Evropa e re

Populizmi është në rritje në të gjithë Evropën. Partitë populiste të së majtës dhe së djathtës po fitojnë më shumë vota se kurrë. Një Zeitgeist populist fajësohet për votat ‘kundër’ në Francë (29 maj) dhe në Holandë (1 qershor) që shkatërruan Kushtetutën Evropiane në 200-ën. Partia populiste Prawo i Sprawiedlwëosc (Ligj dhe Drejtësi) fitoi zgjedhjet parlamentare të tetorit 2005 në Poloni. Një parti populiste pritet të fitojë në Sllovaki në qershor dhe populistët janë në rritje në Bullgari.

Habia qëndron në arsyen pse liberalët nuk janë vërtet të shqetësuar, të trembur madje të zemëruar për mundësinë që populistët të marrin pushtetin. U vjen pak turp, nuk janë rehat, paksa nervozë, por jo vërtet të shqetësuar. Në mendje na vijnë pesë shpjegime të mundshme rreth heshtjes së liberalëve përballë valës populiste. E para, problemi mund të jetë se liberalët thjesht e kanë humbur gjuhën. Ata kanë kaluar dekadën e fundit të kyçur në pandehmën se demokracia dhe liberalizmi janë binjakë të njëjtë dhe kanë harxhuar shumë energji duke akuzuar armiqtë e tyre se nuk janë demokratikë. Kjo funksionoi kundër komunistëve dhe fundamentalistëve fetarë, por nuk funksionon me populistët. E dyta, mund të ndodhë që demokracia dhe populizmi dallohen me vështirësi nga njëri tjetri.

E treta, mund të ndodhë që liberalët thjesht janë të paaftë për të sfiduar thirrjen e fortë të populizmit në bazë të vetë demokracisë. Sepse të thërresësh pasionet e njerëzve nuk është e ndaluar në politikat demokratike, dhe vendimi për përcaktimin se cilat politika janë ‘populiste’ dhe cilat janë të ‘sigurta’ është çështje e hapur për debat. E katërta, mund të ndodhë që liberalët janë kaq indiferentë ndaj rritjes së populizmit, sepse nuk pranojnë që populistët janë në thelb antiliberalë. Populizmi mund të shihet si një strategji marketingu për të sapoardhur në politikë në erën mbas “fundit të historisë”. Në Amerikën Latine është quajtur “politika e violinës” (e mban me dorën e majtë por e luan me të djathtën); në Evropë, do të thotë se fiton zgjedhjet si populist, por qeveris si liberal i qendrës.

Kur ish mbreti bullgar Simeon Saxe-Coburg-Gotha themeloi në 2001-shin një parti politike e cila mbas vetëm tre muajsh fushatë shkaktoi një tërmet elektoral duke fituar shumicën në Parlamentin bullgar (në çdo grup-moshë, nivel edukimi dhe niveli të ardhurash), shumë vrojtues e panë këtë si triumfin më të fundit të populizmit. Mesazhet e mbretit ishin vërtet të mjegullta, “populiste” dhe oportuniste sa mund të ishin të rrezikshme. Përqasja e partisë së tij ishte moraliste, jo programatike. Gjithsesi, disa vite më vonë, partia e mbretit u bashkua me Liberalët Ndërkombëtarë dhe u kthye në një faktor thelbësor për arritjen e bisedimeve për integrimin e Bullgarisë në Bashkimin Evropian. E pesta, mund të ndodhë që ftohtësia e liberalëve përballë populizmit në rritje lidhet me faktorin e gjithëpushtetshëm, ndonëse ende i dykuptimtë të Bashkimit Evropian. Liberalët e shohin BE-në si një pengues i fundit i përmbajtjes së populizmit (e ngjashme me ushtrinë turke për sa i përket kontrollit të Islamit politik) dhe në vetvete një burim populizmi, për sa kohë kushtëzimet e përfshira në marrëveshjet që të gjitha vendet e BE-së u përmbahen i bëjnë votuesit evropianë të mendojnë se mund të ndryshojnë qeveritë por jo politikat.

Politikat e anti-korrupsionit
Por këto shpjegime lënë pa llogaritur një aspekt të politikës populiste që meriton më shumë vëmendje, dhe e cila mund të na japë elementë për një shpjegim të gjashtë: fakti që populistët po fitojnë zgjedhjet si lëvizje antikorrupsion. Çfarë të bën përshtypje këtu është se retorika e antikorrupsionit u përkiste dikur liberalëve, të cilët i kanë dhënë formë duke u bërë thirrje ndjenjave të votuesve dhe duke u përfaqësuar me shumë pasion nga miqtë e tyre liberalë në një nivel multinacional (në institucione liberale si Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore, gazeta si “New York Times” dhe OJQ si “Transparency International”). Fondacione me mendësi liberale e mbështetën këtë duke shpenzuar shuma të mëdha parash në programe antikorrupsion, duke forcuar idenë se kjo ishte ‘arma e zgjuar’ e liberalëve.

Ndërkohë tani politikat antikorrupsion janë kthyer në Frankenshtainin e liberalëve. Në mes të viteve 90, politikanët liberalë kishin arsye të mira që zgjodhën këtë narrativë për të mobilizuar mbështetje. Në Evropën Qendrore, pakënaqësia e publikut me politikat konsensuale me Uashingtonin ishin të prekshme në rrugë si dhe në sondazhe të opinionit publik. Shumica e njerëzve ndiheshin thellësisht të palumtur, atyre u kishte ardhur në majë të hundës mesazhet zyrtare që bënin thirrje për ‘durim’ deri sa reformat të funksiononin dhe u tërhoqën nga ndjenjat antikapitaliste dhe veçanërisht ato kundër privatizimit. Për liberalët, kjo ishte një mundësi politike, një axhendë antikorrupsion dukej shumë më e mençur sesa narrativat konkurruese të zemërimit (lustrim, ose ekspozim ligjor të bashkëfajtorëve në regresin e erës komuniste dhe nacionalizmin ksenofob). Politikat antikorrupsion, duke përfshirë edhe privatizimin, u kthyen në mundësi për t’u rishitur votuesve politikat konsensuale të Uashingtonit. Por në fund, këto politika morën hak ndaj arkitektëve të tyre.

Liberalët në fuqi vuajtën vetë nga akuza korrupsioni më shumë se nga politikat e këqija ekonomike. Pse? E para, sepse liberalët e perceptuan korrupsionin si një çështje institucionale që kërkonte një përgjigje të përqendruar në rritjen e transparencës dhe në reforma institucionale. Por në sytë e publikut, korrupsioni ishte një çështje morale (“Zoti nuk merr ryshfet”), duke kërkuar që në pushtet të kishte politikanë të ndershëm. E dyta, liberalët mendonin se fjalimet antikorruptive kishin të bënin me çka është e drejtë, ndërkohë që për publikun, ishin fjalime që kishin të bënin me pabarazinë sociale në rritje. E treta, liberalët besonin se korrupsioni shkaktohej nga të qenit tepër të fuqishëm dhe të përhapur dhe evokonin privatizimin e përshpejtuar dhe një shtet të vogël. Por shumica e njerëzve mendonin se fuqia e tregut ishte fajtorja, dhe shpresonin në një revizionim të marrëveshjeve më skandaloze të privatizimit. E katërta, liberalët e shihnin gjuhën antikorrupsion si një shans për të legjitimizuar kapitalizmin. Por shumica dërrmuese, me në mendje teori konspiracioni, e shihnin si një mundësi për ta delegjitimizuar pa rrezikun e akuzës për komunizëm apo të ndonjë sëmundjeje tjetër infektive.

Të dhënat kërkimore për Bullgarinë, për shembull, tregojnë se gjykimi i njerëzve për shkallën e korrupsionit në vendin e tyre nuk reflekton përvojën e tyre personale: korrupsionet e vogla duket sikur janë të parëndësishme, ndërkohë që korrupsioni në politikë ka rëndësi. Gjithashtu, këto tregojnë se sa më shumë qeveritë ta kthejnë luftën kundër korrupsionit në prioritet, aq më shumë njerëzit janë të prirur t’i shohin po këto qeveri si të korruptuara. Imagjinata e antikorrupsionit në shoqëri shfaq dialektikën e vet: në fillim njerëzit besojnë se korrupsioni gjendet kudo, më tej besojnë se çdokush në pushtet është i korruptuar dhe në fund zhvillojnë mendimin se gjithçka që një qeveri përmban ose ndërmerr është e mbuluar nga korrupsioni. Qeveritë që flasin për transparencë krijojnë një dyshim akoma më të madh në sytë e publikut, të cilët vendosin të votojnë jo për ‘institucione të transparencës’, por për ‘politikanë të ndershëm’.

Liberalët dhe populistët
Dekada e fundit në Evropën Qendrore i ka parë liberalët të kyçur në një kurth që vetë ata e kanë ngritur. Lufta kundër korrupsionit e bëri populizmin të respektueshëm-dhe kështu të sulmosh populizmin sot duket sikur po mbron ‘qytetin e ryshfeteve’.
Liberalët duhet të kishin kuptuar më mirë se populizmi nuk është as një thirrje ndaj ndjenjave të brendshme të popullit, as një përpjekje për të ‘blerë’ mbështetjen e votuesve me politika oportuniste. Është, në fakt, një botëkuptim që e sheh shoqërinë të ndarë në dy grupe antagoniste, ‘njerëzit e pastër’ dhe ‘elitën e korruptuar’- dhe se politikat antikorruptive janë mishërimi më i fundit i këtij botëkuptimi.

Përpjekjet e liberalëve për të depolitizuar luftën ndaj korrupsionit, duke e kthyer kështu në një instrument për reforma institucionale ishte një dështim. Një gjuhë politike e përqendruar në antikorrupsion moralizon zgjedhjet e politikave në atë masë sa këto bien në nivelin e zgjedhjes ndërmjet qeverisë së korruptuar dhe opozitës akoma të pakorruptuar. Ndërkohë që thirrja e luftës së kryqëzatës antikorrupsion është: “t’i heqim qafe të gjithë!” Nuk është e vështirë të gjejmë se kush janë ‘ata’. Çfarë mbetet interesante dhe ende e paqartë është: pse ‘ata’ nuk janë të shqetësuar? A mund të ndodhë-dhe ky do ishte shpjegimi i shtatë i problemit me të cilin nisa - që ‘ata’ përpiqen të jenë populistët e ardhshëm?

*Ivan Krastev është drejtor i Qendrës për Strategji Liberale në Sofje, Bullgari. Ai ka qenë edhe drejtor ekzekutiv i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanit, i udhëhequr nga Xhuliano Amato.