Liberal-demokracia dhe realiteti shqiptar

Në një seminar të organizuar nga Instituti Liberal Shqiptar, u bë promovimi i filozofisë politike që, në Shqipëri e në disa vende të tjera, njihet me emrin filozofia liberal-demokrate. Jo pa qëllim e cilësova përdorimin e kufizuar gjeografik të termit, sepse në botën anglo-saksone, e sidomos në SHBA e në Britaninë e Madhe, e njëjta filozofi etiketohet si konservatore (si rrjedhim, edhe partitë politike që udhëhiqen nga ajo njihen si konservatore). Arsyeja pse në SHBA e në Britaninë e Madhe kjo filozofi politike emërtohet konservatore është se, në themel të saj, qëndron konservimi i sistemit socio-ekonomik që mbizotëronte para përqafimit të ideve social-demokrate nga Partia Demokrate amerikane dhe fuqizimit të Partisë Laburiste angleze. Ndërsa në Shqipëri, është më se i përshtatshëm përdorimi i termit liberal-demokraci, sepse filozofia politike që njihet tek ne me atë emër propozon një sistem që është shumë më liberal se gjithë të mëparshmit.

Nga titulli i këtij shkrimi, lexuesi duhet ta ketë kuptuar se, në këto rreshta, nuk synoj të merrem me argumentime teorike rreth modelit socio-ekonomik që propozojnë liberal-demokratët. Por sidoqoftë, para se të futem në detajet praktike të zbatimit të tij në Shqipëri, të cilat ndoshta janë më me interes për lexuesin, e ndjej të nevojshme të bëj një përkufizim të shkurtër të këtij modeli.

Liberal-demokratët janë për një sistem socio-ekonomik që karakterizohet nga barazia e individëve para ligjit, nga përfaqsimi i tyre në proçesin e vendimmarrjes, nga respektimi i pronës private, dhe nga funksionimi i shtetit ligjor. Një sistem i tillë, argumentojnë liberal-demokratët, nuk funksionon sipas kapriçiove të autoriteteve, por sipas ligjeve të bazuara në një kushtetutë që e kufizon rolin e shtetit në jetën socio-ekoniomike të vendit. Duke iu referuar një metafore që përdorte shpesh një ish-profesor i im, sistemi liberal-demokrat, me pak fjalë, mund te konsiderohet si një lojë sportive në të cilën shteti luan rolin e arbitrit të rreptë e të drejtë, dhe jo të lojtarit.

Pas këtij përkufizimi të shkurtër të modelit liberal-demokrat, le të shohim tani se si mund të zbatohet ai në kushtet e Shqipërisë. Barazia e individëve para ligjit, përfaqsimi i tyre në proçesin e vendimmarrjes, respektimi i pronës private, dhe funksionimi i shtetit ligjor janë të vështira për t'u realizuar në Shqipërinë e sotme por jo të pamundura. Prandaj, sado vështirësi të hasen për realizimin e tyre, çdo partie politike që pretendon se udhëhiqet nga filozofia liberal-demokrate i takon të përpiqet t'i realizojë ato sa më të shpejt të jetë e mundur. Ndërsa në lidhje me minimizimin e rolit të shtetit në jetën socio-ekonomike të vendit, këto parti duhet të tregohen më të matura; minimizimi i tij është një kafshatë që nuk mund të kapërdihet lehtë edhe për disa dekada në Shqipëri.

Po të ndiqet rigorozisht filozofia liberal-demokrate, shteti nuk duhet të ofrojë shërbime të tilla si arsimi, kujdesi shëndetsor, administrimi i fondeve të pensioneve, etj. Sipas kësaj filozofie, i takon individëve të hyjnë në mardhënie transakcionale me individë apo grupe individësh të tjerë për të siguruar këto shërbime. Në një sistem të tillë mardhëniesh, sugjerojnë liberal-demokratët, çdo individit i krijohet mundësia të psonisi për të gjetur ofruesin më të përshtatshëm të sherbimeve që atij i nevojiten. Dhe konkurenca midis ofruesve të këtyre shërbimeve, sugjerojnë ata, sjell vetvetiu përmirsimin e shërbimeve dhe, eventualisht, edhe uljen e kostos së tyre.

Këto ide liberal-demokrate janë materializuar në vende të ndryshme. Kështu, për shembull, sistemi privat në mjeksinë amerikane ka qënë forca kryesore motorrike për realizimin e nivelit shumë të lartë të kujdesit shëndetsor që i ofrohet sot qytetarit amerikan. Ndërsa privatizimi i fondit shtetëror të pensioneve në Kili është shembulli më tipik i zgjidhjes së problemit thelbësor të të gjitha skemave shtetërore të pensioneve - "plakjes" graduale të popullsisë. Në fushën e arsimit, përdorimi i çeqeve të shkollimit në disa qytete amerikane ka demonstruar se dhënia e mundësisë së zgjedhjes prindërve nxit konkurencën midis shkollave për të tërhequr sa më shumë nxënës. (Sistemin e çeqeve të shkollimit e kam trajtuar me hollësi në dy artikuj të mij të paradokohshëm. Ky sistem konsiston në dhënien e çeqeve të shkollimit drejtpërdrejt prindërve. Pra taksat që mblidhen për të mbajtur në këmbë shkollat publike nuk iu shkojnë drejtpërdrejt atyre, por iu shpërndahen në formën e çeqeve të shkollimit prindërve. Ndërsa këta të fundit vendosin vetë se cilës shkollë do t'ia paguajnë çeqet. Si rezultat, një trupë mësimore që nuk arrin të tërheqi nxënës, detyrohet t'ia lërë vendin një tjetre më të aftë).

Që ndonjë lexues me bindje të thekura liberal-demokrate të mos entuziazmohet shumë nga shembujt e mësipërm, më duhet të përmend shpejt se të gjithë këta shembuj e kanë nga një POR të madh nga prapa. Kështu, është e vërtetë se shteti amerikan, përveçse në sektorin ushtarak, nuk ka në pronësi spitale, klinika, zyra mjeksore, etj. Por ai, sidoqoftë, ofron fonde për siguracionin shëndetsor të familjeve të varfra, të punonjësve shtetërorë, dhe të pensionistëve. Pra, roli i shtetit në këtë sektor është vërtet i vogël, por nuk është zero. Ose, po të përdorim metaforën e ish-profesorit tim, mund të thuhet se shteti amerikan nuk luan në sektorin e shëndetsisë vetëm rolin e një arbitri të paanshëm; ai luan edhe rolin e ndihmuesit të lojtarëve më të varfër në kurriz të atyre më të pasur (janë pikërisht këta të fundit paguesit më të mëdhenj të taksave që përdoren për siguracionet e më të varfërve).

Duke mbajtur parasysh eksperiencën amerikane e, për më tepër, edhe nivelin e të ardhurave në Shqipëri, rezulton se një zbatim i sistemit privat shëndetsor nga forcat politike që kanë përqafuar idetë liberal-demokrate duhet patjetër të shoqërohet me mbulimin e shtresave të varfëra me siguracion shëndetsor nga ana e shtetit. Dhe kjo kërkon që ato t'i bëjnë mirë llogaritë para se ta privatizojnë shëndetsinë. Sepse, përndryshe, mund të hapet një plagë sociale që do të jetë vështirë të mbyllet.

Duke hedhur sytë nga arsimi, mund të thuhet se një zbatim i sistemit të çeqeve të shkollimit sipas parimit të barazisë së individëve nuk do të ishte i përshtatshëm për kushtet shqiptare. Varfëria e qeses së shtetit shqiptar imponon që, në qoftë se zbatohet, kjo skemë të lërë jashtë financimit publik ato familje që janë në gjëndje të paguajnë për shkollimin privat të fëmijve. Në këtë mënyrë, fondet aktuale publike, plus të ardhurat nga dhënia me qera e shkollave në pronësi të shtetit, do të përpjestoheshin vetëm midis familjeve të varfëra. Ky kufizim do të bënte që çeku i shkollimit të ishte më i madh se sa në rastin e përpjestimit midis të gjitha familjeve pa përjashtim. Ose thënë ndryshe, ky kufizim do të bënte që çeku që do të merrnin prindërit e varfër do të ishte i mjaftueshëm për të paguar arsimin privat të fëmijëve të tyre.

Duke zbatuar skemën e mësipërme, liberal-demokratëve do t'iu duhet që, për hir të dhënies së mundësisë çdo prindi që të zgjedhë ofruesin më të përshtatshëm të sherbimit arsim, të sakrifikojnë parimin e tyre mbi rolin e shtetit në jetën socio-ekonomike. Sepse shteti, si në rastin e shëndetësisë së privatizuar, nuk do të ishte një arbitër i paanshëm; ai do të favorizonte lojtarët më të dobët. Dhe të vetmet alternativa të tjera për ta janë vazhdimi i sistemit aktual ose heqja dorë totale e shtetit nga arsimi. Të parës i dihen rezultatet. Ndërsa të dytës nuk është vështirë t'i parashikohen.

Së fundi, le t'i hedhim një vështrim të shpejtë zbatueshmërisë së skemës kiliane të privatizimit të pensioneve. Për të realizuar atë skemë, shtetit shqiptar, ashtu si atij kilian, do t'i duhet të financojë edhe për 20-25 vjet pensionet e pensionistëve aktualë dhe atyre që do të dalin në pension së afërmi. Pra, sidoqë të jetë administrimi i sistemit të pensioneve (publik apo privat), shtetit, gjithsesi, do t'i duhet të luajë një rol të fuqishëm në financimin e tij për një kohë të gjatë.