Dashamir i madh i popullit shqiptar dhe gjuhës së tij

Më kot mundohen serbët ta përvetësojnë poetin më të madh rumun derisa s'u kanë dhënë njëmilionë rumunëve të Timokut kurrfarë të drejtash shkollare e fetare. Pas pavarësisë së Kosovës që troket në portë, pse të mos pregadisin ndërkombëtarët terenin për autonominë e tri krahinave multietnike që gjenden përreth ishpashallëkut të Beogradit: Sanxhaku me një shumicë boshnjake, Vojvodina me 26 minoritete, dhe Lugina e Timokut me njëmilionë rumunë të semiserbizuar?

Këto ditë (15 qershor) u mbushën 117 vjet nga ndarja nga kjo botë e poetit të famshëm rumun Mihai Eminesku, klasiku i formave të përkryera artistike. Jetoi 39 vjet dhe u shua një vit pas shuarjes së Elena Gjikës (Dora D'Istria): 1889. U lind më 1850 në Ipotesht të Moldovës, duke qenë fëmija i shtatë nga 11 fëmijët e familjes Emoniviç. Shqiptarë të panumërt që vinin në Rumani me pasaporta jugosllave mbanin mbiemra të serbizuar: Eminoviç, Imeroviç, Maksutoviç, por kjo nuk don të thotë se Eminesku ishte serb, turk apo shqiptar, edhepse admirimi i tij ndaj gjuhës shqipe dhe shpirtit shqiptar është i hatashëm. Ndërmjet viteve 1860-61 ndjek kurset Ober Gymnasyum në Çërnauc.

Viti 1866 është viti i manifestimeve të para letrare: debuton në revistën Familia të Iosif Vulcan-it me poezinë Po të kisha. Më 1887 i bashkangjitet një trupe teatrore, duke u njohur në Teatrin Kombëtar me dramaturgun e famshëm rumun me prejardhje çame, Ion Luca Caragiale (Jon Luka Karaxhiale). As Karaxhiale nuk ishte shqiptar, edhepse e gjejmë të fotografuar në Berlin me kostum shqiptar, ndërsa mbiemri i tij ndërlidhet edhe me disa mikrotoponime shqipe (Mali Karaxhës në bjeshkët shqiptare të Shipkovicës, etj.).

Themi shqiptare, edhepse mbiemri Karaxhiu ndërlidhet me arumunët, përkatësiht vllehët, të konsideruar përgjatë historisë si vëllezërit më të mirë të shqiptarëve, prej nga ka mbetur në Shqipëri sintagma Vllahu është vëlla. Më 2 tetor 1869 hyn në Universitetin e Filozofgisë në Vjenë. Më 1877 vendoset në Bukuresht, ku deri në vitin 1883 është redaktor, pastaj kryeredaktor i gazetës Timpul (Koha), duke patur një veprimtari të shkëlqyeshme publicistike, e cila ia shembi shëndetin.

Është periudha në të cilën Eminesku shkruan poemat e mëdha Luceafarul (Luciferi), Scrisorile (Letrat), duke u shuar më 1889, pas një sëmurje mendore, pasojat e së cilës janë ende të paqarta ngase ekzistojnë gjithfarë versionesh lidhur me vdekjen e tij. Sipas Vehbi Balës: "sëmundja dhe mjerimi e katandisën në një gjendje të vajtueshme, tue mos gjetë aspak përkrahje nga njerëzit në fuqi", "i braktisun në fatin e zi nga pushteti i kohës, mbylli sytë më 15 korrik 1889, i vramë në një çmëndinë. Vetë jeta e tij është një dëshmi akuze kundër shkaktarëve të vuejtjes e të mjerimit të popullit të vet".

Poezia e Emineskut është e shenjtë dhe e bukur, e vështirë për shqipërim si pasojë e rimës. Sipas Nasi Lerës, "ajo është një poezi zemre të sinqertë që personifikon shpirtin e popullit të tij". Përkthyesit më të njohur të Emineskut në gjuhën shqipe janë Gjergj Bubani, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ismail Kadare, Vehbi Bala, Rexhep Ismajli, Dionis Bubani, Luan Topçiu. Gjeniu i letërsisë rumune ishte mendimtar i thellë dhe mjeshtër i rrallë i fjalës artistike.

Kushdo që lexon veprën e tij, krijon përshtypjen se kemi të bëjmë me një përgjegjësi të jashtëzakonshme që vjen nga brendia e qenjes njerëzore. Sipas Vehbi Balës, Eminesku ishte "një dallëndyshe që hyn nga një dritare dhe del nga tjetra: aq qe kalimi i tij i rrufeshëm, që do të qëndrojë në përjetësi pasi ylli është shuar". Fjala e tij është bërthamë e përjetësisë, katalizator i energjisë humane, momenti, evenimenti dhe sentimenti. Qindra manifestime emocionuese mbahen për çdo vjet me rastin e lindjes së tij (15 janar), nëpër shkolla, qendra kulturore, klube letrare, anembanë vendit.

"Mua ma merr mendja se gjuha më fleksibile në botë, mund të jetë gjuha shqipe"

Eminesku ishte ëndërrimtari që kishte një dashuri të pakufishme ndaj gjuhës shqipe. Gjatë rrugëtimeve në periudhën e tranzicionit nga komunizmi në demokraci, duke shfletuar Simfoninë veneciane të autorit Oktav Minar, zonja Ekaterina Oprea nga Brëila e Naum Veqilharxhit, u befasua kur kuptoi të vërtetën se mbreti i poezisë rumune, Mihai Eminesku, që u shua një vit pas shuarjes fizike të Elena Gjikës, ka patur konsiderata të larta ndaj gjuhës shqipe. Romani i Oktav Minarit, faktikisht është "Romani i një dashurie të madhe: Eminesku-Veronika". U shkrua në fillim të shek. XX, dhe u ribotua në Bukuresht, në vitin 1991.

Mendimet e autorit të romanit të një dashurie të madhe, lidhur me respektin e Emineskut ndaj gjuhës shqipe dhe folklorit shqiptar, të shtynë të mendosh se admirimi i tij ndaj nesh është i sinqertë dhe i përzemërt:
"E tërë bota kaloi në sallon për të drekuar. Pas dreke, sipas zakonit të shtëpisë, meqë ishte verë, ëmbëlsirat dhe kafetë servoheshin në sallon, ku fillonin bisedat mbi artin dhe letërsinë. Eminesku me disponim të mirë, i kundërshtonte të gjithë. Negruzi dhe Gane-ja ia krisën një diskutimi filologjik. Ata kërkonin të fiksojnë sipas do normash, cila është gjuha më e bukur dhe më tërheqëse në botë. Gane mendonte se ky nderim i përket gjuhës frenge, e cila i ka përvetësuar përmes letërsisë sallonet e intelektualitetit universal, duke qenë e zgjedhur si gjuhë diplomatike.

Negruzi, përkundrazi, theksonte se frëngjishtja është një gjuhë sallonesh, por gjermanishtja më mirë mund ta gatuajë një mendim filozofik. Majoresku, duke u përzjerë në diskutim, mundohej t'i rregullojë, punët sipas vendit të vet, si gjithmonë, duke treguar se në çka qëndron hijeshia dhe superioriteti i një gjuhe nga pikëshikimi filologjik dhe estetik. I papërmbajtur, Eminesku çohet nga skaji i sallonit, ku kish qenë tërhequr, afrohet te miqtë dhe u thotë: - Unë mendoj se gjuha më fleksibile në botë, mund të jetë gjuha shqipe (Eu cred cã limba cea mai flexibilã din lume ar fi limba albanezã).

Një qeshje e përgjithshme e shoqëroi qëndrimin e Emineskut, çdonjëri duke menduar se ai bën shaka. Por, poeti gjithnjë e më i përflakur, filloi t'u demonstrojë të gjithëve superioritetin, duke recituar pa ndërprerje, vargje popullore nga gjuha shqipe. Bashkëtryezarët u zbavitën madhërisht me argumentet e Emineskut, sidomos zonjat e përgëzuan, duke i përqafuar bindjet dhe duke e detyruar kështu, të vazhdojë më tej, ngase pat krijuar një kënaqësi dhe këndellje, shumë të dashur (.)". (Octav Minar, Simfonie veneþianã, roman, Editura PLOSCAU, Bukuresht, 1991, fq. 54-55).

"Shqiptar me tërë kokën, temperament vullkanik"

Disa autorë rumunë dhe të huaj, kur kanë shkruar për poetin më të madh rumun, Mihai Eminesku, e kanë prekur edhe prejardhjen etnike të tij, disa duke hedhur tezën gjoja se paska qenë me prejardhje turke, do tjerë me prejardhje persane, gjermane, hebraike, polake, serbe, armene, bullgare, suedeze apo shqiptare, por asnjëri pa prurë argumente bindëse në këtë drejtim. Jon Sllaviçi kur e sheh në Vjenë, në bazë të fizionomisë, në bazë të tipareve të fytyrës, i duket si "albanezul nostru" (shqiptari jonë). Kritiku i madh letrar, Gjorgje Këlinesku, përmend faktin se klasiku i formave të përsosura artistike, Mihai Eminesku, e fliste edhe gjuhën shqipe.

Nuk ka fyerje më të madhe për një popull se sa t'ua përvetësosh vlerat kombëtare. Askush nuk mund ta bëjë Skënderbeun, De Radën, vëllezërit Frashëri apo Nënë Terezën me prejardhje të huaj. Derisa ka lindur, ka ndjerë dhe ka shkruar në gjuhën rumune, Mihai Eminesku nuk është as serb, as turk, as suedez, as shqiptar, por Perëndia e gjuhës rumune, një dashamir i hatashëm i gjuhës shqipe dhe kombit shqiptar. Disa autorë shqiptarë (V. Bala, R. Qosja, R. Ismajli, A. Plasari, L. Topciu, M. Krifca), kur kanë shkruar studime mbi ndikimin që ka ushtruar Eminesku mbi krijimtarinë lirike të Asdrenit dhe Lasgush Poradecit, kanë shkruar me admirim e dashuri edhe për prejardhjen e tij.

Foqion Miçaçio që mbante korrespondencë me Dr. Latif Berishën, autor i monografisë Folclor albanez, theksonte se "Emineskun e karakterizonte një sinqeritet dhe ndershmëri e jashtëzakonshme, se ishte temperament i zjarrtë që ka shprehur ndjenja të zjarrta ndaj shqiptarëve dhe integritetit tokësor të Shqipërisë". I këtillë, sipas Nik Pemës (ish-diplomat shqiptar) ishte edhe nipi i tij: Viktor Eminesku, "shqiptar me tërë kokën, temperament vullkanik".

Asdreni e admironte Emineskun për simpatinë e shquar që kishte ai për shqiptarët. Eminesku ishte një stuhi e padukshme. Ioana Atanasov, profesoreshë e rumanishtes në Universitetin e Shkupit, thekson se "Eminesku kishte një dashuri të hatashme ndaj gjuhës shqipe".

Kritiku i madh letrar, Gjorgje Këlinesku, përmend faktin se Eminesku e fliste edhe gjuhën shqipe, ndërsa Lazim Rexhepi (1920-1983), autor i dorëshkrimit Romani i ditëve të mia, mërgimtar shqiptar që banonte në Piatra Neamc të Moldovës, kishte dëgjuar se stërgjyshi i Emineskut kishte qenë shqiptar me prejardhje dibrane. Ion Roºu boton një monografi mbi prejardhjen e poetit: Legjenda dhe të vërteta në biografinë e M. Emineskut (Cartea Romaneasca, Bukuresht, 1989).

Sa i përket prejardhjes shqiptare, sipas akad. Rexhep Ismajlit, "në këtë mit arrin të marrë pjesë edhe Mitrush Kuteli ynë, i cili lansoi hipotezën mbi origjinën shqiptare të poetit rumun. Sot, natyrisht, mbisundon mendimi se Eminesku ishte nga një familje rumune, e cila mund të kishte përzjerje të ndryshme gjaku më përpara, nëse këto gjëra kanë ndonjë rëndësi". Eqerem Petoshati (ish-diplomat i Shqipërisë në Bukuresht), pohonte se Eminesku edhepse posedonte temperament shqiptar, konsiderohet si vlera më hyjnore e Rumanisë, të cilën askush nuk ka të drejtë ta përvetsojë.

Si e kundronte Kuteli prejardhjen shqiptare të Mihai Emineskut

"Tani edhe disa fjalë mbi shqipërimin edhe botimin e këtij grushti vjershash. Shkaku i parë është bukuria e përsosur e veprës së Emineskut. Kjo bukuri e ka robëruar shkrimtarin e këtyre radhëve që në moshën e njomë kur pat filluar lëçitjen e radhëve që në moshën e njomë kur pat filluar lëçitjen e Emineskut. Duke e lëçitur dhe rilëçitur këtë vepër me etjen e të riut filloi ta dijë përmendësh, edhe, duke e ditur përmendsh as ai vetë s'di se qysh, filloi ta shqipërojë (...).

I dyti shkak është zbulimi, në vëzhgim e sipër, i një simpatie të veçantë që ka pasur poeti rumun për kombin shqiptar. Duke ngritur e duke luftuar me rreptësi kundrejt gjithë të huajve që kanë zotëruar e shfrytëzuar viset rumune në kohënë e sundimit turk e këtej, e sidomos kundrejt grekërve të Fanarit, Eminesku ka shkruar: "Midis fanariotëve vetëm një shtëpi u pat shquar për dashurinë e treguar ndaj tokave rumune, duke sakrifikuar edhe jetën e vet për të mbrojtur tërësinë e atdheut: Shtëpia e Gjikave. Mirëpo kjo shtëpi nuk ka qenë fanariote e vërtetë, po shqipëtare. Edhe emri Gjika në shqipe do të thotë Gjergj".

Duke shkruar kësilloj poeti rumun që ka thënë kaqë fjalë të ashpëra kundër grekërve, çifutëve, bullgarëve e të tjerë, ka pasur pa fjalë, parasysh sundimin krejt njerëzor e plot dashuri për atdheun e ri - me aspiracionet e të cilit u patnë identifikuar - të gjashtë princërve nga Dera e Gjikës edhe të tjerë sundonjës të naltë që zotëruan mbi provincat rumune midis viteve 1658 dhe 1856. Njëri nga këta, Grigore Gjika Voda, për të cilin Eminesku ka patur një adhurim të madh, ka paguar me kryen e vet qëndrimin e tij kundrejt Austrisë, kur kjo shkëputi nga trupi rumun provincën e Veriut, Bukovina.

I fundit nga Dera e Gjikës - përveç shkrimtares së njohur Dora D'Istria, - dhe që është shquar për veprimin dhe ofiqet e tija të nalta, ka qenë Ion Ghica, shkrimtar dhe ekonomist i shquar, në një kohë "Bej" i ishullit Samos, në kohën e zotërimit turk edhe më vonë ish disa herë ministër në Rumani, në pjesën e dytë të shekullit të shkuar. Përveç Shtëpisë së Gjikës, poeti rumun që dinte aqë mirë historinë e vendit të vet do kish kujtuar edhe zotërimin e Voevodit shqiptar Vasile Lupu, krijonjësi i një periudhe të ndritshme me kulturën edhe artin rumun.

Po, përveç këtyre fakteve historike simpathija e Emineskut ndaj kombit shqiptar munt të shpjegohet, ndofta, edhe me një lidhje gjaku. Patëm folur më sipër përmbi mjegullën e dëndur që mbulon origjinën e kombësisë të poetit; e sidomos të atit të tij. Shkrimtari rumun Ion Slavici kur e pa Emineskun, për të parën herë, më 1869, në Universitetin e Vjenës, iu duk, pas fytyrës, se është shqipëtar ose persian, "kam ndjerë, thotë Slavici, një gëzim të gjallë kur mësova se Shqipëtari im nuk është Persian po Rumun nga t'anët.

Që asohere Slavici mbeti mik me Emineskun të cilin e thërriste me një llagap të ngjizur prej tij: Turk! (Turcule!). Pas vdekjes së tij, biografët kanë rrahur shumë rrugë për të kthjelluar problemin e origjinës. Nga këta z. George Kalinescu, profesor në Universitetin e Jashit dhe autor i një vëllimi mbi jetën e Emineskut dhe pesë vëllimeve mbi veprën e tij, kujton një numër prej dhjetë kombësish të ndryshme, duke vënë në kryen e listës origjinën turke dhe shqiptare.

Thuhet se stërgjyshi i poetit ka qenë një turk i quajtur Emin. Ky Emin - pas disave lefexhi dhe pas të tjerëve tregtar, Emin Efendi - pat ardhur e qëndruar diku në Veri të Rumanisë. Në kohën e okupatës austriake, nëpunësit e mbretërisë, sllavë prej origjine, i patën sllavizuar emrin duke e regjistruar Eminoviçi. Në aktet zyrtare dhe në regjistrat e kishës, dera e atit të poetit është shkruar Eminoviçi. Këtë emër poeti e ka rumanizuar kur ka filluar të shkruajë duke e bërë Eminesku, emër i vetëm në Rumani. "Eminesku, shënon shkrimtari Jakob Negruzzi kur mori letrën e vjershën e parë që poeti i kish dërguar për të shtypur, nuk duhej të ish i vërtetë po i njojtur prej do një autori të paguximshëm që nuk do të dalë sheshit". Më tej duke u marrë me çështjen e origjinës të poetit Negruzi shkruan:

"Pas disave, gjyshi ose stërgjyshi i tij ka qenë turku Emin. Ky Emini, ose Emin efendi si mund t'i kenë thënë në kohën kur lidhjet tona me turqit ishin të ngushta. I mërguar midis nesh ky ka ndërruar emrin duke e bërë Eminovici, është pagëzuar dhe martuar me një rumune që qëndroj më parë në Suçeava dhe pastaj në Botoshani. Pa fjalë se pas disa gjenerata pjesëtarët e kësaj shtëpije as që mbanin ment origjinën e tyre orientale, kurse dashuria dhe respekti që ka patur Emineksu për myslimanët, dhe përçmimi i tij për grekët, çifutët edhe bullgarët dhe të tjera kombe të Lindjes të Evropës që rrojtën ndënë sundimin turk, munt të shpjegohen kësilloj përmjet atavizmit".

Vetë poeti, të cilin të afërmit i thoshin, me përkëdhelje Emin, ka thënë se sbret prej një farë utunxhi Emin Efendi. Pas kaqë premisa mbi turqizimin e Emineskut, të na lejohet të bëjmë disa nënvijime:
I pari: në Rumani kurdoherë shqipëtarët myslimanë, nga shkaku i fesë janë emëruar si turq, kurse shqipëtarët e krishterë si grekër. I dyti: në zhvillimin e popullit rumun nuk ka fort të ngjarë asimilimi pse rumanizmi i turqve, aq më fort kur këta ishin zotër në viset rumune e pjesëtarët e një perandorie të madhe.

I treti: në shekujt e kaluar shqipëtarët - të njojtur prej vendasve si turq ose si arnautë - ishin të shumtë në provincat rumune, si rrojtës ose olefexhinj nëpër shtëpitë e bujerëve dhe të vetë voevodit të vendit. I katërti: në kontakt me popujt sllavë shqipëtarët kanë marrë dëndur trajtat e emrave të këtyre. Sot, bje fjala në Shqipërinë jugosllave i bir' i Eminit quhet Eminoviçi, i bir' i Hasanit (Hasanoviç, i bir' i Bilallit - Bilaloviç) e kësilloj më tej. Të tillë Eminoviçë, Hasanoviçë ose Bilaloviçë, kosovarë e shqipëtarë që nga takija e gjer në opinga ka shumë në Rumani ku mirren me tregëtira të vogla ose punojnë si rrojtës, vendësit iu thonë, si në kohë, gjithë turq.

Shumë prej tyre janë tani vendës: me shtëpi e fëmijë të cilëve bota u thotë dendur gjith turq, si tani e dy-tre shekuj. Ergo: versioni i origjinës turke të Eminit bie lehtazi i zëvendësuar prej shqiptarit Emin. Një tjetër fakt që na shtyn të besojmë fort në origjinën shqiptare të poetit rumun është një episod i vitit 1883 kur Eminesku u sëmur për të parën herë nga mendja. Këtë episod e ka shënuar vetë profesori Titu Maioresku në radhonjtë e vet. Më 23 të qershort 1883, kur në Bukuresht kish filluar e nxeht' e madhe, Eminesku është në vizitë në shtëpinë e Maioreskut dhe nis të humbasë fillin e mendimit.

Në delirium e sipër poeti thotë se është prej fisi shqipëtar, se dëshëron të mësojë gjuhën shqipe, se do të bëhet kalugjer. Këto fjalë midis njatij tërmetit të tmerrshëm të mendimit, a nuk mund të shpjegohen, vallë, si zëri i së vërtetës, i atavizmit, i dalë nga fundi i thellë i ndënëgjegjes së vet? Një pyetje e thjeshtë kjo jona, përmi të cilën është e udhës të ndalohet ndopak vëzhgonjësi i jetës dhe veprës së poetit më të madh të Rumanisë". (Mitrush Kuteli, nga parathënia e vëllimit Vjersha të Mihai Emineskut, Shtypshkronja Albania, Konstancë, 1939).

Dashuria e Emineskut ndaj shpirtit shqiptar

Në vitin 1990, në pregaditjen e një grupi autorësh të Universitetit "Al. Cuza", del në Kishinjëu të Moldavisë një vëllim prej 573 faqesh me tekste të riprodhuara nga publicistika e Mihai Emineskut. Libri mban titullin Publicisticã dhe ngërthen referime historike dhe historiografike që i përkasin periudhës kur poeti zhvillonte një veprimtari të dendur në redaksinë e gazetës Timpul (Koha), sidomos ndërmjet vietve 1877-1883.

Sipas Nikolla Jorgës, Eminesku e zotëronte me përsosshmëri njohjen e të shkuarës rumune dhe kishte prirje të veçanta edhe në historinë universale: askush nga gjenerata e tij nuk e kishte në atë shkallë të zhvilluar instiktin e së vërtetës, që ndërlidhet me elemente permanente dhe përcaktuese për tërë mendimet e tij. Mbetesh i mahnitur sot kur konstaton se çfarë mendimtari i admiruar politik ishte, se sa dinte, se sa kuptonte dhe sa e madhe ishte fuqia e tij për integrimin e fakteve të imta dhe kalimtare të jetës publike bashkëkohore në rrjedhën madhështore të zhvillimeve historike (1934).
Në disa nga artikujt e tij, Eminesku bën fjalë edhe për shqiptarët.

Falë zonjës Julia Karamishin nga Bukureshti, e cila e identifikoi admirimin e Emineskut ndaj nesh, këto mund të konsiderohen si zbulime të reja që i jepen për herë të parë në disponim, edhe opinionit shqiptar. Kështu, duke bërë fjalë për Lindjen e Europës (Rasaritul Europei, fq.251-253), Mihai Eminesku ironizon qëndrimet etnokratike të Greqisë e të Serbisë, të cilat si pasojë e instinkteve demagogjike, të prira nga ideali tyre politik për një Greqi dhe Serbi të madhe, kanë bërë çmos për shkombëtarizimin e popujve jogrekë e joserbë (vllehë, rumunë, shqiptarë etj.). Autori rekomandon që harta e këtyre vendeve të quhet, jo etnografike, por etnokratike. Në nocionin etnokratik përfshihet që nga kryevëndi dëshira për të sunduar, për të zotëruar mbi të tjerët...

Shqiptarët, në kuadrin e këtij artikulli, në të vërtetë janë vetëm në defansivë. Organizimi i tyre i lashtë në fise, në territore të mirëdefinuara dhe ndoshta averzioni ndaj përzjerjes me raca të tjera, i bën të mos duan të dominojnë, por i shtyn të mos lihen as të zotëruar. Territorin shqiptar e përvetsojnë tani, në mënyrë etnokratike, dy Serbitë dhe Greqia. Sa për trakorumunët mos të bëjmë fjalë. Edhepse janë në një numër tejet të madh në Gadishull, ata nuk ndjekin ideale politike dhe do të ishin të gëzuar po qe se do të liheshin në paqë që të gëzojnë kisha dhe shkolla. Gadishulli Ballkanik, sipas Emineskut, do të bëhet teatri i disa rivaliteteve të mbisundimit, të keqardhura përndryshe për të gjithë. Fitoret e çastit të njërës palë do të pasojnë me fitore të çastit të palës tjetër. Krejt elementet e mospajtimit do të shemben në çdo pikëshikim, duke u lënë vend shpërnmguljeve dhe mbisundimeve të huaja. (25 maj 1880).

Në kuadrin e artikullit Shpirti i vërtetë i popullit (Adevaratul spirit al poporului, fq.327-329), gjeniu i botës shpirtërore rumune bën fjalë për një popull të ri, të shëndetshëm dhe me themele të forta. Etnografi Hoffman, sipas tij, shkruan në shekullin e shkuar (sh. XVIII-shën.yni-B.Y.) se zhvillimi i kafkës te raca rumune është i admirueshëm, se janë kafka që meritojnë të jenë në ballë të qytetërimit. Me siguri që Hoffmani nuk ka patur pafatshmërinë për të parë kokrrat e lulëkuqes mbi supet e zotërinjve C.A. Rosetti dhe Giani apo kërcunën bullgare mbi supet e Simionit të thjeshtë. Më në fund, Virchowi, natyralist i famshëm, i jep kafkës shqiptare rangun e parë ndër të gjitha kafkat e rasës së Perandorisë së lashtë të Lindjes, dhe kafka shqiptare është identike me atë të racës rumune, me atë të barinjve tanë të sotshëm. (1 prill 1881)

Eminesku bën fjalë për shqiptarët edhe në kuadrin e dorëshkrimeve të përfshira në këtë monografi nën titullin Fragmentarium. Populli shqiptar, sipas tij, është pasardhësi i atyre ushtrive ilire dhe epirote, në ballë të të cilëve Aleksandri e pat përvetsuar Persinë, me të cilët mbreti Pyrohos ua kontestonte edhe romakëve edhe kartagjenasve pronësinë e Italisë, pasardhës të atyre ushtarëve të cilët rrahnin rrugët për në fronin e mbretërisë universale. Pasojnë edhe mendime tjera fisnike për këta atdhetarë të famshëm, për aktualitetin e tyre të shëndetshëm, dhe stërgjyshërit e tyre të lashtë.

Rumania në luftë me pansllavizmin

Më kot mundohen serbët ta përvetësojnë poetin më të madh rumun derisa s'u kanë dhënë njëmilionë rumunëve të Timokut kurrfarë të drejtash shkollare e fetare. Pas pavarësisë së Kosovës që realizohet falë sakrificave legjendare shqiptare si dhe përkrahjes së Perëndimit dhe Perëndisë, pse të mos pregadisi ndërkombëtarët terenin për autonominë e tri krahinave multietnike që gjenden përreth ishpashallëkut të Beogradit: Sanxhaku me boshnjakë, Vojvodina me hungarezë dhe Lugina e Timokut me rumunë? Sipas artikujve të Emineskut të shek. XIX-të: "Ndërmjet rumunëve dhe sllavëve ekziton nje armiqësi e natyrshme. Qindra vjet rumunët kanë qenë të sunduar nga turqit, por turqit nuk e vënin në diskutim gjuhën apo kombësinë rumune. Kudo që rumunët kanë rënë nën sundimin e drejtëpërdrejtë apo indirekt të sllavëve, zhvillimi i tyre i natyrshëm është shuar si pasojë e rrethanave të dhunshme. Dyqindvjet serbët e Banatës së Timishoarës i kanë terrorizuar rumunët, njëqindvjet rumunët e Bukovinës kanë luftuar përherë me rusnjakët. Deri në ditën e sotme rumunët e Serbisë së lirë dhe të Rusisë ortodokse, nuk e kanë të drejtën për të themeluar një shkollë dhe një kishë rumune".

Mihai Eminesku, ishte mëndje e thellë dhe e pasur, zemër e mbrujtur me ndjenja të larta të atdhedashurisë. Dorëshkrimet e tij janë vlera të larta kombëtare. Si njohës i përsosur i popullit të vet dhe të shkuarës së tij, Eminesku iu përkushtua pavdekshmërisë ngase dinte të godasë atje ku duhet: në fushë të polemikës dhe publicistikës politike. Kështu ka vepruar më vonë edhe Pamful ªeicaru, gazetari më i shquar rumun i gjysmës së parë të shek. XX. Në kuadrin e artikullit Aneksimi i Dobruxhes (Timpul, 19 gusht 1878), duke bërë fjalë për Traktatin e Berlinit të cilin e konsideron si një "marrëveshje formale", Eminesku shpreh indinjatë ndaj fuqive që i shkëputën pjesët e Shqipërisë, përmend ligën shqiptare, rezistencën e Portës kundër kërkesave greke dhe pakënaqësitë e Rumelisë. Monografia e prof. Ion Creþu (Mihai Eminesku, Vepra Politike, vëll.I, Editura Cugetarea - Georgescu Delafras, Bukuresht, pa vit. e bot.), e botuar në një numër të kufizuar ekzemplarësh, është një sintezë e mendimit politik të M. Emineskut, të cilës i paraprin një parathënie e gjerë, me do subjekte si: Aktiviteti publicistik i Emineskut, Identifikimi i artikujve të Emineskut, Aktualiteti politik i Emineskut...

Libri është i strukturuar në disa kaptina (Ta bëjmë një kongres, Poeti dhe njeriu politik, Bukovina dhe Basarabia, Krenaria për të qenë Rumun, Çështja izraelite, etj). Poeti e fshikullon parazitizmin e të huajve që nguliteshin në trojet rumune për shfrytëzimin e begative të vendit, madje edhe të fshatarit dhe qytetarit të rëndomtë. Artikujt e Emineskut që rijepen në këtë monografi, i përkasin periudhës 1870-1879. Thonë se si pasojë e guximit politik për fshikullimin e qeverisë dhe të huajve, Eminesku mbaroi tragjikisht. Sa është e vërtetë kjo, ende nuk dihet. Si e konsideronte Eminesku rrezikun pansllavist në trojet rumune të Timokut dhe Besarabisë?

Duke bërë fjalë për luftërat e nxitura, jo si pasojë e ideve por si pasojë e ekzistencës, në kuadrin e artikullit Rumania në luftë me pansllavizmin (f.286-302), Eminesku shkruante: Ndërmjet Rumunëve dhe Sllavëve ekziton nje armiqësi e natyrshme... Qindra vjet, Rumunët kanë qenë në mënyrë indirekte, të sunduar nga Turqit... Turqit nuk e vënin në diskutim gjuhën apo kombësinë rumune.

Kudo që Rumunët kanë rënë nën sundimin e drejtëpërdrejtë apo indirekt të Sllavëve, zhvillimi i tyre i natyrshëm është shuar si pasojë e rrethanave të dhunshme. Dyqindvjet Serbët e Banatës së Timishoarës i kanë terrorizuar Rumunët...; njëqindvjet Rumunët e Bukovinës kanë luftuar përherë me Rusnjakët; deri në ditën e sotme Rumunët e Serbisë së lirë dhe të Rusisë ortodokse, nuk e kanë të drejtën që e kishin kahmos nga sundonin Turqit, të drejtën për të themeluar një shkollë dhe një kishë rumune. Kështu pra, populli rumun nuk e ka madje, as të drejtën që të dojë që Shteti osman të zëvendësohet me shtete sllave. Një shtet rumun i rrethuar me shtete sllave mund të jetë për armiqt e popullit rumun një iluzion i këndshëm; për Rumunët ndërkaq, ai është një fatkeqsi, që na paralajmëron një varg të ri luftërash, një fatkeqsi për të cilën nuk na përkëddhel veçse vetëdija e qëndresës së popullit rumun, dhe shpresa e fitores" (293).

Rusia ia merrte Besarabinë Rumanisë, sa herë që i tekej. Që nga viti 1812 e deri te marrëveshja famëkeqe e Jaltës: Stalin-Ribentrop-Molotov (1945). Paralelisht me rekomandimet e Çubrilloviqit për fanatizimin e shqiptarëve me hapje mektepesh në vend të shkollave shqipe, duke i shpërngulur kosovarët në shkretëtirat e Anadollit, sovjetikët i depërtonin rumunët e Besarabisë deri në në Siberi. Vinin vagonët e zbrazur nga Rusia në Rumani, dhe ktheheshin të mbushur me mallra rumune në emër të internacionales socialiste. Pokështu ka vepruar edhe Serbia me minierat rumune të Majdanpekut në Luginë të Timokut dhe me xeheroret shqiptare në Kosovë. Eminesku në kohën e tij kërkonte ngritjen e vetëdijes rumune dhe përfitimin e besimit të kombeve të mëdha të Evropës.

Koha e Emineskut ishte koha e Elena Gjikës, shekulli i dritës. Si e konsideronte Eminesku Moldovën në kohën e tij? Historia flet qartë. Një vend ku të gjithë propozojnë dhe askush nuk dëgjon, një vend ku antiteza ndërmjet partive shndërrohet në një armiqësi të vërtetë,(...) një vend i këtillë është i destinuar për t'u bërë plaçkë e fqinjëve të saj (68). Duke bërë fjalë për zotërimin e Grigore Gjikës, Eminesku jep kushtrimin: Popull rumun! Po të ishin bijtë e tu të bashkuar, atëherë edhe trualli yt stërgjyshor, do të mbetej një e i pandarë (69).

Doktrina politike e Emineskut buron nga një dashuri e madhe ndaj atdheut, nga ajo ndjenjë fisnike që qëndron në ballë të ndjeshmërisë njerëzore dhe e cila te ai ishte motori i të gjitha veprimeve publike, burimi i çdo besimi. Siç thot edhe vetë në një artikull të tij: "E duam atdheun dhe kombin tonë ashtu siç nuk mund ta dojë askush tjetër, ngase askush s'e ka fuqinë për ta dashur si ne" (Timpul, 22 Shkurt 1879). Publicistika politike e Emineskut, edhepse e shkruar dhe botuar në gazetën Timpul para më se një shekulli, është aktuale edhe përgjatë këtyre viteve kur rumunët e Besarabisë (Moldavisë) e përjetojnë varfërinë më të madhe në Evropë, varfëri të cilën e pat përjetuar edhe Perëndia e gjuhës rumune në kohën e tij, filoshqiptari që e konsideronte shqipen si "gjuha më e zhdërvjelltë në botë".

Nga korrespondenca e Veronikës me Emineskun: 28 mars 1882 (E shkëputur nga vëllimi Dulcea mea Doamna, Eminul meu iubit (Zonja ime e ëmbël, Emini im i dashur, Polirom, Bukuresht, 2000)

Emini im i ëmbël!
Sa më shumë që dashuron dikush, aq më i marrë duket dhe më i padrejtë ndaj gjykatës që ia bën qenjes së tij të dashur. Mimi! E vetmja gjë e adhuruar që kam mbi këtë dhe të bezdisshëm je ti; falmë, por po qe se kaq shpesh të bëj padrejtësi dhe të akuzoj herë për indiferencë e herë për ku ta di se çka kalon nëpër mëndjen time të marrë, mëndje e turbulluar si pasojë e vështirësive dhe nevojave të jetës. Në letrën e 22-të dukem përsëri sarkastike dhe e keqe, ndaj të lutem të më dënosh me përqindje kur të shihemi, kurse deri atëherë bëhu i njerëzishëm ndaj meje dhe mos m'i zë për të madhe krejt ligësitë që e kanë një burim të vetëm: "dashurinë time të pakufishme ndaj teje dhe një xhelozi të cilën më vjen turp të ta tregoj" - dhe jam xheloze ndaj shpirtit tënd, ndërsa sa i përket zbavitjeve tua nuk do të isha hidhëruar, edhepse digjem nga hidhërimi!