Sa Kadare ka brenda Kadarese!?
-- nga Klajd Kapinova,
Manhattan, New York
"E vėrteta ėshtė e pėrshtatshme dhe e bukur, nė ēdo kohė dhe nė ēdo vend"
Frederick Dauglass
Pas pasurisė borgjezia kėrkon pushtet dhe pas pushtetit kėrkon lavdi. Njė shekull mė parė Marksi e ka parashikuar edhe kėtė.
Shoqėria e sėmurė amerikane e tregon veten e saj sidomos natėn
Broduej ėshtė njė lloj ekspozite e Nju Jorkut. Kėtu lluksi dhe mizerja, bukuria dhe turpi, brutaliteti dhe protesta, menēuria dhe degjenerimi, tė ndriēuara nė mėnyrė tė ethshme, rrinė pranė e pranė
Kur bie nata, Broduej shfaqet lakuriq me gjithė vulgaritetin e vet, i babėzitur, i paturpshėm
Nė Broduej, nė sfondin e shkėlqimit tė ēmendur, mjerimi dhe degjenerimi shfaqen lakuriq.
SHBA janė bėrė vendi klasik i shantazheve dhe vrasjeve politike.
Pėrgatitja e atentateve ka arritur kėtu pėrfeksionimin mė tė lartė
Statuja e lirisė ėshtė monumenti qė borgjezia i ka ngritur lirisė sė saj, lirisė pėr tė sunduar.
Ka disa muaj qė nė ekranet mund tė shikosh gjėra mė tė shthurura qė mund tė sajojė imagjinata mė e sėmurė e maniakėve seksualė
Ky mit ėshtė njė nga shfaqjet e shkallėzimit tė degjenerimit tė shoqėrisė sė sėmurė amerikane
Asnjėherė dhe asgjėkundi nuk mund tė jetė poshtėruar femra nė kėtė mėnyrė.
Rinia amerikane ėshtė nė kėrkim tė vazhdueshėm. Ajo kėrkon rrugėt e protestės. Dyqanet e letėrsisė politike janė tė mbushura ditė e natė me tė rinj
Ata kėrkojnė librat e Leninit, Marksit, Stalinit
Ēe Guevarės. Po sidoqoftė, autori qė kėrkonin mbi tė gjithė ėshtė Lenini!
(Ismail Kadare, Vepra Letrare, Njė botė nė rėnie, vėll. 12, f.271 294)
Pėr Che (Guevaren) mė 1997, u botuan 5 biografi me rastin e 30 vjetorit tė vdekjes sė tij, dhe u gjetėn eshtrat afėr njė piste
nė aeroportin bolovian tė Vallegrandes. Pėrvjetori tėrhoqi vėmendjen mbi fotografinė e bėrė nga Freddy Alborta trupit tė
vdekur tė Che tė shtrirė nė njė tavolinė, romantik si Krishti i pikturuar nga Mantegna. Ėshtė normale, qė besnikėt e njė kulti
nuk njohin tė vertetėn historike mbi heroin e tyre. Nuk habit fakti qė ndjekėsit aktualė tė Che, admiruesit e tij tė rinj
postkomunistė, vetėgėnjehen duke u kapur fort mbas njė miti-me pėrjashtim tė tė rinjve argjentinas qė pėrdorin shprehjen:
Tengo una remera del Che y no sé por qué, Kam njė bluzė tė Che dhe nuk e di pėrsenė. Deri tani shumica e kanė
konsideruar Che si ikonė tė drejtėsisė, rebelimit ndaj abuzimeve tė pushtetit. Nė Liban, protestuesit qė protestonin kundėr
Sirisė mbi varrin e kryeministrit Rafiq Hariri (vrarė nė vitin 2005) mbanin imazhin e Che. Thierry Henry, futbollisti francez qė
luan me Arsenalin, nė Angli, u prezantua nė njė gala tė organizuar nga FIFA, me njė t-shirt tė Che.
Nė njė reēension tė kohėve tė fundit tė publikuar tek The Neė York Times, pėr filmin: Toka e tė vdekurve qė jetojnė (Living dead man land),
Manohla Dargis ka shkruar: Shoku mė i madh ėshtė transformimi i njė zombie tė zi nė njė lider tė drejtė revolucionar. E pas
tė gjithash mendoj qė Che jeton. Mė i famshmi pėrdorim i figurės sė Che-sė, ishte nė ceremoninė e Academy Aėards tė
kėtij viti, ku Carlos Santana e Antonio Banderas interpretuan temėn muzikore tė Ditaret e motoēikletės dhe Santana kishte
veshur njė t-shirt me Che dhe njė kryq. Shfaqje tė kultit tė ri tė Che gjenden kudo. Edhe njė herė miti tėrheq persona qė
luftojnė pėr tė kundėrtėn e asaj qė Che ishte. Nė janar 1957, si shkruhet nė ditarin e Sierra Maestra, Guevara i qėlloi Eutimio
Guerra, i dyshuara, qė kishte dhėnė informacione: E zgjidha problemin me njė kalibėr 32, nė anėn e djathtė tė trurit... ajo qė i takonte atij, tani ishte e imja.
Mė vonė i qėlloi Aristidit, njė fshatari qė kishte shprehur dėshirėn tė largohej sapo rebelėt tė zhvendoseshin. E ndėrsa pyeste veten nėse viktima ishte aq fajtore sa tė meritonte tė vdiste, urdhėroi vrasjen e Echevarrķas, vėllait tė njė shoku pėr krime tė papėrcaktuara: Duhej tė paguante. Nė raste tė tjera simulonte ekzekutimet pa i ēuar deri nė fund, njė formė torture psikologjike. Luis Guardia e Pedro Corzo, 2 studiues nga Florida, kanė marrė dėshminė e Jaime Costa Vįzquez, njė ish komandant i ushtrisė revolucionare, i njohur si El Catalįn, sipas tė cilit shumė nga ekzekutimet qė i atribuohen Ramiro Valdes, Ministėr i ardhshėm i Brendshėm, janė nė fakt tė Guevarės, sepse mbi male
Valdes zbatonte urdhrat. Nė rast dyshimi, vrisni ishte urdhėri i Che. Nė prag tė fitores, sipas Costa, Che ka urdhėruar
vrasjen e 20 personave nė Santa Clara, nė qendėr tė Kubės. E megjithatė makina qė vriste me gjak tė ftohtė nuk e tregoi
tė plotė egėrsinė e saj deri sa pas rėnies sė regjimit tė Batistės, Kastro i besoi drejtimin e burgut tė La Cabańa (Kastro kishte njė talent tė lindur nė zgjedhjen e personave tė pėrshtatshėm pėr mbrojtjen e revolucionit nga infeksionet).
San Carlos e La Cabańas ishte njė kėshtjellė guri e pėrdorur nė shek. 18 pėr tė mbrojtur Havanėn nga piratėt anglezė; mė vonė u bė
kazermė ushtarake. Che u bė drejtor i saj nė mesin e 1959, njė periudhat mė tė errta tė revolucionit. Javier Arzuaga, prifti
bask qė ngushėllonte tė dėnuarit me vdekje ka qėnė dėshmitar i dhjetra ekzekutimeve. Ai kujton: Ishin rreth 800 tė
burgosur nė njė hapėsirė qė mund tė mbante vetėm 300: ish ushtarakė dhe policė tė kohės sė Batistės, gazetarė, ndonjė
biznesmen dhe disa tregtarė. Trupi gjykues revolucionar ishte i formuar nga ushatarakė. Guevara drejtonte gjykatėn e
apelit. Nuk ka anulluar kurrė asnjė vendim. Vizitonte krahun e vdekjes nė Galera de la muerte. U pėrhap lajmi se unė
hipnotizoja tė burgosurit sepse shumė qėndronin tė qetė, prandaj Che dha urdhėrin qė tė isha prezent gjatė ekzekutimeve. Pashė 55 tė tilla. Ishte njė amerikan Herman Marks, ish i burgosur. E thėrrisnin kasapi sepse ndiente kėnaqėsi kur jepte urdhrin pėr tė qėlluar.
Mbrojta shumė tė burgosur para Che. Mbaj mend rastin e njė djali, Ariel Lima. Che nuk devijoi nga vendimi i tij. Ndėrroi ide
Fideli, tė cilit i bėra vizitė. Mbeta aq i tronditur sa nė fillim tė majit 1959 mu urdherua tė largohesh nga La Cabańa. Shkova tė
kurohesha nė Meksikė. Ditėn qė u nisa, Che mė tha qė secili nga ne kishte tentuar ta tėrhiqte tjetrin nga ana e vet pa ia dalė
dot mbanė. Fjalėt e tij tė fundit ishin: Kur tė heqim maskat, do tė gjendemi armiq. Dhe kjo ėshtė ana e vėrtetė e medaljes
Che, qė shumė veta evitojnė ta shikojnė. Eshtė ndoshta vendi mė i pėrshtatshėm tė vendosim sėrisht pėrshtatjen qė
shkrimtari Petraq Kolevica, i bėn vargjeve tė A.Z.Ēajupit me titull: Klubi i Selanikut, ku fjalėn beu e zėvendėson me komunist:
ARMIQTĖ
Si sna u ndanė armiqtė.
Tė neveritshmit, barbarėt armiqtė.
Agresorėt, tė dobtit armiqtė.
Tė pabesėt, provokonjėsit armiqtė.
Shekullorėt, tė munduarit armiqtė
Edhe njėherė ti goditim
ARMIQTĖ
(Ismail Kadare, nė librin: Shekulli im, f. 8)
Ka gati gjysmė shekulli qė populli shqiptar ushqehet me letėrsinė socialiste shqiptare. NEVOJA e tij pėr tė ėshtė e madhe
Kjo NEVOJĖ e nėnvizon pėrgjegjėsinė tonė pėrpara socializmit pėr tė cilin kemi dyzet e pesė vjet qė punojmė e luftojmė
papushim.
(Ismail Kadare, Letėrsia e sotme dhe koha e sotme, revista: Nėntori, Tiranė, Nr. 1, 1990, f. 56, 67)
Tė afirmosh qė unė isha njė shkrimtar shumė i dashur i regjimit ėshtė spekullim i mirėfilltė.
(Ismail Kadare, Gazeta, Zėri i Rinisė, 24. 12. 1994)
Zoti M. A. Plantey, President i Akademise Franceze tė Shkencave Morale dhe Politike, me servilizėm, lėshon deklaratėn
gėnjeshtėr e tė pabesueshme nga shqiptarėt, ku, pėrpara tė gjithėve i thotė Zotit Kadare:
"Vendi i shqiponjave" ishte ai i diktatures se fundit marksiste retrograde. Kete ju e keni luftuar. Vepra juaj e ka luftuar.
Vepėr tėrėsisht e drejtuar kundėr totalitarizmit"
(Gazeta RD, Tiranė, 03. 11. 1996)
Ērėndėsi ka fakti se njė shkrimtar i ka pranuar pėr vite me radhė privilegjet e regjimit, nga makina personale e deri te liria
pėr tė udhėtuar jashtė shtetit, nėqoftėse nė fund tė fundit, ka shkruar pėrherė atė qė ndjente?
(Ismail Kadare, Gazeta, Gazeta Shqiptare, 30. 11. 1993)
Shqiptarėt e kanė kuptuar qė unė pėrfaqėsoj kėtu kulturėn e tyre, si tė thuash njė simnol mė tepėr mbi flamurin e
Shqipėrisė.
(Ismail Kadare, Gazeta, Aleanca, Tiranė, 20.08. 1994)
Kadare duket qartė qė ėshtė veēanėrisht nga mė tė privilegjuarit se, sipas fjalėve tė tij, ēdo vit mund tė shkojė lirisht nė
Francė si dhe nė vende tė tjera tė perėndimit. Nga tė 421 anėtarėt e seksionit tė shkrimtarėve (tė Lidhjes
), vetėm pak mund tė udhėtojnė jashtė vendit kaq shpesh dhe kaq lirė si Kadare.
(Paul LENDVAI, nė librin: DAS EINSAME ALBANIEN, 1985, (Shqipėria e vetmuar), f. 89)
Kadareja ishte jo vetėm fėmija e pėrkdhelur e diktaturės nė Shqipėri, por nė tė njėjtėn kohė njė anėtar mjaft i nderuar i
partisė, qė mund tė udhėtonte jashtė shtetit sa herė tė kishte dėshirė, ti botonte librat e tij nė Francė dhe gjetiu dhe tė
gėzonte tė gjitha privilegjet qė gėzonin bosėt e partisė.
(Prof. Arshi Pipa, Gazeta, Sindikalisti, 23. 09. 1991, f. 8)
Shqipėria kishte talente. I tillė ishte Lasgush Poradeci, i cili nuk la asnjė rresht pėr lavdi tė partisė, qė i kishte zhdukur me
plumb, litar, gjyq e pa gjyq, miq e kolegė shkrimtarė dhe patriot. E pra edhe ai, mund ti bante lak plumbit e pėrsekutimit,
pėr tė fitue nder e lavdi, nė emėr tė realizmit socialist e tė diktaturės gjatakare, pėr tė jetue mirė e jo me u ushqye me njė
kothere buke tė thatė, nė njė dhomė terrėt e tė varfėn. Por Lasgushit, nuk i shkonte kafshata teposht, kur shikonte tmerrin
rreth tij. Ndėrsa Ismaili, e kishte stomakun e fortė dhe gėlltiste e bluante gjithēka: servilizmin, konformizmin, mospėrfilljen,
pėrbuzjen, vetėm pėr tė arritė nė podiumin e lavdisė, pa ēka, se ajo lavdi, ishte e njomun me gjakun e lotėt e vllazėnve dhe
motrave shqiptare (e nuk begenis ti kėrkojė tė fala popullit tė tij!.)
(Lek Pervizi, Krahas genocidit njerėzor u krye edhe genocid kulturor, Revista: Kuq e Zi, Belgjikė, KUVENDI, Viti IV,
Michigan, USA, Dhjetor 2004, f. 102 113)
Kadaresė, i bėhet pompozitet me zor nė tė gjitha llojet e medias sė shkruar, televizive dhe internet, pėr veprat e vjetra,
duke na i ofruar si arritje tė reja tė desidencės sė tij pa kufi, pėrkthime si identitet i regjimit. Ata ishin e mbetėn turpi i
letėrsisė dje e sot, pėr tė krijuar dhe mbajtur tė zgjuar si gogol Perandorinė e Holokaustit tė Kuq gjatė viteve 1944 1990 e
ndonjė edhe pas vitit 1991. Pėr kėtė, na sqaron, dituraku i urtė me origjinė italiane Prof. Injac Zampputi, kur shkruan se:
Politika, ishte dhe ėshtė njė gurė i rėndė, i varur nė qafėn e hollė e tė lodhur tė letėrsisė martire shqiptare, qė tash 61 vjet,
ia ka marrė dhe merr frymėn asaj.
Ju lutėm, duhet tė keni mirėsinė, tė sqaroni, sesa popuj ka nė Shqipėri, se njė herė e njė kohė deri nė vitin 1990, Enveri, na
jepej pėrmes librave, poezive, dramave, filmave, romave etj., si babai i kombit, ku poetėt ishin gati ti jepnin jetė nga jeta
e tyre
Po sot ēfarė ka ndodhur!? Mos ka dyndje masive tė emigrantėve perėdimorė, qė kėrkojnė azil politik e ekonomik, si:
amerikanė, francezė, italianė, anglezė, gjermanė, grekė, etj., dhe janė konvertuar nė shqiptarė, qė tė mahnitur nga
pėrkthimet e Ik, pėr komunizmin, mė sėfundi e kanė kuptuar, se duhet shijuar e jetuar lumturia socialiste nė tokėn e
djegur, qė erdhi nga fanari i Parajsės sė Spaēit, Burrelit, Bedenit, Kuqit, Tarovicės, Shkodrės, Tėrbufit, Kavajės, Kalaja e
Gjirokastrės, Maliqit, etj., Miku i tij i ngushtė i Kadaresė z. Ramiz Alia, qė ka lėnė kėto shėnime tė pėrzemėrta, nė librin e Ik:
"Nga njeri dhjetor ne tjetrin" (f. 135)
Ja njė pjesė e tekstit:
Vepra jote (i thotė Ramiz Alia Zotit Kadare), i ėshtė kushtuar luftės heroike tė Partisė sonė e tė shokut Enver Hoxha....
(kujtoj "Gjeneralin", "Kėshtjellėn", "Dimrin e madh", "Perse mendohen kėto male", "Shqiponjat flutorojnė lart", "Koncert...").
Kjo tė nderon, jo vetėm si shkrimtar, por mbi tė gjitha si luftėtar, si patriot, si komunist. Veprėn tėnde... e ka vlerėsuar
gjithnjė Partia. Mos harro, as atė ē'ka bėrė Enveri pėr ty, as pėr anėsinė time nė favor tėnd. Bile nėse tė shkruaj kėshtu
hapur, pa shumė "diplomaci", kjo ka lidhje me ato marrėdhėnie miqėsore qė ekzistojnė mes nesh, por edhe i nisur nga ai
kujdes, qė Partia vazhdimisht ka treguar pėr Ismail Kadarenė, tė cilin e kemi dashur dhe e duam." Ky ėshtė edhe
motivacioni me tė cilin Ik u shpėrblye si Nderi i Kombit (alias
) nga nxėnėsit e z. R. Alia.
Kjo tė kujton "vepren": "Gjenerali i ushtrisė sė vdekur" dhe gjithė librat e botuar deri nė vitin 1990. Ēdo njeri, ka njė
mendim tė kristalizuar mbi autorin e "vlerat", me tė cilat e ka ngopur leterėsinė e socialrealizmit komunist. Kėshtu p.sh. libri
"Nėntori i njė kryeqyteti", mund ta krahasojmė me ngjarjet qė lidhen me rrethimin e Stalingradit, njė epokė, ndoshta e
lavdishme pėr Luftėn II Botėrore, por qė dafinat e saj, nuk mund ta zbukuronin nė asnjė mėnyrė kokėn idhullit tė tij
beniaminit Enver Hoxhės. Libri tjetėr "Kronikė nė gur", me sjell ndėr mend Rezistencėn Franceze, ndėrsa "Dimri i vetmisė se
madhe", qė me pas u botua me titullin "Dimri i madh", me jepte pėrshtypjen, se Shqipėria ishte njė vend edhe ajo njė
supėrfuqi ushtarake vetėm nė sajė tė Hoxhės.
Me fjalė tė tjera, tė gjitha librat e Kadaresė nė pėrgjithėsi, nuk ishin veēse njė hyjnizim i figurės personale tė E. Hoxhės, njė
kontribut i ēmuar, pėr pėrjetėsimin e pushtetit tė tij personal nė Shqipėri. Ai ka mbajt njė qėndrimim deri nė fund nė favor tė
komunizmit, kur ne djemtė tė rinj, qė ndiēnim ēdo lajm, qė kishte lidhje me rėnien e sistemit, prisnim qė tė bėnte vete ai njė
levizje, qė tė pėrshpejtonte ardhjen e demokracisė. Si pėrfundim, ai e bėri kėtė lėvizje nė Tetor tė vitit 1990, atėherė, kur
nuk ia kishte njeri nevojėn. i vetmi, qė pėrfitoi nga kjo gjė ishte Ik e askush tjetėr... Qė nga ajo kohė kanė kaluar 16 vjet, e
Ik pompohet e pozohet pa teklif, saqė objekti frymorė, i entuziazmuar, ia kalon fjalės modesti. Propaganda nė favor tė Ik,
ėshtė sot e shumėzuar nė progresion gjeometrik nga meskinėt e servilėt jargavitės e tij kudo tė mveshur me pushtet politik
e ekonomik. Edhe heshtjen e shqiptarėve, e merr si vlerėsim pozitiv, kur nė fakt rinia nuk do tia dijė pėr veprat e tij mbushur me kundėrvlerė dhe lumturi pėr ballaballarėt e tyre. Por Ik, si mospėrfillės, zhvlerėson ēdo fjalė tė zgjedhur nė favor tė tij, kur me mendjemadhėsi shprehet: Shqiptarėt e kanė kuptuar qė unė pėrfaqėsoj kėtu kulturėn e tyre, si tė thuash njė simnol mė tepėr mbi flamurin e Shqipėrisė. (Ismail Kadare, Gazeta, Aleanca organ i Partisė Aleanca Demokratike, Tiranė, 20.08. 1994)
Mund tė lexoni, mendoni e gjykoni, tė gjithė pa dallim, dashamirėt ose jo, kuriozėt, shkrimtarėt, historianėt, renegatėt,
reaksionarėt, servilėt dhe kundėrkonformistėt etj. etj. Kush kėrkon shpjegime pėr fatkeqėsitė personale, do tė gjej
informacion tė mbledhur nė vite, pėr njerėzit dhe ngjarjet e kohės, qė veja e diktatorit Nexhmije (Xhunglini) Hoxha, i ka
kaluar mė pranė burrit Enver Hoxha.
Ajo hedh dritė mbi shumēka, tė folur e pėrfolur. Ja sesi e shpreh habinė dhe zemėrimin e saj:
Siē dihet, Ismaili iku me nxitim nga Shqipėria. Pse?! Nuk e ndjente veten tė sigurtė kėtu?! Nga kush?! Motivet qė e nxiten, i
di ai vetė. Por njė nga ato ishte: Ēmimi Nobel. Ka shumė nė Stokholm e nė botė, qė vlerėsojnė lart krijimtarinė letrare tė
Kadaresė, por ka edhe tė tjerė qė bėjnė, me logjikė tė ftohtė, pyetjen: Pėrderisa Enver Hoxha paska qenė "diktator" dhe
regjimi i tij "diktatorial", atėherė si ka mundur Kadare tė shkruajė veprat e tij mė tė mira, pa qenė nė asnjėren "disident",
madje as nė "oponencė" tė hapur nė fushėn e letėrsisė? Nė drekė, kur u mblodhėm nė shtėpi, Enveri mė tha, se kishte
porositur Ramizin t'ia thoshte copė Ismailit se "kjo vjershė ishte armiqėsore".
Organizata - bazė e partisė e Lidhjes sė Shkrimtarėve, anėtar i sė cilės ishte dhe I. Kadare, e thirri kėtė nė njė mbledhje tė
posaēme, pėr tė dhėnė shpjegime. Nga autokritika e tij, po shkėpus disa pohime e argumentime, qė bėn Ismaili me kėtė
rast. Unė si komunist dhe si shkrimtar, nė vend qė tė jem nė ballė tė situatės, tė ndihmoj Partinė, jo vetėm qė s'e zė kėtė
pozicion, por bėhem vetė problem pėr Partinė, pra, bėhem pengesė pėr tė. Vetė ky fakt, ėshtė tepėr i hidhur pėr
ndėrgjegjėn time dhe nuk zmadhoj asgjė po tė them, se ky ėshtė hidhėrimi mė i madh dhe vrasja mė e madhe e
ndėrgjegjės, qė unė kam pėsuar ndonjėherė nė gjithė jetėn".
Ndėrsa vijon tė zbardhė gjithė autokritikėn e gjatė tė Kadaresė, zonja Hoxha, shpjegon ikjen drejt Parisit:
"Fatale. Nė fushėn e krijimit, Ismaili e privoi veten nga emocione tė fuqishme, tė papėrsėritėshme, qė pėrjetuan njerėzit nė
Shqipėri, se kush nė mėnyrėn e nė konceptimet e veta, gjatė pėrmbysjeve e ndryshimeve tė paimagjinueshme qė ndodhen
nė Shqipėri me njė violence e egėrsi tė tillė si e sa nė asnjė vend tjetėr ish - socialist.
Por, siē shkruan vejusha Hoxha:
"Pas pėrmbysjeve, qė ngjanė nė Shqipėri, ai ndėrmori njė fushatė tė padenjė, pėr emrin e tij, kundėr Enver Hoxhės... ndaj
do tė ndalem mė gjatė, duke ja lėnė fjalėn Ismailit, pėr ēka thėnė e shkruar dikur pėr Enver Hoxhėn. Lexuesi le tė gjykojė
vetė...".
Zonja Hoxha, duke kujtuar njė episod tė kohės, shkruan: "Ramiz Alia, porsa ishte kthyer nga Enveri, tė cilit i kishte lexuar
njė vjerėshe tė Kadaresė, titulluar "Nė mesdite u mblodh Byroja". Kėtė vjershė, shkrimtari ua kishte kushtuar komplotistėve
ushtarakė, duke i quajtur pashallarė tė kuq dhe e kishte dorėzuar pėr botim nė gazetėn "Drita". Por nė shtypshkronjė nuk
kaloi dot. Kryeredaktori i gazetės, njoftoi Kryetarin e Lidhjes, Dritero Agollin, i cili ia ēoi drejt e Ramiz Alisė, si duket pa folur
mė parė me Ismailin.
Shumė vend zė shkrimtari, tė cilin Enveri, sipas bashkėshortes:
"E mbėshteti, e inkurajoi dhe kur e deshi rasti edhe e mbrojti nga dashakeqėt a ziliqarėt, nė rrugėn e tij tė ngjitjes. Pas
pėrmbysjeve, qė ngjanė nė Shqipėri, ai ndėrmori njė fushatė tė padenjė pėr emrin e tij kundėr Enver Hoxhės..."
(Nexhmije Hoxha, "Jeta ime me Enverin 2", Tiranė, 2004)
Ndėrsa z. Kadare i kundėrpėrgjigjet tė vejes sė diktatorit:
Unė do i thosha qė nuk ishim aq budallenj sa tė ishim tė sinqertė me ju. Natyrisht, shkrimtari ka detyrė tė jetė i sinqertė me
homologun e vet njeriun, por jo me bishėn e egėr. Kur pėrpara i del bisha, shkrimtari ka tė drejtė tė mbrohet. Ata ishin
bisha tė egra, ishin vrasės, ishin tjetėr racė nga neve. Ne nuk kishim asgjė tė pėrbashkėt. Prandaj unė mundohesha vetėm
tė jem i kujdeshėm sa tė mos mė zhdukin, asgjė tjetėr.
(Ismail Kadare marrė nga libri me intervista: Ana e tjetėr e pasqyrės, tė autorit Gjekė Marinaj, Richardson, TX 75083,
USA, 2004, f. 115)
Kur pranova postin e kryetares sė Frontit Demokratik
me kėrkesė tė Ramiz Alisė, isha unė qė propozova Ismail Kadarenė
si zėvendėskryetar. Ne kemi punuar sė bashku tre vjet. I a hapa dyert e arkivave e tė korrespondencės sė E. Hoxhės. I
shpiegova vendimet e Komitetit Qendror me qėllim, qė tė mund tė shkruante librat e tij. Nga ana e tjetėr, ai (d.m.th. Kadare)
na i kushtoi veprat e veta me fjalėt: Me dashuri dhe mirėnjohje.
(Nexhmije Hoxha, Gazeta Le nouveau quotidien, (Zvicėr), 06. 12. 1991)
Kjo vinte pas pėrvojės sė tij profesionale, qė kishte marrė Ik nė gazetėn Ze(h)ri i Popullit, nė muajin e ftohtė tė Janarit tė
vitit 1974. Vetėm po citoj, zbulimet pėr At Gjergj Fishtėn O.F.M. e prozatorin modern Prof. Ernest Koliqin, sikurse pėr miqtė
e shokėt e vet ish komunistė, si: Fadil Paēramin e Todi Lubonjen. Pikėpytjet, pikėēuditjet e thojzat, le ti vendos lexuesi,
kur tė dojė e sa tė dojė:
Epoka e kapitalizmit ėshtė nė perėndim dhe tonin e artit botėror, kulmet e tij po i jep e do ti jap akoma mė shumė nė vitet
e ardhshme jo borgjezia, por klasa punėtore. Ai nuk ėshtė ndonjė shpikje e re; pėrkundrazi, rrėnjėt e tij duhet ti kėrkojmė
thellė tek Bibla dhe Kurani, kėto puse tė pashtershme idesh reaksionare. Fanatik i tėrbuar, idealizues i ēdo gjėje patriarkale,
apologjet i fesė, i institucioneve mesjetare, hymnizues i primitivizmit, armik i egėr i ēdo pėrparimi. Filo italian i
papėrmbajtshėm, agjent i Vatikanit, emisar i pushtimit fashist, partizan i ēkombėtarizimit dhe i romanizimit tė kulturės sonė.
Shovinist i tėrbuar dhe njėkohsisht kozmopolit i tėrbuar.
Letrar fashist, konservatorizmi i tij ekstrem nuk e pengoi tė
shfrytėzonte nė vepren e tij reaksionare njė teori aq tė shtrenjtė pėr modernizimin e sotshėm, frojdizmin. Ai paraqitet herė si
namuslli turkoshak, herė si njė gagarel evropian.
Pseudoshkrimtar dhe armik i Partisė ishin kundėrshtar tė tėrbuar
tė karakterit kombėtar nė artet tona. Djathtizmi i T. Lubonjės e F. Paēramit, kozmopolitizmi, urretja pėr foklorin dhe
antishqiptarizmi i tyre, treguan edhe njė herė se lufta e klasave nė terrenin e letėrsisė dhe tė arteve ėshtė e gjatė dhe do tė
jetė e tillė pėr njė kohė shumė tė gjatė."
Unė gjithmonė e kam marrė seriozisht letėrsinė dhe jo shtetin shqiptar. Shtetin shqiptar e kam marrė seriozisht vetėm sa
pėr tė mos mė kafshuar, sa tė mos mė merrnin jetėn. Nė letėrsi nuk e kam marrė asnjėherė seriozisht. Prandaj nuk kam
qenė aq i tronditur prej tij. Edhe kur mė bėnin padrejtėsira, mė kritikonin etj., thosha qė gjithmonė kishin tė drejtė. Thosha
me vete, pėr botėn qė jetojnė ata, pėr atė botė idiotėsh dhe kriminelėsh, unė jam njė i huaj. Unė kisha tjetėr atdhe. Unė
kisha atdhe letėrsinė. Nuk kisha atė atdhe qė ata e pėrfytyronin me emrin Parti. (asokohe Kadare thuhet se ka pasur
vdekje klinike e se nuk ka jetuar me mend ne Planetin Tokė, por Mars
(Ismail Kadare marrė nga libri me intervista: Ana e tjetėr e pasqyrės, tė autorit Gjekė Marinaj, Richardson, TX 75083,
USA, 2004)
Akademia e Shqiperise dhe e Kosoves propozojnė Ismail Kadarenė per Ēmimim Nobel. Nė 70 - vjetorin e lindjes sė
shkrimtarit tė njohur (brenda shqipfolėsve) shqiptar Ismail Kadare, Akademia e Shkencave tė Shqiperise dhe Akademia e
Shkencave dhe Arteve tė Kosovės, kanė paraqitur pranė Komitetit pėr Ēmimin Nobel nė Akademinė e Suedisė kėrkesėn
(LUTJEN), qė shkrimtari tė merret nė konsiderate pėr kandidat kryesor pėr Nobelin e ardhshėm. Nė pėrshkrimin e
motivacionit, pse Kadare duhet ta marrė njė ēmim tė tillė, mes tė tjerash nė letėr thuhet:
"Poet, prozator, eseist, Kadare, ėshtė shkrimtari ynė me i madh bashkėkohor shqiptar dhe pėrfaqesuesi mė i shquar i
kulturės sė re shqiptare nė botė. Vepra e tij, ėshtė shprehje e pasurimit tė kulturės universale me traditat kombėtare
artistike tė popujve tė vegjėl me qytetėrimin e lashtė. Ajo paraqet njė enciklopedi artistike tė jetės shqiptare, njė afresk tė
gjerė tė ngjarjeve historike dhe bashkėkohore, njė udhėtim nė hapesirė, nė historinė dhe njė shpirt shqiptar. Pėr vlerat e
saj, vepra e Kadaresė ėshtė pėrkthyer nė gjuhėt mė tė mėdha tė botės dhe jo mė kot ai ėshtė vlerėsuar nga kritika
nderkombetare si nje nga shkrimtarėt me tė shquar tė kohės sonė dhe ka marrė disa ēmime tė rėndėsishme si dhe tituj tė
ndryshėm nderi".
Illyria New York, USA, #1521, 17 19 shkurt 2006, f. 32.
Pėr tė parė se a ekziston Akademia e Shkėncave tė Shqipėrisė, po ofroj njoftimin e gazetės shqiptaro amerikane Illyria
(New York, USA, #1521, 17 19 shkurt 2006, f. 32), qė del nė Neė York. Mbėrriti tė kėrkurėn nė Tiranė prof. Pieter Drenth, i
cili, nė vitin 2003, ėshtė zgjedhur pėr herė tė dytė President i Akademisė Mbarė Europiane (ALLEA-All European Academy).
Prof. Dreth, vjen pėr tė ndjekur nga afėr zhvillimet e fundit nė Akademinė e Shkencave tė Shqipėrisė, nė kuadrin e reformės
qė ka ndėrmarrė Qeveria pėr shkrirjen e insitucioneve akademike dhe bashkėngjitjen e tyre universitetin, e pas kėsaj
marrjen nga Akademia jonė nė njė status tjeshtė honorifik.
Presidenti i ALLEA-s, i shoqėruar nga nėnkryetari i ASH-sė prof. Luan Omari dhe sekretari i pėrgjithshėm shkencorė prof.
Eduard Sulstarova, u takua dje me presidentin Moisiu (19 shkurt 2006, shėnimi im K.K.), paradite me kryetarin e parlamentit
(nė fakt ėshtė kryetarja e parlamentit Zj. Jozefina Topalli, shėnimi im K.K.) dhe kryetarin e komisionit parlamentar pėr
Edukim dhe Mjetet e Informimit Publik, prof. Ylli Pango, pėr tė diskutuar mbi reformėn nė Akademi. Po dje prof. Drenth,
bashkė me kryetarin e Akademisė sė Shkencave prof. Ylli Popa, u takua me Ministrin e Arsimit dhe Shkencės Genc Pollo. Mė
pas, ai doli para medias, pėr tė dhėnė rezultatin e kėtyre takimeve si dhe qėndrimin, qė ai dhe rrjeti qė pėrfaqėson kanė pėr
ēėshtjet e biseduara. Ka patur njė diskutim tė ashpėr nė Shqipėri (nė tė cilėn ka qėnė i pėrfshirė edhe Ismail Kadare,
shėnimi im K.K.) pėr tė ardhmen e Akademisė sė Shkencave. Gjatė kėsaj vale diskutimesh tė shkrihet apo jo Akademia e
Shkencave, ka edhe reagime nga ONESCO, Kėshilli Ndėrkombėtar pėr Shkencėn ICSU dhe rrjeti botėror i Akademive IAP, qė harton projektet pėr fuqizimin e Akademive tė vendeve tė Europės Lindore. Kjo ēėshtje do tė diskutohet nė njė mbledhje, qė do tė
organizohet nga kėto instanca nė datat 20 22 tė kėtij muaji
.
Por pjesa mė e ēuditshme vjen mė poshtė: Njė lajm i shpėrndarė nė shtypin shqiptar, gjatė dy ditėve tė fundit (ku gazeta
Illyria, nuk jep burimin nga ėshtė marrė lajmi), njofton se edhe Akademia e Kosovės, ėshtė bashkuar nė kėtė propozim
(Kadare ka thene se nė Kosovė nuk ka shkrimtarė, ku njė pjesė e mirė e tyre bėjnė pjesė nė Akademinė nė fjalė, shėnimi
im K.K.). Ėshtė hera e parė, qė ndėrmerret njė veprim i tillė nė nivel akademish. Kohė mė parė, pikėrisht mė 28 janar 2006,
nė ditėlindjen e Kadaresė, ishte Akademia Shqiptare e Neė York-ut, ajo qė shpalli e para, se do ti nisė njė letėr Akademisė
Suedeze, pėr ti akorduar ēmimin Nobel Kadaresė.
Illyria New York, USA, #1521, 17 19 shkurt 2006, f. 32.
Sulmet denigruese tė Ik
ndaj prof. Pipės dhe autogolat nė portėn e vet
Por Ik, nuk e ndali turrin, e kėrkoi ta shtrijė zonėn e gjahut e tij deri nė Amerikė, nė sulmin denigues ndaj Prof. Arshi Pipės.
Studiuesi e profesori i Universitetit Aleksander Xhuvani Elbasan, Hektor Ēifta (Master nė Kritikė Letrare dhe Pedagog
Letėrsie, shėnimi im K.K.), duke pėrshkruar jetėn e veprėn e pėrsonazhit Prof. Pipa, shkruan Ardhja e dytė si diversant:
Ndoshta askush nga brezi i 30 - vjeēarėve e lart nė ditėt e sotme, nuk do ta kishte mėsuar, se kush ishte Arshi Pipa, po qe
se pėr tė nuk do tė kishte shkruar Ismail Kadareja tek Ftesė nė Studio. Njė libėr i ēuditshėm ky, pa formė, i botuar mbas
arratisjes sė Kadaresė, por i shkruar pėrpara rėnies sė diktaturės. Njė libėr, nė tė cilin, autori i ngjan atij marangozit apo
artizanit, qė mbas 90 - ės, meqė nė treg dolėn teknologji tė reja, vendos tė shesė tė gjithė punishten me ēmim shumice, se
e di se nuk do ta pėrdorė dot mė, dhe ngutet tė heqė gjithēka, qė ka nė bodrumin, ku punon, pėrpara se tė jetė
shumė vonė.
Dhe kur njė shkrimtar, nxjerr nė treg bodrumin e tij, me fjalė tė tjera copa ditaresh, apo shėnimesh personale, qė janė aq
personale sa vetėm, pėr shkak tė delirit, se ėshtė njeri i madh, ai kėrkon ti shesė pėr art, faktikisht ai nxjerr nė public copa
mllefesh tė hershme, copa fantazish prej tė sėmuri, paragrafė, qė ka dashur ti botojė, po nuk do ti pėrmblidhte dot asnjė
lloj libri e kėshtu me rradhė. Pikėrisht nė kėtė libėr, Kadareja merr pozicionin psikopatologjik tė viktimės, jo prej rregjimit,
por tė viktimės prej kolegėve tė vet tė letrave, e fillon e fantazon historira, sikur ai ėshtė Moxarti e tė tjerėt Salieri e kėshtu
me rradhė.
Ishte nė kėtė libėr, qė si ēdo libėr i Kadarėse, jepej me detyrim nėpėr shkolla, qė shqiptarėt dėgjuan pėrsėri pėr Arshi Pipėn.
Kėtu Kadareja, me mllefin e tij psikopatik, tė pahijshėm e aspak artistik, shkon deri aty, sa nuk shkojnė ndoshta as dy tė
pirė, qė grinden nė kafe: tallet me emrin e Pipės, duke e deformuar nė Pipiē, gjė qė nėnkupton njė sharje shumė tė rėndė.
Profesor Pipa, atje portretizohet si njeriu, qė nė botėn tjetėr - pėrendimi dhe ShBA - sė, kanė qėnė pėr shqiptarėt gjithmonė
bota andej, ose bota matanė, pra bota e mistershme, e ndaluar- pra shkruante dhe botonte letra anonime kundėr
Kadarese, qė regjimi komunist, mbasi tė lexonte kėto letra, ta dėnonte Kadarenė si armik. Kėto gjėra, Pipa, sipas
Kadaresė, i bėnte sepse e kishte zili kėtė tė fundit si shkrimtar e donte qė ta fundoste pėrfundimisht.
Sesi kishin qenė kėto letra anonime, pra, se ēfarė kishte shkruar e thėnė Pipa, qė tė meritonte kėto sharje, kjo u mor vesh
mbas 90 - ės, kur gazetat i ribotuan, disa nga kėta shkrimet, kaq shqetėsuese tė profesorit shqiptaro - amerikan.
Bėhej fjalė pėr njė studim: Subversioni pėrkundrejt konformizmit-fenomeni Kadare, botuar nė vitet 70 - tė nė ShBA - sė
nė njė revistė nė gjuhėn shqipe dhe qė Pipa, me fare pak ndryshime e ka pėrfshirė nė Albanian Contemporary literature.
Shkrimi nė vetvete, me argumenta studiuesi e kritiku letėrsie, e nė njė frymė krejtėsisht tė re shkencore arrin nė tezėn, se
nė veprėn e Kadaresė, pėr shkak se shkrimtari i pėrket fizikisht regjimit komunist, pamja e jashtme ėshtė konformiste me
ideologjinė zyrtare, ndėrsa pėr shkak tė talentit tė lindur dhe gjenialitetit, veprat pėrmbajne njė subversion ideologjik, qė
nuk ėshtė antikomunizėm i mirėfilltė, por njė lloj herezie e cila nuk vjen pėr shkak sepse shkrimtari ėshtė disident apo rebel,
si bie fjala Jevtushenko apo Pasternaku, por sepse talenti i madh nuk i shpėton dot frymės sė realizmit artistik.
Pra, sėpari, bėhet fjalė pėr njė studim shkencor, dhe sėdyti, bėhet fjalė pėr elementet letrare tė natyrės subversive, nė
raport me kohėn nė veprėn e Kadaresė. Kjo e inatos Kadarenė e Madh, dhe bėn qė pikėrisht nė fund tė viteve 90 - tė, kur
regjimi kishte marrė tatatėpjetėn, ai ta akuzojė Pipėn, pėr mėkatin, se kishte gjetur nė veprėn e tij elemente, qė binin nė
kundėrshtim me realizmin socialist.
Sot, Kadareja i ka harruar kėto, dhe po bėn ēmos tė proklamohet si shkrimtar disident e antikomunist, duke paguar shuma
tė mėdha, pėr materiale propagandistike si: Dialog me Allen Bosquet, apo si librat socrealistė tė Maks Velos, Shaban
Sinanit e Alfred Uēit, etj., apo duke provokuar debate e fushata tė panevojshme mediatike, si ai mbi Pashallarėt e kuq, njė
poemė fundekrye socrealiste, biles mė konformiste sesa romani Dasma.
Tė gjitha kėto, do tė ishin tė panevojshmė, dhe jo kaq qesharake dhe groteske, sikur njerėzit, nė vend qė tė merreshin me
Pashallarėt e kuq, tė lexonin studimet e Pipės, ku, Kadareja del shume teper e mė seriozisht i lavdėruar.
(Hektor Ēiftja M. A, cikėl shkrimesh nė Revistėn: KUVENDI, E permuajshme kombėtare informative dhe kulturore, Viti III -
IV i botimit, Michigan USA, 2003 - 2004 - 2005).
Po pėr poetin e shkrimtarin Prof. Arshi Pipėn, shkroi ish funksionari kulturor nė Ambasadėn Kineze (nė kohėn e juntės sė
Enver Hoxhės), rojtari fanatik i mishmashit tė standartit tė gjuhės letrare sė njėsuar, prof. Agron Fico nė Neė York, e bėri
"gėrmadh", pėrmes fjalorit hua tė marrė nga Kadare e Enver Hoxha, ose mė saktė citoi: Profesor Peter Prifti shkurt, saktė
dhe bukur, e vlerėson kėshtu kongresin historik tė vitit 1972: Arritjet e kongresit pėrbėjnė njė gur nishan (lexoni
mishmash, shenimi im K.K.) nė historinė e gjuhės shqipe (f. 150). Dihet se nė kėtė tubim shkencor gjuhėsor, morėn pjesė
dijetarė tė shquar nga Kosova, nga arbėreshėt, pra ishte njė ansamble gjuhėsore kombėtare. Kėtij procesi shkencor, kėsaj
arritje madhore, na thotė autori, iu kundėrvunė disa shqiptarė, por mė i njohuri prej tyre ėshtė Arshi Pipa, profesor i
italishtės nė Universitetin e Shtetit Minesota, autor i disa librave dhe kritik i letėrsisė shqipe
(f. 151). Mė poshtė autori jep
portretin profesional tė Arshi Pipės: Si njė profesionist, Pipa nuk ėshtė gjuhėtar, filolog ose gramatikan. Por si autor dhe
kritik, ai lė tė kuptohet se ėshtė mjaft sensibėl ndaj gjuhės. (f. 151) Profesor Peter Prifti me argumenta shkencore dhe me
njė gjuhė tė spikatur prej polemisti tė talentuar rrėzon tezat e Pipės kundėr gjuhės sė pėrbashkėt shqipe. Kėto tė
ashtėquajtura argumente tė Pipės, Peter Prifti i stigmatizon, duke i emėruar nė kėtė mėnyrė: augumenti statistikor,
argumenti evolucionar, argumenti politik, argumenti kulturor, argumenti konsipirativ. Nė kėtė qėndrim tė rrėmbyer
ndaj gjuhės sė njėsuar letrare na thotė Peter Prifti Pipa nuk druhet tė pėrdorė dhe fjalė fyese
(f. 154). Kulmi i kėtij
qėndrimi tė hapur, kundėr gjuhės shqipe, shtylla e kombit dhe shenja kryesore e identitetit kombėtar, ėshtė mendimi i
shprehur nga Pipa, se Zemėrimi i maskuar i gegėve, mund tė shpėrthejė trazira civile dhe tė ēojė nė pėrēarje tė vendit. (f.
154) Prof. Peter Prifti ia zbėrthen brinjėt njė nga njė kėsaj gėrmadhe pseudoshkecore dhe me plot mllefe primitive. Ai thotė qartė:
Ne jemi tė mendjes se ky libėr (ėshtė fjala pėr librin e Pipės Politika e gjuhės nė Shqipėrinė socialiste) nuk ia arrin
qėllimi qė pati autori tė diskritojė gjuhėn e njėsuar letrare shqipe (f. 155)
Prof. Agron Fico vijon:
Akuza banale e Arshi Pipės ndaj Prof. Androkli Kostallarit, nė librin e tij, ėshtė njė xhelozi profesionale primitive, se faktet
qė i citon Prof. Peter Prifti, por edhe realiteti, flasin nė tė kundėrt. Prof. Androkli Kostallari, ishte njė gjuhėtar i talentuar dhe
atdhetar i zjarrtė. Ai gėzonte nderimin e kolegėve tė ngushtė, Ēabej, Domi, Demiraj, Rizaj, tė studiuesve kosovarė dhe tė
njė vargu albanologėsh tė huaj. Kanė kaluar gati tri dekada nga ajo ngjarje e madhe historike pėr gjuhėn shqipe, dhe koha e
ka dhėnė fjalėn e vet. Gati nė tė gjithė hapėsirėn shqiptare botimet e shumta (libra, gazeta, revista, programe televizive,
etj.) janė nė gjuhėn e njėsuar letrare shqipe. Nė studimin e fundit pėr gjuhėn nė librat e Ismail Kadaresė, kėtij shkrimtari me
famė botėrore, Tefik Ēaushi ka gjetur mbi 2000 fjalė tė reja Si ka mundesi kur Kadare nuk ka jetuar asnjė vit nė Veri. Unė
mendoj, se ai ka pėrvetėsuar ose huazuar nga fjalorėt gegė qė deri mė 1991 kanė qenė tė ndaluar nė
Shqipėri me Kushtetutėn e Kongresit tė ĒDrejtėshkrimit ose Bastardhimit, shėnimi im K.K.), pėrdorur nė librat e botuar
kohėt e fundit ose edhe nė ribotime, qė shkrimtari i shquar i ka marrė kryesisht nga dialekti verior dhe nga nendialeketet e
kėsaj treve.
(Prof. Agron Fico, Pesha e Fjalės (Rreth librit Mozaik shqiptar tė Peter Priftit), ILLYRIA, #1387, 19 21 tetor, 2004, f.
34)
Po ja, qė Ik, ka pas fatin, nderin, duresėn, privilegjin e kėnaqėsinė shpirtėrore e materiale, zellin e pėrkushtimin pėr tė dlirė
me kujdes e duresė militanti Arkivat, bile ata mė tė rėndėsishmit tė KQPPSH - sė nga kanė buruar tė gjitha krimet kundėr
njerėzimit (mbasi kanė gjetur vdekjen shumė shtetas tė huaj), nė mes tė Tiranės sė kuqe e jo nė Shkodėr ose Gjirokastėr.
Ai, ka qenė i privilegjuar e me rekomandim direkt nga Nexhmije e Enver Hoxha dhe njerėzit e afėrt tė tij. Pėr kėtė lexo
elegjinė, qė i kushton E. Hoxhės nė vitin 1985, duke e falėnderuar nga zemra pėr kushtet, qė ai i krijoi pėr tė bėrė veprat e
tij, sot tė vetquajtura desidente:
Nė verėn tė vitit 1961, klima letrare nė vendin tonė ishte sa e gjallė, aq edhe e komplikuar. Tė angazhuar nė luftėn e madhe
qė bėnte populli e Partia, pėr pėrballimin e bllokadės sė re revizioniste qė porsa kishte filluar forcat krijuese, ishin nė njė
aktivitet tė plotė. Ishte e natyrshme qė nė kėto kushte kur kėrkoheshin rrugė tė reja zhvillimi pėr ta bėrė letėrsinė tonė edhe
mė shumė tė lidhur me problemet e kohės, tė kishte mjaft debate e polemika disa herė tė mprehta.
Klima letrare u komplikua pikėrisht nga disa keqkuptime qė lindėn gjatė debateve lidhur me traditėn dhe novatorizmin nė
letėrsinė shqipe tė realizmit socialist. Polemika, e cila shpėrtheu edhe nė shtypin letrar, kishte rrezik tė ēonte drejt ndarjes
artificiale tė shkrimtarėve mė tė rinj e mė tė vjetėr, gjė tepėr e dėmshme, sidomos nė kushtet, ku po ndodhej vendi ynė, kur
mė tepėr se kurrė kėrkohej forcimi i unitetit. Nė njė atmosferė tė tillė, nė korrik tė vitit 1961, nė Tiranė u organizua njė
mbledhje e madhe e tė gjitha forcave krijuese. Mbledhja do tė ishte vendimtare pėr ti dhėnė njė zgjidhje apo njė zhvillim tė
mbarė debatit qė po vlonte prej kohėsh. Por mbledhja merrte njė rėndėsi edhe mė tė madhe, sepse nė tė asistonte shoku
Enver Hoxha.
Mbledhja u bė nė njė nga sallat e Universitetit tė Tiranės. Nė njė pjesė tė materialeve tė saj u pasqyruan ato keqkuptime e
teprime qė ishin shfaqur gjatė polemikės sė deriatėhershme. Duhet thėnė, se pėr ne shkrimtarėt e rinj, gjendja ishte jo pak
e vėshtirė. Nga disa autoritete tė kritikės e tė letėrsisė u bėnė kritika, disa herė, tė pamerituara ndaj nesh. Kishte rrezik tė
thellohej ndarja artificiale nė "tė rinj" e tė "vjetėr" dhe zhvillimi i letėrsisė sonė tė ngadalėsohej prej koncepteve
konservatore.
Shoku Enver, i cili asistoi nė tė gjitha seancat, dėgjonte me vėmendje diskutimin e secilit.
Nė njė nga pushimet, njė shok qė ishte nė presidium, mė tha: - Pėrse nuk flet askush prej jush? Me sa kuptova unė nga
biseda e tij nė pushim, shoku Enver dėshiron t'ju dėgjojė edhe ju tė rinjve. Kėto fjalė sikur mė hoqėn nė ēast njėfarė
mpirjeje qė mė kishte zėnė gjatė kėsaj mbledhjeje. Nxora njė letėr dhe fillova tė pėrgatitem me shpejtėsi. Nė seancėn e
mbasdites kėrkova fjalėn. Isha i pari qė po flisja nga "tė rinjtė" dhe merret me mend, qė auditori priste me interes se si do
t`u pėrgjigjeshim ne shumė kritikave qė na u bėnė. Nė kohėn qė zura vend pėr tė folur pėrpara mikrofonit, shoku Enver, i
cili me siguri e kishte kuptuar tronditjen shpirtėrore tė shkrimtarėve tė rinj nė kėtė mbledhje, mė tha: Ja, tani t'ju dėgjojmė
edhe juve. Jeni tė rinj, por jeni tė pjekur. Kėto fjalė tė tij mė dhjetėfishuan guximin dhe unė jo vetėm e lexova diskutimin me
zė tė vendosur, por aty pėr aty, i nxitur nga inkurajimi i shokut Enver, shtova disa fraza qė nuk i kisha tė shkruara.
Pas meje folėn edhe tė tjerė. Shoku Enver vazhdonte tė dėgjonte me vėmendje ēdo diskutim. Tani ai dhe gjithė mbledhja
kishin dėgjuar tė dy palėt polemizuese. Duhet thėnė se teprime e keqkuptime kishte nga tė dy anėt edhe nga ne "tė rinjtė",
por megjithatė nuk mund tė thuhej se tė dy palėt kishin tė drejtė ose tė dy palėt e kishin gabim. Dikush kishte nė thelb mė tė
drejtė e dikush kishte mė tepėr keqkuptime. Ishte pikėrisht ky thelb, qė kapi nė mėnyrė tė shkėlqyer shoku Enver nė
fjalėkalimin e tij, qė pritej me padurim. Ai i bėri njė zbėrthim tė thellė marksist leninist problemit, foli pėr raportin dialektik
midis traditės dhe novatorizmit, shpjegoi se shkrimtarėt e rinj s'ka si tė kenė interesa tė tjera nga ato tė popullit e tė Partisė,
se ata janė tė lidhur me vendin e me kohėn dhe se ndarja nė "tė rinj" e "tė vjetėr" s'i shėrben askujt.
Fjala e shokut Enver pati njė efekt tė jashtėzakonshėm mė gjithė jetėn letrare artistike. (Oops!!! Ore Ik e ke me gjithe mend
ti apo ben shakaaa!?) U shpėrndanė menjėherė keqkuptimet qė kishin lindur gjatė debatit, lanė mėnjanė etiketat e kota qė i
kishin vėnė njėri - tjetrit, u kuptuan se shumė probleme tė ngritura nė valėn e polemikės ishin fiktive dhe se tė gjithė
shkrimtarėt e rinj e tė vjetėr nė moshė punonin pėr njė qėllim.
E ēliruar kėshtu nė saje tė ndėrhyrjes sė shokut Enver prej njė tensioni tė kotė e tė dėmshėm, letėrsia jonė njohu menjėherė
njė zhvillim tė ri e tė vrullshėm, nė kundėrshtim me profecitė e zymta tė hrushovianėve qė prisnin shkatėrrimin e saj. Takimi
i shokut Enver me shkrimtarėt e artistėt nė korrik tė vitit 1961, hyri kėshtu nė historinė e letėrsisė shqipe.
2. Nė vitin 1963 punoja si gazetar nė gazetėn "Drita", kur revista "Nėntori" botoi poemėn time "Pėrse mendohen kėto male".
- Ishte paradite kur mė kėrkuan nė telefonin e redaksisė. - Jemi nga sekretaria e shokut Enver, - mė tha njė zė. - Qėndroni
te telefoni, shoku Enver dėshiron tė flasė me ju. U hutova kaq shumė, saqė nuk arrita t'u thosha shokėve, me tė cilėt punoja
nė njė zyrė, asgjė. U bėra vetėm njė shenjė me dorė tė mbanin qetėsi, ndėrsa shtrėngoja fort pas veshit receptorin. -
Kadareja? - dėgjova zėrin e shokut Enver, me timbrin e plotė karakteristik. Nuk jam nė gjendje tė riprodhoj fjalėt e sakta qė
mė tha, sepse isha tepėr i emocionuar pėr t'i fiksuar ato nė kujtesė. (Mos kjaj te lutem!!!! Oops!) Mė uroi pėr poemėn Pėrse
mendohen kėto male?, mė tha se pėrse e kishte lexuar dhe se e kishte pėlqyer shumė. Mė uroi sukses nė punėn e
mėtejshme krijuese. Nga hutimi dhe emocioni, unė nuk arrita t'i them diēka, pėrveē fjalės faleminderit, qė e pėrsėrita shumė
herė. Kur shoku Enver mbylli telefonin dhe unė e vendosa receptorin nė vend, shokėt e redaksisė, tė cilėt e kishin ndėrprerė ndėrkaq
bisedėn ngaqė u kishte bėrė pėrshtypje sjellja ime nė telefon, mė pyetėn: - Ē'pate kėshtu? S'tė kemi parė ndonjėherė kaq tė
emocionuar. Unė i thashė atėherė, se me cilin kisha folur nė telefon dhe atėherė ata m'u grumbulluan pėrreth tė emocionuar,
pėr tė marrė vesh ēdo detaj tė bisedės...
Dhjetė vjet mė vonė Ik, i bėn njė vizitė nė shtėpi tė E. Hoxhės. Mė mirė ta shijojmė sėbashku tė gjithė reaksionarė e
pėrparimtarė, gudulisjet, buzėqeshjet mes miqve tė vjetėr dhe tė rinj:
Mė 24 mars 1971, unė, gruaja dhe vajza ime shkuam pėr njė vizitė nė shtėpinė e shokut Enver. Na pritėn shoqja Nexhmije
me vajzėn, Pranverėn... Shoku Enver nuk ndodhej nė shtėpi dhe ne nuk e dinim nėse do tė kishim fat ta takonim apo jo.
Ishim duke biseduar gjallėrisht, kur u hap njė nga dyert e sallonit dhe nė tė i gjatė dhe i qeshur u duk shoku Enver.
Meqenėse unė isha pėrballė derės, e pashė i pari kur hyri dhe u ngrita menjėherė nė kėmbė, duke i habitur pėr njė grimė
bashkėbiseduesit, tė cilėt me siguri kanė thėnė me vete: Ē'pati ky? - Pastaj tė gjithė kthyen kokat andej nga kishte hyrė
Enveri - Tė vij dhe unė? - tha ai duke qeshur, - s'besoj se ju prish muhabetin. Megjithėse disa herė gjatė kohės qė po
bisedonim dhe sa herė qė mė dukej se dėgjoja zhurmėn e ndonjė makine, pėrfytyroja sesi mund tė vinte shoku Enver,
asnjėherė nuk mund tė pėrfytyroja njė ardhje mė tė natyrshme, tė gėzueshme e njerėzore.
Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty pėr aty njė atmosferė jashtėzakonisht tė pėrzemėrt. Ai pyeti me radhė pėr shėndetin, e
mori nė prehėr vajzėn tonė 6 vjeēe dhe i tha duke pėrdorur njė fjalė tė vjetėr gjirokastrite: Ngalasėm ti, tė tė ngalas edhe
unė (pėrqafomė ti, tė tė pėrqafoj edhe unė).
Shoku Enver mė pyeti se ēkisha shkruar kohėt e fundit dhe unė i thashė se kisha nė shtyp njė roman pėr Gjirokastrėn, me
titull Kronikė nė gur. Do ta lexoj me kėnaqėsi, - tha ai - Gjirokastra ėshtė pasionante dhe kėtė e themi jo se jemi andej, -
shtoi ai duke vėshtruar me njė buzėqeshje ngacmuese tė tjerėt, - por se kėshtu ėshtė e vėrtetė. Apo jo?
Kur shoku Enver mė pyeti pastaj se me se po merresha aktualisht, unė iu pėrgjigja se po shkruja diēka pėr prishjen me
sovjetikėt! Nė tė vėrtetė kisha filluar punėn pėr romanin, Dimri i madh, por nė pėrgjigjen time, nė vend tė fjalės Roman
thashė diēka dhe kėtė e bėra pa menduar, si njė mbrojtje instiktive, ngaqė ende s'isha i sigurtė nėse do ta pėrballoja temėn
e madhe sė cilės i kisha hyrė.
Pėr fat, shokut Enver nuk i tėrhoqi vėmendjen ky detaj. Sapo dėgjoi fjalėt prishjen me sovjetikėt, fytyra e tij u bė nė ēast
serioze. Ai tundi kokėn ngadalė si tė thėrriste njė kujtim jo tė kėndshėm dhe ndėrsa pinte kafenė, filloi tė fliste me njė ton tė
ndryshėm nga ai qė kishte folur gjer ahere, tė rėndė e tė menduar. Ai foli shkurt pėr disa nga takimet e tij me
"Hrushovianėt", duke bėrė krahasimin e tyre me takimin e parė me Stalinin. Pastaj tregoi njė episod tė vogėl me Kosiginin
nė darkėn e Kremlinit, nė prag tė mbledhjes dhe kalimthi diēka pėr vilėn ku ishte rezidenca e delegacionit tonė dhe pėr
vizitat e mysafirėve tė natės, Nikojanit, Torezit etj.
Do tė dėshiroja qė ai tė fliste me orė tė tėra pėr kėtė, por pėr fat tė keq ėndrra ime, pėr tė dėgjuar sa mė tepėr hollėsi nga
ngjarja monumentale, personazh qendror i sė cilės ishte ai vetė, qe e shkurtėr. Shoku Enver hapi njė bisedė tjetėr dhe unė
s'pata guxim ta pyesja pėr Moskėn.
Ndėrsa tani, jemi nė pjesėn mė interesante tė elegjisė. Kundroni, sesi prononcohet vetė Ik, pėr shfrytėzimin imtėsisht, qė i
kishte bėrė e po i bėnte dokumenteve tė Komitetit Qendror tė PPSh sė. Sikurse, thotė vetė Ik, Enveri, ua kishte ndaluar tė
shkruanin pėr figurėn e tij, po ku do tia dijė disidenti. Sot pas 35 viteve, Kadare kėrkon hapjen e dosjeve. Nuk e kuptoj, se
pėr cilat dosje e ka fjalėn, se ato janė hapur qysh nė vitin 1971 e mė parė, sepse ai po shkruante, sikurse thotė vetė librin:
Dimri i madh. Ju lutėm lexues, bashkatdhetar, mė ndihmoni ta lexojmė sėbashku, sepse unė kam harruar tė lexoj nė
shqip:
Mė vonė, gjatė procesit tė punės pėr romanin, unė shfrytėzova gjerėsisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisė, me
procesverbalet e mbledhjes sė Moskės, si dhe me dėshmitė e ndryshme tė ndihmėsve tė delegacionit tonė. Megjithatė duhet
ta them se ajo bisedė e rastėsishme e shokut Enver, mė dha shumė horizont dhe materie artistike pėr veprėn, se gjithēka
tjetėr. Krejt atmosfera e pjesės sė dytė tė veprės, nėn titullin Mysafirė nė kėshtjellė, vizioni i pėrgjithshėm i saj, ngjyrat,
tingujt, tragjizmi dhe pesha e saj e kanė zanafillėn e tyre tek ajo bisedė e udhėheqėsit. Nė bisedėn e shokut Enver kishte njė
kolorit tė jashtėzakonshėm, me njė frazė apo njė nėnvizim ai jepte rrezėllimin e llambadarėve tė festės mbi darkėn e
Kremlinit apo hijet rembrandekse mbi fytyrėn e Mikojanit, qetėsinė monumentale tė darkės me Stalinin apo komicitetin e
figurės sė Hrushovit. (Oops ore e ke me gjith mend apo ben shakaaaa!!!???) Dhe mbi tė gjitha, biseda e tij sado e rastit
t`ishte, ngėrthente fuqishėm gjithė dimensionet e dramės.
Mė vonė, kur puna pėr romanin po avanconte, disa shokė tė mi shkrimtarė mė sugjeruan tė kėrkoja mundėsinė pėr njė
takim tjetėr me shokun Enver, por unė nuk guxova ta bėj kėtė: Kisha gjithmonė drojtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin
pėr tė realizuar njė vepėr qė tė ishte e denjė pėr ngjarjen e madhe, por kisha dhe njė arsye tjetėr edhe mė tė rėndėsishme.
Unė kisha punuar nė shtypin letrare dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar tė shkruhej pėr figurėn e tij. Nė qoftė se unė
do tė arrija tė realizoja njė takim me tė pėr veprėn qė po shkruaja, ē'do tė ndodhte sikur ai, gjatė bisedės, tė merrte vesh se
unė e kisha atė personazh qendror historik nė romanin tim. Kisha shumė frikė se ashtu si nė shumė raste tė tjera me
shkrimtarė tė tjerė, ai do ta refuzonte njė gjė tė tillė dhe kjo do tė ishte njė katastrofė pėr romanin tim.
Ose mė poshtė disidenti vijon:
Po le tė kthehemi te takimi me shokun Enver. Pas bisedės pėr Moskėn, ra fjala pėr pasuritė shpirtėrore tė popullit tonė dhe
pėr lashtėsinė e tij. Mė pyeti nėse e kisha lexuar njė libėr tė francezit Zaharia Menjani pėr etruskėt dhe gjuhėn shqipe, dhe
kur unė i thashė se e kisha dėgjuar, por nuk e kisha lexuar, mė tha se do tė ma jepte. Dėrgoi dikė ta merrte, duke i thėnė: -
E kam lėnė sipėr oxhakut. Biseda u bė prapė e lirshme dhe e gėzueshme dhe meqė ishte fjala pėr njohjen e kulturės sonė
nė vendet e tjera, unė pėrfitova nga rasti pėr t'i thėnė se kishin ardhur dy kineastė francezė, qė kėrkonin tė drejtėn e
xhirimit tė njė filmi sipas romanit tim, Gjenerali i ushtrisė sė vdekur. M'u kujtua kjo gjė rastėsisht, por shkaku qė i thashė,
ishte se pikėsisht n'atė ditė po shqyrtonim kėtė problem dhe nuk e dinim si t'i jepnim zgjidhje. Shoku Enver u mendua njė
hop.
- Dėgjo - tha - Duam apo s'duam ne ata po tė dėshirojmė, e bėjnė filmin. Prandaj le tė pėrfitojmė aq sa mund tė pėrfitohet
prej tyre, nė mėnyrė qė Shqipėria tė dalė sa mė pozitive nė kėtė film. Pėrndryshe nė qoftė se s'pranojmė tė merremi vesh
me ta, ata kanė pėr ta bėrė pas qejfit. Kjo gjė ishte kaq e vėrtetė, saqė flitej se amerikanėt kishin ndėrmend tė bėnin njė
film satirik, duke defiguruar krejtėsisht romanin, njė film ku, sipas tyre, shqiptarėt e italianėt, pasi kishin luftuar vite me
radhė, njėzet vjet pas luftės po grindeshin pėr kockat e ushtarėve. Ia thashė kėtė shokut Enver dhe ai tundi kokėn duke
qeshur.- Ē mund tė presėsh prej tyre, - tha. Pastaj shtoi: - Prandaj ti si autor duhet tė jesh tolerant me kėta kineastė qė
pranojnė tė bisedojnė me ne. Tė mos i bėsh kėrkesat siē do t'ia bėje Kinostudios sonė. Kėshtu vetėm pėr 2 minuta, shoku
Enver na zgjidhi njė problem me tė cilin kishim javė tė tėra qė po ngatėrroheshin tė gjithė, pa i dhėnė rrugė. Shoku Enver
bėri prapė shaka me vajzėn tonė tė vogėl. Pastaj bėmė disa fotografi. Ora po vente 8:30 dhe megjithėse kishim dėshirė tė
madhe tė rrinim akoma, ne morėm leje tė largoheshim. Para se t'iknim, shoku Enver mė dhuroi mua dhe gruas sime nga njė
libėr tė tij me autograf
(Gazeta: Ballkan (Tiranė, 2004), Shkodra nr. 164, Viti VII, E premte, 22 tetor 2004, f.6 7)
Publicisti, perkthyesi, shkrimtari, dramaturgu e kritiku Albri Brahusha, i bėn anatominė e idhullit tė rrejshėm, nė mėnyrė
objektive e jo me hartime shkollareske, sikurse po pėrpiqen disa tė mbronjnw tė pambrojturin. E.Hoxha, nuk ishte aq
budalla, sa tė mos e shfrytezonte njeriun e dobėt nė carįcter, z. Kadare dhe pėr ta lėnė pėrjetėsisht tė turpėruar para
bashkatdhetarėve tė vet, i botoi librat mbushur me disidencė tė tij.
Po mė mirė, kundro analizėn e drejtuesit tė revistės serioze ARS z. Brahusha:
Kur ti zoti Ik, Ike, (atėherė mbasi kishe akuzue ata qė Ikėn para teje, si jashtėqitjen e kombit, sepse vetėm kėshtu do
mundeshe me Ikė rehat) na kujtuem se ti Ike, se kishe ndėrmend nji Shqipni tre, por ti Ike pėr arsye tjetėr, me mshehė
gjurmėt nė Paris, a ndoshta me mujtė me rrejtė ndonji komision nė Suedi. Por dėshtove zoti Ik, jo pėr gja po ti maspari ke
Ikė nga vetja, ky asht problemi jot, e je kthye ketu ndėr ne, si hija pėr tė marrė atė ēka tė mbetet. Ta qaj hallin, duhet tė
jetė shumė e vėshtirė me jetue nė kėtė farė feje. Gjynah se ti ke pasė talent. Ernest Koliqin apo burra (a gra) tė tjerė tė
shquem qė kanė vdekė, ti zoti Ik, apo ndokush tjetėr, bani mirė mos me i marrė nėpėr kambė, se tash ju merren kambėt.
Unė kam me kenė gjithmonė nė roje. Kaq sot pėr sot. Ka edhe ma. Dosje, dokumenta, sekrete, qė po deshtėt mund tju
kujtojmė se kanė firmėn tuej. Rrnoftė, Ernest Koliqi! (ore kujdes ju tw ARS-it, mos e gudulisni shumw IK, se idhnohet
Shabaaaa-ni i
Arshivave te Dullws e e ju nxjerr njw dosje edhe per ju e mua
. Oops!!!???
(Albri Brahusha, Revista: MILOSAO, e ribotuar nė: Shpresa, 2004, Shtator September, Viti XII, Nr. 4 (67), f. 46 47)
Ndėrsa mė tej shkrimtari, studiuesi dhe profesori i Universitetit te Cozencas ne Itali Dr. Anton Nikė Berisha, analizon me
titull: Zhveshje e ideologjisė sė kuqe tė Ismail Kadaresė (Petraq Kolevica, Autobiografia e Ismail Kadaresė nė vargje.
Studim kritik. Botoi Marin Barleti, Tiranė 2002) libėr faktoshkrimor e profesional pasazhe tė cilės janė:
1. Libėr i dėshmive dhe i provave tė shumta. Ēėshtja Ismail Kadare dhe sistemi komunist tashmė ėshtė bėrė pjesė e jetės
sonė kulturore e letrare. Ajo zuri fill me kėrkimin e strehimit (azilit) politik tė Ismail Kadaresė nė Francė dhe mbėrriti njė pikė
tė lartė me diskutimet qė u bėnė kohė mė parė rreth poezisė sė tij tė pabotuar Pashallarėt e kuq. Poezia nė fjalė, bashkė
me Autokritikėn (lexo pranimin e fajit, pėndimin) e Ismailit pėr atė krijim, u nxorėn nga Arkivi i shtetit dhe u botuan pak
kohė mė parė. Njė varg autorėsh nė punimet e tyre e trajtuan dukurinė nė fjalė: me njė anė Ismail Kadare vetė dhe
pėrkrahėsit e tij, tė cilėt mohojnė pėrkrahjen e tij dhėnė sistemit dhe udhėheqėsit komunist, Enver Hoxhės, dhe, mė anė
tjetėr, autorėt studiues e shkrimtarė tė cilėt, me poezi e me pjesė tė veprave nė prozė tė Ismail Kadaresė, dėshmuan tė
kundėrtėn.
Fatbardhėsisht, gjėrat e shkruara tė nėnshkruara nga Ismail Kadare janė tė fiksuara nė shenja, nė fjalė, dhe, si tė tilla,
tė botuara njė herė, mund tė sillen nė formėn e tyre tė plotė, tė pandryshuara, dhe ta bindin lexuesin pėr tė vėrtetėn e
mirėfilltė, pa marrė parasysh se ēka thotė sot Ismail Kadare.
Njė autor qė shkoi mė sė largu nė dėshmimin e pėrkrahjes qė i ka dhėnė I. Kadareja sistemit komunist e diktatorit, Enver
Hoxhės, ėshtė Petraq Kolevica me librin Autobiografia e Ismail Kadaresė nė vargje, tė botuar kėto ditė nga shtėpia botuese
Marin Barleti e Tiranės.
Autor i disa veprave letrare e pėrkthyes i disa vėllimeve nga gjuhė tė ndryshme, Petraq Kolevica, pėr tė dėshmuar konceptin
komunist, qė del nė disa vepra letrare tė Ismail Kadaresė, zgjodhi njė rrugė sa tė veēantė aq dhe tė rėndėsishme: nė vend
tė analizimit e tė interpretimit tė mendimeve tė Ismail Kadaresė, i mbushi faqet e librit tė tij me shembuj tė shumtė nga
veprat e tij tė botuara, ku del qartazi platforma e ideologjisė sė kuqe dhe pėrkrahja, qė shkrimtari Ismail Kadare i bėri atij
sistemi. Pra, Kolevica flet nėpėrmjet shembujve dhe kėtė e pohon nė mėnyrė tė qartė: Duke dashur tė jem sa mė objektiv,
nė tė gjithė shkrimin, do tė pėrpiqem tė paraqes sa mė shumė fakte dhe tė bėj sa mė pak komente, nė mėnyrė qė ti lė
lexuesit tė vėmendshėm e asnjanės ti nxjerrė vetė pėrfundimet.(f.5)
Kolevica sjell me dhjetėra e dhjetėra shembuj nga poezi tė ndryshme tė Ismail Kadaresė, nga proza po dhe nga shkrime
publicistike dhe kritike, tė botuara nė libra tė veēantė ose nė artikuj gjatė dhe pas diktaturės, para dhe pas kėrkimit tė
strehimit politik nė Francė.
2. Poezi tė tėra pėr partinė e punės, pėr Stalinin e pėr Leninin
Qėllimi i Kolevicės, siē thashė, ishte ti ofrojė lexuesit sa mė shumė shembuj nga poezitė dhe nga veprat nė prozė tė Ismail
Kadaresė, ku shihet drejtpėrsėdrejti pėrfillja e sistemit komunist, pėrkrahja dhe adhurimi herė herė i skajshėm deri nė
keqardhje, prandaj nė librin e tij sjell citate nga poezitė dhe poemat e Ismailit si Shekulli im, Poemė blindazh, Pėrse
mendohen kėto male, Te kėshtjella e Hamletit, Shqiponjat fluturojnė lartė, Vitet gjashtėdhjetė, Lenini, Buzėqeshja
mbi botė, Nė festėn e brigadės, Kėnga e ushtarit tė vjetėr, Toka kufitare, Qeni i kufirit, Antena, Ėndėrr industriale,
Lulemollėt, Slindėm ne princa, Perėndimi e nga ndonjė tjetėr. Mirėpo, nė librin e vet Kolevica botoi edhe poezi tė tėra
(tė plota), tė shkruara nga Ismaili, tė cilat dėshmojnė nė mėnyrė tė pamėdyshtė pėr bindjet komuniste tė Ismailit, tė cilin ai
synon tė mohojė pa zgjedhur mjete e mėnyra: dy poezi hymnizuese kushtuar Stalinit, me rastin e vdekjes
Lamtumira e fundit dhe Pranvera dhe Stalini si dhe poezinė kushtuar partisė sė punės Partia ime, ku poeti Ismail
Kadare, pos tė tjerash, thotė: Atė, qė dot sma jepte kush, / Partia ime, ti ma dhe ose Me mijėra zemra qė janė lidhur / Si
enė komunikuese varg / Nė dejt e mi me anė tė tyre / seē rrjedh ky gjaku yt i madh.
Tė bindesh pėr qėndrimin e thellė komunist tė Ismail Kadaresė e tė lavdėrimit qė i bėri ideologjisė enveriste, ideologji qė
kushtėzoi zhveshjen e popullit shqiptar nga tiparet dhe virtytet mė tė rėndėsishme tė qenėsisė sė tij, duke i sjellė dėme tė
jashtėzakonshme botės sonė, mjafton tė pėrmendet poema e tij Vitet gjashtėdhjetė, (Fener i komunizmit nEvropė su
shua), nė tė cilėn Kadareja kėndon edhe pėr frymėzuesin e ideologjisė sė kuqe:
Shoku Enver Hoxha mbėshtetur te dritarja
Vėshtronte pejsazhin e gjerė mbi dhe
Ose nga Shqiponjat fluturojnė lart, ku poeti Kadare kėndon me plot afsh e nderim: Ditėt tona/Do tė marshonin me Partinė
pa u ndalur/Drejt horizontesh tė ndritura.
Edhe ndalimin e fesė nė Shqipėri, tė bėrė nga partia e punės, Ismail Kadareja e pėrcolli flakė pėr flakė me poezi e me
punime tė ndryshme dhe volli gjithēka qė i erdhi nė gojė kundėr klerit katolik reakcionar, kundėr Fishtės e veprės sė tij
madhore e autorėve tė tjerė. Bashkė me barinjtė shpirtėrorė, priftėrinj e hoxhallarė, tė cilėt, sipas Ismajlit, tė shurdhojnė
veshėt, duke bekuar gjakmarrjet, minaretė dhe kumbonaret (sic!), Ismaili fut (radhit) nė poezinė e vet edhe disa poetė, qė,
tė pėrgjumur, ulurijnė duke lavdėruar abstrakte gjenealogjike. Tė parėt (sipas Ismailit njerėz me veladonė tė zezė si
errėsira kozmike) si dhe tė dytėt (poetėt) duhet tė dėnohen ashtu si e meritojnė:
Por turmat i mbytėn njerėzit me
veladona /Dhe poetėt rebelė i shqyen me thonjė.
Natyrisht, kėto vargjet tė Ismail Kadaresė ta ndalin frymėn.
Ideologjinė enveriane, pėrkatėsisht partishmėrinė nė njė pjesė tė veprės letrare tė Ismail Kadaresė Kolevica e konkretizon
edhe nėpėrmjet romaneve: Dimri i madh (qė ėshtė pėrpunim i botimit tė parė, 1973, me titull Dimri i vetmisė sė madhe
sipas mėsimeve tė Plenumit IV tė PPSH dhe tė vėllimit tė 19 tė veprės sė E. Hoxhės) dhe Dasma (roman i shkruar sipas
recetės tė platformės komuniste). Pėr romanin Dimri i madh vetė Kadareja shkruan: Siē ėshtė lehtė tė konstatohet, skena
nga mė tė rėndėsishme tė romanit, dialogė dhe situata nga mė dramatiket, janė bazuar nė materialet e vėllimit tė 19 tė
veprave tė shokut Enver, (Nėntori, n. 9 1979, ribotuar nė I. Kadare, Vepra letrare vėll 12, f. 329). Mirėpo, edhe nė
romanin Koncert nė fund tė dimrit e nė ndonjė tjetėr, mund tė gjinden elemente tė mbėshtetjes e tė pėrligjjes sė konceptit
tė luftės sė klasave sipas ideologjisė sė kuqe.
3. Sa Ismail Kadare janė mbrenda Ismail Kadaresė?
Nė librin e Kolevicės Autobiografia e Ismail Kadaresė nė vargje ėshtė dhe pjesa Ēthoshte, ēthotė, ēthonė, ku sillen
mendime tė ndryshme tė shkrimtarit Kadare, tė thėna gjatė kohės sė diktaturės komuniste dhe pas rėnies sė saj, pėr
dukuritė e ndryshme tė sistemit e tė ideologjisė komuniste, pėr qėndrimin e tij ndaj sistemit pėrkatės, pėr librat e tij tė
shkruar gjatė kėtij sundimi dhe mendime tė autorėve tė tjerė.
Kur i lexon njėrin pranė tjetrit kėto mendime krejtėsisht tė kundėrta dhe kontradiktore (tė tė njėjtin person, tė tė njėjtit
krijues qė ka emrin Ismail Kadare), i cili deri mė sot nuk ka hequr dorė publikisht prej tyre, atėherė ēėshtja e parė qė
shtrohet ėshtė: sa Ismail Kadare janė mbrenda Ismail Kadaresė? A ėshtė kjo pasojė e harresės sė pazakonshme, e
shprishjes shpirtėrore ose diēka tjetėr? Pra, cili ėshtė Ismail Kadareja i njėmendtė dhe cilit duhet ti besojmė?
Nė artikullin
e vet Epika e themelimit tė Shqipėrisė, qė bėn fjalė pėr veprėn e Enver Hoxhės Kur hidheshin themelet e Shqipėrisė sė
re, Ismail Kadare e vlerėson librin e udhėheqėsit shpirtėror komunist deri nė hymnizim: Epikė tė vėrtetė, tė pikturuar me
njė gamė tė gjerė tonalitetesh, tė cilat shkojnė nga nuancat e Rembrandit, tek penelatat e ashpra tė Brygelit
Krahas stilit
epik qė u pėshtatet ngjarjeve nė mėnyrė tė pėrsosur, kemi dhe njė lirizėm tė shkėlqyer, njė humor, sarkazėm dhe ironi
therėse.
Mirėpo, Ismail Kadare mohon ēdo gjė tė kėsaj natyre dhe shkruan pėr veten e vet: Tė afirmosh qė unė isha njė shkrimtar
shumė i dashur i regjimit ėshtė spekulim i mirėfilltė.
Tė jenė vallė kėta dy krijues, tė cilėt bashkė me Ismail Kadarenė, bėnin tre shkrimtarėt mė tė shquar tė tė ashtuquajturit
realizėm socialist, budallenj (me pėrjashtim tė budallenjve, sipas Ismailit) qė nuk e paskėshin kuptuar se vepra e tij qe e
ndaluar?! Po nėse u shtohen kėtyre dy shkrimtarėve (Agollit dhe Harapit) emrat e njė varg shkrimtarėve e krijuesve tė tjerė,
qė dėshmuan (nėpėrmjet shembujve konkretė) se me disa vepra letrare Ismaili e pėrkrahu ideologjinė komuniste, atėherė
edhe kėta na qenkan budallenj!
Dhe, para tė gjitha argumenteve e dėshmive tė shumta, Ismail Kadare vazhdon tė bėhet i shurdhėr pėr veprimet dhe veprat
e veta me ngjyrim komunist, po nuk nguron tė flasė pėr tė tjerėt. Duke vepruar mbi bazėn e parimit Ma mbaj kopilin ti
them pėrpara tjertės kurvė ai flet pėr shkrimtarėt, qė kanė mbėshtetur regjimin komunist: Nuk e mohoj. Ata kanė
pėrhapur slloganet e Partisė. Ata u sollėn, pa diskutim, si qen roje tė regjimit. Po askush nuk i detyroi ta bėnin kėtė. (Nga
libri Kohė barbare, f. 17)
Kjo, thėnė me njė eufemizėm tė pėrvujtė, ėshtė pikėlluese dhe pėr keqardhje.
4. Vetėlavdėrime deri nė paturpėsi
Kolevica nė veprėn e tij konkretizoi edhe dukurinė e veēantė tė Ismail Kadaresė: vetėlavdėrimin dhe vetėhymnizimin si
shkrimtar, edhe pse dihet se me vetėlavdėrime: pėshtyn pėrpjetė e tė bie syvet. Shkrimtari ynė harron atė qė ka thėnė
shkrimtari i madh gjerman, Goethe: Kush dėshiron tė ruhet nga njė e keqe, e di mirė se ēfarė kėrkon; kush lakmon diēka
mė shumė se ajo ēka zotėron, i janė errur sytė.
Ismail Kadare, i cili tash jeton nė Paris, nuk e sheh tė tepėrt ta vėrė veten edhe brenda flamurit kombėtar, prandaj thotė pėr
veten e vet: Shqiptarėt e kanė kuptuar qė unė pėrfaqėsoj kėtu (nė Francė v. ime) kulturėn e tyre, si tė thuash njė simbol
mė tepėr mbi flamurin e Shqipėrisė. (sic!)
Edhe pėr rėndėsinė dhe vlerat e veprės sė vet letrare Kadare jep mendimet e veta, pra i vetėvlerėson, prandaj shkruan pa
pikėn e turpit:
pa e tepruar aspak, mund tju them se vepra ime letrare ishte aq shumė e njohur saqė ishte bėrė zotėruese
nė Shqipėri. Ndikimi i saj te lexuesi shqiptar ishte mė i madh se i krejt letėrsisė tjetėr marrė sė bashku. (siē!)
Mjerisht Ismail Kadare nuk e thotė se nė ēkuptim dhe nė ēfarė rrafshi u bė ky ndikim, nė cilėn periudhė dhe me cilat vepra,
me ato tė llojit Pse mendohen kėto male, Vitet gjashtėdhjetė, me Dimrin e madh, me Dasmėn e tė ngjashme?
Ismail Kadare vetėshpallet si Shkrimtar i parė i vendit, prandaj shkruan pėr vetveten: Mė 1975, pėr shkak tė poemės
Pashallarėt e kuq gjith Shqipėria, e pėrsėris, gjithė Shqipėria
e mori vesh se Shkrimtari i parė i vendit kishte shkruar njė
poemė armiqėsore (
) Pra publiku shqiptar e mori vesh qartė se midis shkrimtarit tė parė tė vendit dhe shtetit komunist ka
njė konflikt serioz.
Dhe, natyrisht pohon nė kėtė mėnyrė pėr njė poezi tė pabotuar, siē ndodhi me Pashallarėt e kuq, pėr tė cilėn na paskėsh
mėsuar (pa u botuar) e gjithė Shqipėria (sic!). Pra, pėr ta pėrforcuar gėnjeshtrėn dhe turpin e vet Kadare e pėrsėrit: gjith
Shqipėria, e pėrsėris, gjithė Shqipėria.
Ismail Kadare gjakon ta fusė minarėn nė thes, po ajo mjerisht nuk futet.
Vjershėn Pashallarėt e kuq Kadare nė qenėsi ia kushtoi udhėheqėsit ideologjik, Enver Hoxhės. Mirėpo, duke dashur tia
ndreqte nė mėnyrė tė tepėruar vetullat, ia kishte prekur sytė: diktatorit nuk i kishte pėlqyer theksimi i tepruar i fuqisė sė tij
pėr tė zgjidhur konfliktin me pashallarėt e kuq, bashkėpunėtorė tė tij politikė, qė nuk i shkonin si duhet nė linjėn e
pėrcaktuar ideologjike tė pakurrizorėve. Dhe qėllimi i vjershės sė pabotuar tė Kadaresė pėr pashallarėt e kuq, kishte
rrėshqitur pėr shkak tė lavdėrimit tė tepruar. Edhe lexuesi mė i zakonshėm, qė e lexon kėtė krijim tė Ismailit nuk e ka tė
vėshtirė tė pėrcaktojė qenėsinė e mesazhit tė Kadaresė (po jo dhe tė mesazhit poetik; nė tė ska mesazh poetik; gjithė
poezia ėshtė njė deklaratė e menduar pėr tė stėrlavdėruar diktatorin Hoxha). Vallė, e kishin detyruar Ismailin qė ta
shkruante ketė poezi patetike, qė e hymnizonte diktatorin, apo ai me vullnetin e vet e kishte shkruar dhe e kishte dėrguar ta
botonte nė njė organ letrar, tė mbikėqyrur rreptėsisht nga regjimi, nė Drita pėr tė dėshmuar devotshmėrinė pėrballė udhėheqėsit
komunist? Sido qė tė jetė, kush e lexon kėtė poezi tė dėrguar pėr botim nga vetė poeti Kadare dhe pastaj Autokritikėn e tij
(ku ai mallkon ndėrgjegjen e tij mė tė zezė pėr poezinė Pashallarėt e kuq, qė e kishte shkruar) nuk mund tė mos ndiejė
keqardhje tė thellė pėr autorin e saj. Ndoshta, kjo ėshtė pasojė, si do tė thoshte Hemiguej:
si e kanė tradhtuar njė herė
veten (shkrimratėt v, ime), zėnė e pėrpiqen tė justifikohen pėr atė qė kanė bėrė e atėherė, ajo qė shkruajnė, katranoset
edhe mė keq.
|