Rreshpja, në muzgun e një poeti lirik

Nji burrë shtatimët dhe i veshur me të zeza shfaqet e zhduket hapsirave gri të kryeqytetit ku dhimbshëm pulson ritmi fatkeq i botes sonë shqiptare. Një burrë i mplakur, ndonëse nuk është më shumë se gjashtëdhjetë e tre vjeç, me një çantë të zezë e të vjetër hedhur në supin e djathtë, me një kapelë republika të vendosur pa kujdes në krye. I shpërqëndruar, i pavënë re prej njerëzish që enden përreth tij. I huaj.

Ky njeri i çuditshëm për të cilin nuk mund të thuhet me saktësi nëse bën pjesë në atë apo këtë shtresë shoqërore, nën një vështrim të vëmendshëm shfaqet si një zotëri, që sapo e kanë plaçkitur dhe keqtrajtuar, si një njeri që kërkon adresën e dikujt, si një postier që nuk i kujtohen adresat, si një tip që ka humbur rrugën, etj. Mund ta krahasosh me gjithçka e me këdo, por nëse nuk e njeh, kurrsesi nuk do të të shkojë ndërmend se bëhet fjalë për një nga poetët lirikë më të mëdhenj shqiptarë të shekullit njëzet, Frederik Reshpjen, ose Fredin, siç i thërrasin miqtë e tij më të afërt.

Fredi përpiqet me të vërtetë shumë për të gjetur tek të tjerët cilësitë e tyre të mira, po kur nuk i gjen bëhet njeri i drejtpërdrejtë dhe nuk përton ta thotë të vërtetën. Ironia e tij e përhershme, për të cilën kurrë nuk mund të thuhet me saktësi nëse është armë sulmi apo vetëmbrojtjeje, por që gjithsesi shkakton tek bashkëbiseduesi nji therje të ambël dhe aspak armiqësore, asht nji nga mënyrat e shfaqjes së shijes e të shajnisë në të cilat lundron ky kapiten i vjetër. Thotë gjëra të çuditshme mbi filozofinë, politikën, retorikën, historinë, fëmijninë, e ndonjëherë edhe për letërsinë.

Për këtë të fundit flet pa ndonjë pasion të veçantë, gati me indiference, a thue se bahet fjalë për diçka që nuk i intereson dhe të cilën e kundron prej së jashtmi. Kur e pyes nëse ka shkruar ndonji gjë të re, më përgjigjet se ka shkruar vazhdimisht, por meqë është përherë në lëvizje, mjaft prej poezive i humbasin. Këtë e thotë pa dhimbje. Për të, e rëndësishme është që i ka shkruar, pra ia ka shlyer borxhin vetes, të tjerat nuk kanë rëndësi. Gjithsesi nxjerr ca fletushka të zhubravitura që s'bëjnë as për atje (në rastin më të mirë bëhet fjalë për ndonjë fletore të shkatërruar ku vargjet e tij përzihen me ca llogari të thjeshta shpenzimesh ushqimore apo me ca shkarravina pa kuptim) dhe m'i jep t'i lexoj.

Nuk merret vesh pothuajse asgjë. Një shkrim i çatrafiluar dhe i çoroditur. Duket si shkrimi i një gjuhe të vdekur. Atëherë Fredi është i detyruar të lexojë vetë. Se ç'ka njëfarë dridhjeje zëri i tij që vjen prej së thelli. Dridhje tragjike. Lexon ngadalë, por bukur. Në ndonjë rast-siç është ai i poezisë së shkruar ditëve të fundit "Kthim në vendlindje" që ia kushton Shkodrës, i mbushen sytë me lotë. Nuk i fshin. Ngaqë i vjen turp, ngaqë nuk do t'ia dijë, apo thjesht përton. Qau pikërisht në vargjet (s'di a më kujtohen mirë): "Kur ishim të ri' ëndërronim të bënim një vjeshtë/ Tashti ti ke vdekur/ dhe je shtrirë në të gjitha stinët".

I them se është një lirikë shumë e bukur dhe ai përpiqet me gjithë zemër të ndjehet i kënaqur. I them se përmbledhja e lirikave të tij asht diçka e veçantë, por ai thjesht përpiqet t'a ndjejë së brendshmi rëndësinë e këtij komplimenti. Në të vërtetë nuk i intereson. Tjera gjëra ka ndërmend. I duhet të vazhdojë medoemos luftën për mbijetesë. Poezia e tij i intereson vetëm kur e shkruan, sepse vetëm në atë çast ajo i shërben me të vërtetë. Flasim mbi këtë argument e ai shton se ja! ky është qëllimi i poezisë.

Kurrë nuk e mora vesh se cili është qëndrimi i tij i vërtetë dhe cila maska. Gjithsesi nuk e kam ndigjue ndonjiherë të lavdërojë ndonjë poet shqiptar, përjashto De Radën, Mjedën, Lasgushin e disa herë Ali Asllanin. Përmendja e ndonjë tjetri në ndonjë rast të veçantë, ndodh vetëm për arsye interesi apo ndonji gulshi emocional të çastit. Nën vizionin e tij që herë asht haluçinant, herë surreal, herë absurd, herë onirik, herë romantik, herë futurist apo modernist, asnjë nga burrat e mëdhenj të Shqipërisë nuk janë gjallë. Flet për botën e të vdekurve të gjallë, mandej thjesht për botën e të vdekurve, flet për Osirisin, Hadin, Zotin, duke shtuar, se do të vdesë së shpejti. E pyes se pse mendon kështu e më përgjigjet se nuk ka frikë nga vdekja, mbasiqë është katolik i mirë.

Asnjë pyetjeje nuk i përgjigjet në mënyrë të drejtpërdrejtë. Ai hidhet nga një argument në tjetrin me një lehtësi të mahnitshme. èshtë njeri i lirë. I lirë në përgjigje e në heshtje. S'e ku i gjen ca bare të çuditshme periferike, me njerëz të ulur aty këtu që flasin për sportin, politikën apo për kurvat. Ndjehet mirë. Kamerieret nuk e njohin dhe e vështrojnë si një burrë të gjorë që thjesht ka nevojë për ndihmë. Aq sa shpeshherë nuk i afrohen as për porosinë. Askush nuk e di se kush asht. Edhe po ta dinë, asgjë nuk ndryshon. Askush nuk ka nevojë për një artist, qoftë ky edhe Frederik Rreshpja, i vetmi poet i mbijetuem i Realizmit Socialist, ai që ia riktheu pranverën e humbun lirikës shqiptare, për t'u radhitur qysh në gjallje në Panteonin e poetëve të mëdhenj të traditës kombëtare.

Dhe është ende gjallë, aq sa mund të thuhet. Eshtë i vetmuar, gjë të cilën, në një farë mënyre, edhe e ka kërkuar. Eshtë i varfër. Nuk ka as edhe një banesë ku mund të strehohet ku të mund t'i sistemojë me nge shkrimet e tij, që tashpërtash i ka hedhur kuturu në trajtën e një shuku fletushkash në çantën e vet të zezë e të vjetër, të cilën e mbart me vete si ndërgjegjen tonë të humbur. Eshtë i sëmurë, një koleksion i tërë sëmundjesh, dhe në stomakun e tij të lodhur hedh më shumë ilaçe sesa ushqim. Trupin e pakët dhe të kërrusur kanë filluar t'ia pushtojnë paralizat e pjesëshme. Gjithë ç'mund të përshkojë me këmbë, është vetëm një distancë prej njëzet hapash. Mandej i duhet taksia.

Nuk ka ndihmë. Asnjë ndihmë. Shteti shpërndan gjithandej pensione honorifike e në ndonjë rast edhe për individë që e kanë dëmtuar me zell të admirueshëm artin shqiptar, por jo për Frederik Rreshpjen, që mund të thuhet me plot gojën se në një farë mënyre është sakrifikuar për poezinë shqipe. Sa herë përmendet emri i tij, më kujtohet njeriu i lirë. Krejtësisht i lirë. I lirë në fjalë, në mendim, në veprim, në marrëdhënie me njerëzit, i lirë ndaj poezisë, ndaj jetës, ndaj respektit që ndokush mund të ketë për të, ndaj urrejtjes, ndaj indiferencës, heshtjes, deklaratave boshe, i lirë nga pasuria, nga rrojtja normale, nga mirënjohja dhe kujdesi i të tjerëve, nga dashunia dhe nga respekti ynë për punën e tij. Shumë njerëz nuk e dinë në është gjallë, disa të tjerë shfryjnë se ai e meriton fatin që ka, po për një gjë të gjithë janë të detyruar të bien dakord: që ai është një nga poetët më të mëdhenj të poezisë shqipe.

Fredi po shmanget pak e nga pak, ashtu si dielli që prihet kah perëndimi pa i interesuar nëse ndokush asht i kënaqun apo mirënjohës për ngrohtësinë e tij. Po perëndon. Dalëngadalë po hyn në legjendë. Pa zhurmë, pa tërsëllimë, pa bujë, pa lavde. Thjesht po shkon në periferi të vëmendjes sonë të ngarkuar me gjëra të rëndësishme, ashtu siç shkoi De Rada, Serembe, Mjeda, Lasgushi, Asllani. Nesër do ta kujtojmë me respekt. Do t'ia festojmë praninë e tij të dikurshme midis nesh. Nesër do shfaqet e do zhduket lirisht nëpër kujtesat tona.

Nesër "Në vetmi", një shëtitje magjike me vargje, Hans Joacim Lanksch thotë se vepra e Frederik Rreshpes është poezi e dorës së parë e kalibrit europian. Robert Elsie pohon se që në rininë e tij Rreshpja ka qenë një poet tronditës. Botuesi amerikan Henri Izrael shënon se poezia e Rreshpes "është një poezi tronditëse dhe me një mjeshtëri që amerikanëve iu mungon". Kritiku rus Ivanov shkruan: "Ne kemi Pushkinin, Eseninin, dhe shqiptarët duhet të jenë krenarë që kanë një poet të tillë". Kritiku francez Leo dë Rua thotë se është tronditur nga ky njeri që përmban një gjenialitet ballkanik, ndërsa Ismail Kadare thotë se Frederik Rreshpja është ndër poetët më të mirë të Shqipërisë.

Por librat e tij kanë munguar librarive kohëve të fundit dhe ky poet ka qenë i ndarë prej një hendek heshtjeje. Pas kaq kohësh ai shfaqet me një libër, me lirikat e tij më të bukura, të botuara më parë dhe të pabotuara kurrë, nën titullin "Në vetmi", botuar nga "Arbëria". Rruga për të kuptuar magjinë e vargjeve të tij, është leximi i tyre, shijimi i këtij libri të munguar.

Vdekja e Lorës

Rri në muzg sikur të janë rrëzuar kohërat përsipër,
gati për përjetësi.
Nuk më flet. I ke premtuar vdekjes, e kuptoj.
Por ti në këtë botë erdhe për mua, jo për qiejt.
Kemi qenë përherë bashkë, që të rinj,
Dhe tani më le!
Mua më trishtojnë stinët. Ti e ke ditur,
dhe me botën më ndan një udhë me kilometra vetmi
Kemi thënë gjëra që s'kanë për t'u kuptuar kurrë.
Kemi ecur në tërë shekujt, para piramidave,
emrat tanë kanë qenë gdhendur
edhe kur nuk kishim shkëmbinj.
Por këto s'kanë për t'u kuptuar kurrë.
Si ungjijtë.
Të dy kemi qenë gjithmonë të bukur, por ti tani
Je akoma më e bukur, kështu me pak vdekje në sy.

7 Mars 2005