 turq dhe shumë shqiptarë në Greqi. Një marrëveshje të ngjashme e nënshkruan Greqia dhe Bullgaria në vitin 1919, e cila njihet me emrin "Konventa për respektim të emigrimit reciprok të minoriteteve të tyre nacionale”. Pas masakrave të papara në Bosnje, sidomos në Srebrenicë në vitin 1995, në marrëveshjen që u arrit në Konferencën e Dejtonit, konkretisht në aneksin 7, u anulua fryma e traktatit të Lozanës. Në këtë aneks parashikohet që: "të gjithë refugjatët dhe personat e zhvendosur kanë të drejtë të kthehen lirisht në shtëpitë e tyre. Ata do të kenë të drejtë ta rikthejnë pasurinë që e kanë humbur gjatë kohës së armiqësive”. Vendime identike janë marrë edhe për situatën në Kosovë dhe në Maqedoni.

A mund të përdoren këto zgjidhje edhe për rastin çam?
Mendoj se jo, në radhë të parë ngaqë:
- Ligjet nuk kanë efekt për të kaluarën, por vetëm për të ardhmen;
- Shqipëria nuk ka forcë politike që të rihapë këtë çështje në organizmat ndërkombëtarë;
- Çamët tashmë kanë humbur interesin për t’u rikthyer të vendlindje etj.

Po ashtu, zgjidhja nuk duhet kërkuar në rrafshin e integrimeve evropiane, ngaqë në këtë proces kushtëzimet do t’i bëhen Shqipërisë e jo Greqisë, që tashmë është anëtare e stabilizuar e Unionit Evropian.
E vetmja mundësi për të gjetur një shtegdalje nga ky lëmsh që në vazhdimësi i rëndon marrëdhëniet greko-shqiptare është kompensimi i dëmit në rrafshin politiko-moral dhe në atë financiar.

Në rrafshin politiko-moral, duhet punuar në drejtim të vlerësimit të saktë të asaj çfarë ka ndodhur me çamët në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, të konstatohet se ekspeditat ndëshkuese zerviane bënë krime të papara mbi popullatën e pafajshme çame, në kundërshtim me ligjet dhe protokollet ndërkombëtare dhe si përfundim i logjikshëm i gjithë kësaj, të kërkohet nga qeveria greke të kërkojë falje, të distancohet nga këto akte mizore dhe të tregojë gatishmëri për kompensim të dëmeve, jo vetëm materiale. Krahas me këtë, në gjyqin e Strasburgut duhet të hapen procedurat ligjore të qytetarëve grekë me origjinë çame, që sot jetojnë në Shqipëri për rikthimin e pronave ose kompensimin e tyre. Në këtë mënyrë, në gjyqin e Strasburgut qytetarët qipriotë me origjinë greke kanë fituar të drejtën e tyre për riposedim të pronës që ishte uzurpuar nga turqit qipriotë.

Tragjedia çame, ngjashëm me tragjeditë e shqiptarëve në viset e tjera jashtë shtetit amë nuk mund të shërohet me asgjë, por mund të kompensohet politikisht, moralisht dhe materialisht. Duhet të detyrohet qeveria greke që ta pranojë dhe të ballafaqohet me fajësinë e paraardhësve të saj, të cilët merrnin vendime që prodhuan efekte gjenocidale.