"Abiit, excessit, evasit, erupit" - (Doli, iku, u largua, u zhduk). Ky lokucion latin mbahet i famshem per gradacionin e sinonimeve. Keshtu ndodhi me jeten e njeriut dhe poetit Frederik Rreshpja. Atij i mungonte "amor sui" - (dashuria e vetvetes). Si askush, Frederik Rreshpja nuk cau koken dhe e trajtoi me mosperfillje jeten e tij. Nje shperdorim i dhimbshem, nje mosperfillje mbreselenese.

Frederik Rreshpja, lindi per te qene nje perjashtim. Substanca e jetes se tij, nuk percaktohej nga frymemarrja, as nga veprimet e marrezishme, as nga normaliteti i zakonshem. Ai ishte njeriu me nje aparat ndjesish te pazakonte, ai dinte te krijonte nje poezi te pazakonte. Nga kjo pikepamje, ai eshte shume here me i rendesishem dhe shume here me i pazevendesueshem se te gjithe vdeketaret e zakonshem normale.

Para dy ditesh, ne muzg me mori nje njeri i panjohur ne telefonin celular. "Jeni Moikom Zeqo?". Po, -iu pergjigja. "Eshte nje njeri i rrezuar perdhe ne asfalt, eshte duke vdekur. Me permendi emrin tend dhe numrin e celularit". "Ku ndodheni tani?". "Nje kafene prane kulles se Sahatit, ne qender". "Po vij, menjehere".

U nisa me ngut, ne nje kafene e gjeta ate qytetarin i cili me telefonoi dhe prane tij Frederik Rreshpen te sfilitur, me nje zbehtesi te frikshme. Mesa duket, kishte pesuar nje atak, merrte fryme me veshtiresi, megjithate fliste ne menyre aq halucinative, me fraza shpesh pa lidhje, si ne jerm mitologjik. Kishte ardhur fill i vetem nga Shkodra ne Tirane ne mengjes. Mbante ne qafe te lidhur nje cante te vogel, ishte i perhumbur, vetem syte i shkelqenin. "Une kam gjetur stemen e arte te Princit te Spanave, Moikom - me tha". "Ti e di, qe kam patur dikur nje djale, nuk e kam marre vesh se ku eshte asnjehere. Edhe Loren, te vetmen femer qe kam dashur ne jete, ma kane rrembyer. Patjeter, qe kane vdekur. Nuk kam absolutisht asnje njeri. Cudi si nuk vdes edhe une. Do te shpetoja njehere e pergjithmone".

I tronditur, e shihja mikun tim qe e njihja kaq mire. Hija e tij, levizte tani vetem ne viset e miteve, ku kinse kishte gjetur stemen e arte, fliste per nje femije qe s'e kishte patur kurre dhe per nje te dashur qe s'e kishte patur kurre. Vitet e fundit, vetedija e tij ishte e dyzuar, nuk orientohej me ne realitetin e perditshem, hynte dhe dilte nga mbreteria e fantazise, thoshte gjerat me te cuditshme dhe me te pabesueshme, me nje pikellim biblik, ngaterronte koherat, shpikte subjekte dhe ngjarje qe nuk kishin ndodhur, fliste per persona dhe personazhe te krijuar nga lenda e poezise, permendte cironken proverbiale te De Rades se vdekur, mendja e mjegulluar e tij megjithate ishte plot drit`. Nuk i sherbenin me fjalet me kuptimet e tyre te drejtperdrejta, bente nje metaforizim te skajshem te sendeve dhe universit. "Si mendon ti Moikom, jam gazetar apo poet?" - "Pa dyshim qe je poet". "Pse valle u largove nga Shkodra?" - "Une vete u nisa, para disa ditesh ne Shkoder" - "Pse u ktheve?

Ku do te rrish ketu ne Tirane? Duhet patjeter te kthehesh ne Shkoder". Se bashku me qytetarin e panjohur (nuk e mesova emrin e tij), duke e mbajtur nga krahet gati pezull, ishte krejt i pafuqishem per te ecur, e cova ne nje hotel, i cili ishte i ngrohte, pagova hotelin dhe mora ne telefon nipin e tij Dashin, djalin e motres, Ciates. I thashe nipit qe te vinte ta merrte te nesermen ne mengjes sepse ishte ne nje gjendje kritike si asnjehere. Gjate ketyre viteve, e kam cuar Frederikun ne spital disa here, duke e shpetuar nga vdekja e sigurte. I kam bere te gjitha perpjekjet per ta ndihmuar, disa here e kam cuar ne azile, kam shkruar letra per kryeministrat, per Presidentet, per ministrat e Kultures qe t'i nxirrnin nje pension te vecante, gje qe ai e meritonte plotesisht. I rrenuar, pa para, tejet i semure, ai perjetoi ditet dhe netet e veshtira, per te vdekur ne mjerim.

Ne mengjesin e 17 shkurtit, me merr Dashi, nipi i Frederikut dhe me thote: "Xhaxhi Moikom, Frederiku, daja, vdiq". Telefoni celular m'u duk si nje zog makaber. Befas, tere bota m'u duk si nje peme vigane me miliona zogj te tille celulare. Me ne fund, pasi kerkoi kaq me ngulm vdekjen, qe ishte paqja e vertete per te, Frederik Rreshpja, i mbylli syte, por jo qepallat e tij ne poezite e mrekullueshme qe ka per te gjithe ne.

"Abiit, excessit, evasit, erupit" - (Doli, iku, u largua, u zhduk). Ky lokucion latin mbahet i famshem per gradacionin e sinonimeve. Keshtu ndodhi me jeten e njeriut dhe poetit Frederik Rreshpja. Atij i mungonte "amor sui" - (dashuria e vetvetes). Si askush, Frederik Rreshpja nuk cau koken dhe e trajtoi me mosperfillje jeten e tij. Nje shperdorim i dhimbshem, nje mosperfillje mbreselenese. Jeta e tij e ngaterruar dhe e trazuar, gati nuk mund te pershkruhet. Megjithate, ai lindi krejt ndryshe nga te tjeret, sepse ai ishte krejt ndryshe nga te tjeret. Te gjithe shkruajne poezi, por ai ishte Poet.

Bota eshte e mbushur me "actia mortalia" - (veprime, pune te njerezve te vdekshem). Miliona njerez nuk e kane shperdoruar jeten e tyre, nuk jane mberthyer nga kotesia, pra kane qene normale. Frederik Rreshpja, lindi per te qene nje perjashtim. Substanca e jetes se tij, nuk percaktohej nga frymemarrja, as nga veprimet e marrezishme, as nga normaliteti i zakonshem. Ai ishte njeriu me nje aparat ndjesish te pazakonte, ai dinte te krijonte nje poezi te pazakonte. Nga kjo pikepamje, ai ehste shume here me i rendesishem dhe shume here me i pazevendesueshem se te gjithe vdeketaret e zakonshem normale.

Poezia e Frederik Rreshpes eshte skema e tij nevralgjike e pashlyeshme, qe dimensionohet ne heshtje, delikate dhe e sigurte, ne hapesiten panteonike te poezise dhe te artit shqiptar. Rreshpja ehste nje poet i lindur dhe jo nje poet i bere. Eshte shume e veshtire ta perkufizosh nje nje formulekete gje. Eshte e veshtire te flasesh dy fjale per njeriun dhe per poetin, per te cilin masmedia ka qene nje mit i paperfillshem dhe aspak miqesor, (jo per fajin e tij), sepse krijimi i vertete nuk kufizohet kurre "in medias res" dhe lavdia e rreme, eshte perhere periferike, ose alibia e mediokritetit. Ne kete kohe te sodomizuar nga politika, Rreshpja beri nje sfide elegante, duke hedhur bumeranget e tij magjike ne horizontet e figurave te kujteses, te anticipuar si metafore universale, per te na shpalosur ne kaleoidoskop imazhesh dhe plot ngrohtesi njerezore. Libri i tij poetik me i famshem "Erdhi ora te vdes perseri", nuk eshte aspak nje mall nekrofilik.

Ai ne te vertete nuk ka patur asnjehere ndermend te vdese asnjehere seriozisht, por te ringjallet poetikisht dhe 1000 vdekjet e tij, te vulgaritetit te jetes se perditshme, t'i konvertoje ne nje kohe mitike, ne nje deshmi origjinale dhe te paimitueshme. Ai ka mundur ta realizoje kete thjeshtesisht, ndonese permes nje drame te brendshme perveluese, paradoksale te pafund. Kjo tregon kurajon e tij te madhe dhe nje dinjitet te vecante. Kjo te con tek ideja e patjetersueshme se ai nuk ka jetuar kot, se nuk mund te flitet per nje shperdorim te llahtarshem te jetes, ajo qe ishte e jashtme tek ai, nuk ishte asnjehere e brendshme.

Frederik Rreshpja ka lindur ne 19 korrik 1940 ne Shkoder. Ne vendlindje ka kryer arsimin e mesem, pastaj ka punuar arsimtar ne fshatrat e Shkodres, pastaj nepunes, pergjegjes kulture etj. Poezite e para i ka botuar ne fillim te viteve '60 te shekullit te kaluar. Ne vitin 1967, pati sukses te vecante me vellimin poetik "Rapsodi shqiptare". Eshte marre me publicistike dhe ese letrare. Per shume vjet, ka qene i burgosur per bindjet politike dhe jeta e tij ka qene shume e trazuar. Ne vitin 1991, ishte kryeredaktor i gazetes "ORA" si edhe kandidat per deputet. Nga viti 1992, ai ishte president i shtypshkronjes "Europa". Ka qene edhe drejtor i revistes kulturore-letrare "Europa" dhe i gazetes "Lajmi i mbremjes". Ne vitin 2000, ai ishte i rrenuar ekonomikisht. Nuk dihet se c'u be me pronesine e shtypshkronjes qe posedonte, ai fliste per mashtrime qe i kishin bere, ndonese une e kam ruajtur nje kopje te nje dokumenti te noterizuar qe ai ia jepte shtypshkronjen ne perdorim Sadat Brahjas, dhe ky i fundit ishte e detyruar t'i jepte 700 mije leke te vjetra ne muaj. Nuk di perse nuk funksionoi kjo marreveshje, Frederiku perjetoi Odisene e nje varferie te skajshme te mbetjes neper rruge, kjo pike duhet sqaruar mire, duhet te dale pergjegjesia e njerezve te cilet e cuan ne kete gjendje apokaliptike.

Me Frederik Rreshpen jam njohur afro 40 vjet me pare. E kam ruajtur perhere miqesine me te, ndersa shume te tjere, nuk e ruajten dot kete miqesi. Rreshpja spikati qe ne fillim si nje poet me nje talent te cuditshem, enuin, krejtesisht modern. Pervec poezive, ai shkroi peralla te denja per vete penen e Oskar Uajldit. Kishte energji te medha, ndonese nuk ishte asnjehere ambicioz, teper i shkujdesur, moskokecares. I lire ne mendime, rebel i pandreqshem dhe i pathyeshem ne cdo kohe, aventuren e artit e plazmoi ne dizonance me aventuren e jetes, pikerisht si shprehje te lirise ekzistenciale. Kundeshtar i diktatures, ai perjetoi gati 20vjet si i burgosur politik, i harruar dhe i pabotuar, perhere me nje identitet te spikatur antikonformist, sfidant i llojit rembojan. Jo rastesisht i lindur ne Shkoder, e cila mund te quhet nje kryeqytet letrar i Barletit dhe i Bogdanit, i Fishtes dhe i Mjedes etj, pas vdekjes se Migjenit te madh,, Frederik Rreshpja eshte talenti me i shquar qe ka dale nga kjo treve - miter e poezise se shqetesuar te kombit. Pervecse poet, Frederik Rreshpja ishte edhe nje publicist i mprehte - esseja e tij e gjate "Marrezia e Itakes", eshte nga me te bukurat dhe interesantet ne letrat shqipe. Ai ishte edhe prozator humorist i rralle i tradites koniciane.

Poezia e Frederik Rreshpja eshte me nje kod dhe nje apel simbolesh dhe nenkuptimesh. Ne poezine e tij, eshte nje finese teper e holle, nje delikatese e brendshme qe te habit. Te duket se trilli i metafores de Radiane hedh argjendin e vet te kalter tek peisazhet e ashpra alpine, onirike, ne agloshet e shpellave, ku mbijetojne perendite ilire, tek kasollja e vjeshtes me zogj mitesh, ku fluturojne kometat dhe alekinet, ne horizonte me gruntin primitiv te shiut, tek rete dhe tek plazhet, ku Frederik Rreshpja ka mbledhur qeramikat e thyera te dashurive te lashta, aty ku, udha e vjeter rri si patkoi i fatit tek porta e shekujve. Epika nuk mungon:

Koka e trimit, ne dhembet e eres,
Shpata, ne duart e shiut.

Duket se sozia e Milosoas, futet tek emri i Medaut ilir, per te gjetur dallendyshen e humbur pas 7 bjeshkeve te Filip Shirokes, apo xhindin e vogel te perallave dhe te rrefimtarise popullore, nen nje qiell te trishtuar qe gjemon nga kavaleria e shirave te Eposit Verior.

Per te, femijeria eshte nje perralle e shumefishte, atdheu i imazheve:

Luanet e thyer te femijerise,
Pune uje te pusi i vjeter,
Mbi zjarret e trendafilave ngroh duart Saadiu,
Me turbanin prej vese.

Frederik Rreshpja pikturon si nje varg Van Gog. Per te krijuar ne fakt nje kozmogoni ngjyrash dhe ndijimesh, ku panteizmi eshte edhe impresionizem, ku ka perhere shume fanitje fosforeshente, fantazma te shenjta te kujteses kombetare, kalores anonime te imagjinates, detare te qiellit, imazhe arketipale te pashperbershem, ose metafora te antropomorfizuara. Poeti eshte perhere nje lloj Princ i Vogel ekzyperian, por i veshur me tirqe dukagjinase, binjak i Omerit te vajtuar nga Ajkuna, per te kerkuar pa pushim "detet e rrezikshem te pafundesise perrallore", sic eshte shprehur dikur Kitsi i madh. Por asnjehere ne kete clirim kufijsh dhe dimensionesh, ne kete transparence te materies se gurtezuar, Frederik Rreshpja nuk e humb sensin e dashurise, sepse per te arti nuk eshte "nje kopesht i trilluar ku kercejne bretkosa te verteta" (Mariana Mur). Dhe ja, qe qeniet mitike, nuk i shpetojne dot ironise paresore si nje biresim, si nje katharsis.

Homeri, stergjyshi yne antropoid, eshte nje lajtmotiv, po edhe nje sinkope. Sipas Rreshpes, Homerin e bene heronjte me shume sesa talenti. Nga Eposi i Trojes, deri te Hollivudi, paradoksi te con edhe tek Homeret e industrializuar. Ndaj Frederik Rreshpja thote me nje qetesi olimpike, bashkekohore, te ndryshme nga tradita:

E verbeta ime madheshtore me syze Hong-Kong-u,
Beje nje Iliade per mua!

Ky konceptim te kujton Bertold Brehtin e mencur. Frederik Rreshpja tenton te beje te lexueshem nje "Index exportagorium". Ai paralajmeron per profetet e rreme:

Zeusi, Atena dhe tere zotat, duhen thyer,
Per te rindertuar duart e Fidias.

Ishuj te ndritshem i jane shfaqur poetit ne retine, nen qiej absurde. Ai ishte gjithmone nje pagan i vjeter qe deborerat i shnderronte ne mermere statujash ilire. Keshtu, ai shenohet per te tjeret si nje "homeo scriptor" dhe thote per poezite e tij delikate, plot fantazi frazen proverbiale "Madame Bovary c'est moi", aq me teper se sic eshte shprehur ai "Nen cdo molle, nje Eve e ka pritur". Kjo eshte dashuria ne tere kuptimin e mistershem dhe e pazevendesueshme. Do te shtoja se emri biblik i Eves eshte nje metaforizim i muzave te poetit, i oreve bjeshketare, qe ne shekullin e TV dhe Kibernetikes, prape nuk e kane humbur fuqine cudiberese te fatit dhe te artit.

Nese nga pikepamja okulare, poezite e Rreshpes te kujtojne mozaiket paleokristiane te Antikitetit te Vone plot peisazhe baritore dhe kafshe alegorike, nga pikepamja e sonoritetit ato jane plot harmoni.

Sipas teorise se bihevioristeve, cdo lexim ne heshtje percillet edhe nga levizjet e pezave zanore. Ne kete kuptim, leximi i poezise rreshpiane eshte nje muzike e rrezikshme, se te zoteron, por teresisht e shendeteshme dhe frymezueshme.

Tani "ante mortem" (pas vdekjes), ne mund te arsyetojme dhimbjen per te. Te poezia e tij, eshte qartesia, delikatja, jo demoniakia. as vulgarja. Dykuptimesia e natyres dhe simboleve, eshte kudo. Ne kishen e fjales, Frederik Rreshpja eshte nje drite altari. Ai nuk pati ne perditshmerine e tij te nemur ankesa lotmbushura. Ai e dinte sekretin e plastikes se peisazheve te detit dhe te henes. Ai e dinte sekretin edhe te bukurise se paracaktuar te vdekjes. Lirika per te, ishte si nje fe estetike. Frederik Rreshpja eshte nje nga poetet lirike me te medhenj te poezise shqipe te koherave. Shpresoj se keshtu do te cmohet edhe me vone.

E pamundur, e pamundur, e pamundur te rikujtoj te tera hollesirat. Koha eshte rrafshuese. Megjithate, me kujtohet babai i Frederikut, te cilit ai i ngjante, me floke dhe mustaqe te thinjura, me kujtohet nena e tij te cilin ai e adhuronte "Eshte Perendia ime", me kujtohen motrat e Frederikut qe kane vdekur, Neta, Pashka, Ciata. Cuditerisht, ne shtepine e tij, ne oborr lulezon akoma edhe sot, nje shege e vjeter e mbjelle nga dora e Hile Mosit. Familja e Rreshpajve eshte me origjine nga Dukagjini legjendar. Kam qene me qindra here ne shtepine e tij ne Shkoder, vellezerit e tij Keli dhe Gjoni, per nje cudi qe nuk e kam kuptuar kurre asnjehere, perhere me kane thirrur "Xhaxhi Moikom". Ne rinine e tij, Frederik Rreshpja kishte talent edhe per pikture. Ne 1970, me ka bere edhe mua nje portret vizatimi, si edhe me ka kushtuar nje poezi. Me vone, më beri nje portret te nenes.

Ky njeri, kishte kultin e nenes, nuk ma merr mendja qe ne jeten e tij - dhe kete, nuk di ta shpjegoj, te kete patur ndonje femer tjeter. Pervec personazhit beatrician, te shpikur prej tij dhe te quajtur Lora. Sa pikellim, sa mungese dashurie ka patur ne jeten e ketij njeriu! Por tani, ai eshte i qete. Hera e pare qe ai shijon paqen, ate paqe qe ai e metonte i etur. Biografia e tij e paqete u mbyll ne moshen 66-vjecare. Mund te rronte edhe me teper. Por ne vetem mund te shprehemi, ashtu sic thonte dikur Homeri, "se kjo gje, eshte ne duart e Zotave". Frederik Rreshpja eshte rikthyer ne femijerine e tij, kur mahnitej nga bjeshket, sepse ai nuk ka nevoje per purgator, as per hapesira te ndermjetme, plot gjemba dhe mosmirenjohje, ai shetit ne vise kinse te panjohura, por qe i kishte zbuluar shume kohe me pare, te fantazise dhe te vdekjes, ai la gjurme delikate si ato te kaprojve perrallore, ai artikuloi poezi dhe figura te cilat mund te vertiten sipas nje muzike pitagorike qiellore ne ameshim. AMEN!

Poeti Frederik Rreshpja shuhet në moshën 66-vjeçare

-- nga Anila Dushi

Shkodër – 17.02.2006 - Shuhet, dje pasdite, në spitalin rajonal të Shkodrës, Frederik Rreshpja. Poeti, shkrimtari e përkthyesi që kaloi 17 vjet në burgjet komuniste, ishte i sëmurë prej kohësh dhe mësohet se shkak i vdekjes ka qenë sëmundja e infarktit të miokardit. Frederik Rreshpja u lind në Shkodër në vitin 1940. Çoi një jetë paradoksale dhe tragjike. Rebel, ndryshe nga të burgosurit e tjerë politikë, ai kurrë nuk e ka përdorur këtë çertifikatë as për t’u hakmarrë dhe as për të kërkuar diçka. Pasi doli nga burgu ai vazhdoi të shkruante edhe pse vepra e tij nuk mund botohej aq lehtë, në çdo rast. I privuar nga të gëzuarit e jetës, ai nuk u martua dhe preferonte të jetonte i vetëm. Megjithatë, dje në çastet e fundit, i janë ndodhur pranë vëllezërit e të afërmit. Ndonëse jetonte në Tiranë vinte shpesh në Shkodër. Ai nuk reshti së shkruari.
Kryeredaktor i gazetës “Ora”, mori në drejtim edhe një shtypshkronjë dhe krijoi shtëpinë botuese “Evropa” ku botonte gazeta e revista që nuk e përballuan kërkesën e tregut.

Megjithatë, dëshira për të shkruar e botuar ishte aq e madhe për Rreshpjen. Në vitin 2001 pëson një hemorragji celebrale. Në vështirësi ekonomike, ai jetonte sa në Shkodër, sa në Tiranë, dhe shpesh bënte një jetë jo normale, e të vetmuar. Krijimtaria e tij letrare është vlerësuar nga kritika për pasurinë e madhe shpirtërore që ajo reflekton, imazhet e freskëta me intensitet e bukuri të veçantë. Me gjithë origjinalitetin e tyre, poezitë e tij të duken si shprehja e natyrshme edhe e gjendjes së tij shpirtërore. Vargjet e tij shquhen për ngrohtësi e jetë dhe i përshkon një frymë e qetë dhe e rregullt, ku rregullsia dhe qetësia dallohen në poezitë e tij.

Në një nga intervistat e tij më të veçanta, ajo e vitit 1992 dhënë për “Zërin e Rinisë”, poeti pohon: “Nuk e di se ka mbetë ndonjë gjë në këtë botë, që të më gëzojë. Gjith ç’kam dashur e kam humbur. Pra çdo gjë e kam humbur në mënyrën më serioze dhe nuk ankohem nga fati im. Kur trishtohem shkruaj. Prandaj shkruaj shumë. Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë. Vizitat dhe mbledhjet i kam inat. Përgjithësisht kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar. Pastaj “sa më shumë të shkruash, aq më i vetmuar je” thotë Hemingueji. Është një rreth vicioz… Si shkrimtar unë e kam patur për detyrë të mos bëj himne. Himnet i bëjnë sharlatanët. Vendi im është tek populli, tek hallet, tek buka, tek dhembja e tij. Jo, nuk kam qenë kurrë në parti, se partitë janë alternativa qeverisjeje. Mua nuk më intereson politika. Arti është më i gjërë”.

Ajo çfarë ka mbetur e shkruar për pikëpamjet estetike mbi poezinë, filozofinë e jetës, nga Frederik Rreshpja janë ato çfarë ka thënë në intervistat e viteve të fundit. Veprat e tij, gjatë kohës që ishte në burg u hoqën nga tekstet e shkollave e antologjitë e letërsisë. Në vitin 1994 u botua vëllimi poetik “Erdhi ora të vdes përsëri” dhe më pas përfshihet në “Antologji e pozisë shqipe” në gjuhën frënge e përgatitur dhe përkthyer nga Aleksandër Zoto, si dhe në “Antologji e poezisë shqipe. Gjysmëshekulli i artë” përgatitur nga kritiku Ali Aliu. Në vitin 2004, një nga përmbledhjet më të mira të poezisë së sotme shqipe “Në vetmi”, i cili u vlerësua si libri më i mirë i vitit nga Çmimet “Kult”. Frederik Rreshpja përcillet sot në për në banesën e fundit në qytetin e tij Shkodër.

Humbja: Frederik Rreshpja, lamtumirë poetit

A. Dushi

Poeti prehet në varrin e përbashkët të familjes
Qyteti i Shkodrës i dha dje lamtumirën shkrimtarit Frederik Rreshpja. Trupi i tij u vendos për disa orë në sallën e teatrit “Migjeni” për t’u nderuar nga qytetarët, intelektualët, autoritetet vendore të Shkodrës që i kanë shprehur ngushëllime të afërmëve të të ndjerit. Shkrimtari Skënder Drini, duke folur për figurën e Frederik Rreshpjes pohoi se “ai ishte një ndër lirikët më të mëdhenj shqiptarë, me një talent të fuqishëm. Ai la një testament voluminoz, jo noterial.

Jo noterial sepse në një nga poezitë e tij shkruan: “mos u pikëlloni për fatin tim”, një kërkesë që sot nuk mund t’ia plotësojmë”. Ndërsa, një nga miqtë e tij më të afërt, shkrimtari dhe studiuesi Moikom Zeqo, u shpreh se “në kalendarin e Shkodrës dhe të Shqipërisë, kjo nuk është një ditë e zakonshme. Ka vdekur një nga lirikët e paharrueshëm të letrave shqipe. Për Frederik Rreshpen është krenar qyteti që ka nxjerrë një figure të tillë që ndoshta do të kuptohet më vonë nga vetë shkodranët e shqiptarët”. Homazh i bëri poetit dhe Ilir Zela, i cili ka vendosur një tufë me lule në emër të PS. Frederik Rreshpja ka qenë një poet i cili vuajti për 17 vjet burgim politik.

Pas daljes nga burgu ai vazhdoi të krijojë, ishte kryeredaktor i gazetës “Ora”, krijoi shtëpinë botuese “Evropa”. Në vitin 1991 ai ishte kandidat i PS-së në zgjedhjet e para pluraliste. Edhe pse kishte qenë i burgosur politik në vitet e diktaturës, ai deklaronte se kishte bindje të majta, ndonëse nuk u aktivizua në jetën politike, duke preferuar të rrijë jashtë formacioneve politike. Frederik Rreshpja u preh dje në mesditë në varrezat katolike të Shkodrës, në varrin e përbashkët të familjes së tij.

Shekulli, 18-19/02/2006

Një kryq për poetin Rreshpja

Brikena Shllaku, Rrethet @ gazeta shqiptare

SHKODER - 18.02.2006 - Pas një shtegtimi të gjatë vetmitar mes Shkodrës e Tiranës, ka mbyllur sytë përgjithmonë në qytetin e tij të lindjes që e deshi aq shumë. Liriku i madh i poezisë shqipe, Frederik Rreshpja dje është prehur pranë prindërve dhe të afërmve të tij, në varrezat katolike të Rrmajit në Shkodër. Nderimi dhe mirënjohja që i mungoi gjatë një jete të tërë të mbushur plot me dhimbje dhe ndodhi të trishta, i është dhënë vetëm në përcjelljen e fundit. Qindra qytetarë shkodranë, miq dhe të afërm si dhe krerët vendorë e lokalë, i kanë dhënë lamtumirën e fundit poetit "rebel", por sa origjinal e i papërsëritshëm në vargjet testament të tij.

Ata që i munguan dhe që nuk i afruan aq sa duhet ngrohtësi e dashuri sa ishte gjallë, përmes një kortezhi të gjatë, kanë shoqëruar në heshtje për në banesën e fundit njeriun që la gjurmë në letrat shqipe dhe jo vetëm ato. Ky është paradoksi që shoqëron rëndom fatin e njerëzve të mëdhenj. Dhe si i tillë, ai heshti deri në vdekje në vetminë e mjerimin e ditëve të jetës së tij, për t'u kthyer përgjithmonë në Shkodrën e "mbretërve", ashtu siç edhe ka shkruar në një poezi.

Lamtumira

E donte Shkodrën si askush tjetër, ashtu siç mund të dojë vetëm një poet i madh. I sëmurë prej kohësh, Frederik Rreshpja para dhjetë ditëve ka mbërritur në "stacionin e tij të fundit", në vendlindje. Momentet e fundit të jetës ai ka ndarë me motrën dhe vëllain e tij. Mëngjesin e së premtes poeti ka mbyllur sytë në spitalin rajonal të Shkodrës, për shkak të së mundjes së infarktit të miokardit. Zemra e tij ka pushuar mbi një krevat, aty mes njerëzve të thjeshtë. "Nuk e di se ka mbetur ndonjë gjë në këtë botë, që të më gëzojë. Gjithë ç'kam dashur e kam humbur.

Pra çdo gjë e kam humbur në mënyrën më serioze dhe nuk ankohem nga fati im", - është shprehur Reshpja para disa kohësh. Poeti shtegtar, i cili kaloi plot 17 vite në burgjet e diktaturës komuniste, mbylli udhëtimin e tij dhe në këtë shtegtim të trishtë kurrë nuk mundi të ketë një shtëpi, një familje të tijën. Ai u martua veçse me vetminë dhe vargjet e tij. Ndërkohë, mesditën e djeshme bashkëqytetarët e tij dhe emra të njohur të artit të qytetit verior, kanë bërë homazhe pranë arkivolit të Rreshpjes të vendosur në ambientet e Teatrit "Migjeni". Gjatë ceremonisë, kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve në Shkodër, Skënder Drini ka deklaruar se humbja e Frederik Rreshpjes është shumë e madhe.

Vlerësimi
Krijimtaria letrare e Frederik Rreshpjes është vlerësuar nga kritika për pasurinë e madhe të figurave letrare të përdorura, imazhet e freskëta me intensitet e bukuri. Me gjithë origjinalitetin e tyre, poezitë e tij shprehin natyrshëm gjendjen së tij shpirtërore. Vargjet e Rreshpjes shquhen për ngrohtësi e jetë.

Jeta
Frederik Rreshpja ka pasur një jetë paradoksale dhe tragjike. Rebel dhe krenar, ai nuk u pajtua me idetë e diktaturës komuniste, por megjithatë, ai kurrë nuk e ka përdorur këtë fakt as për t'u hakmarrë dhe as për të kërkuar diçka.

VEPRAT
Frederik Rreshpja ka shkruar gjatë gjithë jetës së tij. Tituj të disa botimeve të tij janë: "Rapsodi shqiptare", "Erdhi ora të vdes përsëri". Në vitin 2004 ai u nderua me çmimin e shkrimtarit të vitit nga "Kult" për librin "Në vetmi".

AMANETI I FUNDIT
KTHIM NE VENDLINDJE
Ja u ktheva përsëri në Shkodrën e mbretërve
ngritur gurë-gurë
mbi supet lakuriq të një gruaje
nga vëllezërit tradhtarë.
Mbi degët e shirave këndojnë zogjtë
Nën pemën e madhe të mesditës
Gjethe të verdha bien mbi shpirtin tim.
Pastaj,
unë i hedh drejt qiellit për të bërë një vjeshtë
Ah, kur ishim të rinj dhe të bukur
Nuk na vajti mendja kurrë të bënim një vjeshtë
Por ti tani nuk je më...

Mbyll sytë në azil, i vetmuari Rreshpja

18 Shkurt Në këtë botë, asgjë nuk e gëzonte. Gjithë dashuritë i kishte humbur e megjithatë, Frederik Rreshpja nuk u ankua kurrë nga fati i tij. I mësuar me vetminë e tij dhe thellësisht i pakompromis përballë ndjesive poetike. Në fakt, Rreshpja nuk mund të kuptohet pa "një largim të vazhdueshëm". Por tashmë, ai është ndarë përgjithmonë edhe nga kjo jetë, duke mbyllur sytë dje në një azil të Tiranës pa pasur pranë asnjë njeri. I vetmuari i përjetshëm e la përgjithmonë dhomën e tij të vogël në shtëpinë e pleqve. Braktisi poezitë e shkruara, për të luftuar trishtimin pas vitesh të tëra lëngimi, në luftën që trupi bënte me sëmundjet. "Nuk e di se ka mbetë ndonjë gjë ne kete bote, qe te me gezojë. Gjith ç’kam dashur e kam humbur. Por “Le të pyesim nëse ai luftoi, para se bota ta mundtte” thoshte Pol Elyar. Pra çdo gjë e kam humbur në mënyrën më serioze dhe nuk ankohem nga fati im. Kur trishtohem shkruaj.

Prandaj shkruaj shumë", kështu do të thoshte Rreshpja, në një intervistë të dhënë para disa vitesh. Për një farë kohe gazetar dhe kryeredaktor i gazetës "Ora", Rreshpja u bë edhe pronar i një shtypshkronje. Ai themeloi shtëpinë botuese "Evropa", ndërkohë që botote revista dhe gazeta aq të bujshme sa dhe të jetëshkurta. Megjithë pasurinë e fituar, ai humbi shpejt gati gjithçka dhe filloi të bëjë jetë të çregullt e shëndeti i tij filloi të rëndohej. Më 2001 ai pësoi një hemorragji cerebrale, ku për pak humbi dhe jetën. Pas kësaj, miqtë e tij e vendosën Rreshpjen në një azil. Deri më sot jeta e Rreshpjes ka qenë një ecejak nga spitali në azil, ndërkohë që poezitë ishin streha e vetme, ku ai mund të mbështetej edhe pse nuk kishte asgjë tjetër.

Krijimtaria dhe botimet
I lindur në vitin 1941 në Shkodër, Rreshpja edhe pse një shkrimtar tepër i talentuar, pikërisht për shkak të talentit do të vuante indiferencën dhe moskujdesjen e një jetimi social. I burgosur politik për 17 vjet, pikërisht në moshën më produktive të çdo shkrimtari, mes moshës 30 deri 50 vjeç Reshpja nuk ishte i përkëdheluri i regjimit të asaj kohe, por as i botuesve dhe përkthyesve edhe në vitet e mëvonshme. "Nuk kam qenë kurrë në parti, se partitë janë alternativa qeverisjeje. Mua nuk më intereson politika. Arti është më i gjerë. Do desha të shkruaja romane e poezi, por nuk kam asnjë të ardhur. Nga ky shtet nuk pres asgjë. Në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve po dihet, tërë kuadrot dhe ato që paguhen si shkrimtarë profesionistë janë ata që la monizmi. Po të mos flasim për LSHA-në, unë dua që të ekzistojë si organizatë, kjo është arsyeja që deri më sot nuk kam dalë publikisht nga kryesia e saj.

Merreni me mend: dikur veprat e mia janë grisur nga tekstet shkollore me vendim të KQ të PPSH-së. Sot, në asnjë tekst a projekt s'është emri im. Pra komunistët s'ma falin dot", është shprehur në një intervistë të vitit 1994, Rreshpja. Por megjithëse jo pak vepra të tij nuk janë botuar, ai vjen para lexuesve shqiptarë me disa poezi në "Anthologie de la poésie albanaise" të Aleksandër Zotos (Chambéry, 1998), në "Antologjinë e poezisë shqipe", "Gjysmëshekulli i artë" të Ali Aliut (Tetovë, 2000), si dhe punimin e Gazmend Krasniqit "Poezi-Sprovë antologjike" (Tiranë, 2003). Disa nga poezitë e tij janë përzgjedhur për t'u botuar në dy vëllime të mëdha poetike, më 1994 dhe më 2003. Vëllimi i fundit me poezi "Vetmi", i botuar më 2003 shënon një ndër vlerësimet e pakta, që shteti shqiptar i ka bërë Rreshpjes, pasi me të ai ka fituar një çmim kombëtar nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.

B. Goce

Ku ishe ti?
Ku ishe ti kur dola i vetëm nën hënë?
Në ç'hënë barisnje vallë?
Ku ishe ti, kur vizitova profilin tënd
Në xhamin e muzgut që krisi dhe u thye me trishtim?
Pastaj, erdhi nata mbushur me mungesën tënde
Pastaj erdhi prap nata
dhe kështu ka për të qenë deri në ditën e fundit të netëve.
Zbrita tek kroi,
duke mbajtur në duar vazon delikate të agimit
Pashë sytë e tu, ruajtur në kujtesën e ujrave.
Lisi plak lëshoi përdhe kurorën e vjeshtës
Si një sovran që abdikon.
Ani, mua më zuri ky mallkim.
Po qysh bën pylli pa ty? Si del vjeshta?
A ndofta nuk do të ketë kurrë më vjeshtë?
Atëherë në emër të kujt do të bien gjethet?
Në emër të kujt do të vijnë shirat, mjegullat, ylberët?
Ah, zemra ime, eja vër dorë mbi stinët!
Përgjithmonë
O ajr i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.
Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det
Dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në sterë.
Shkoj dhe shirat po i lë të kyçura
Por do të kthehem përsëri në çdo stinë që të dua.
Unë kam qenë trishtimi i botës.
O ajr i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri.

Agron Tufa, poet

Frederik Rreshpja, ishte i vetmi poet që gjatë gjithë jetës së tij u mor vetëm me poezinë. Prandaj, mund të identifikohet me ata shkrimtarë që përveç zanatit të tyre, s'janë marrë me asnjë konjukturë as poltike, as sociale, as religjioze. Një nga poetët që emancipoi më shumë se çdokush tjetër lexuesin shqiptar. Poezia e tij, është poezi unikale në llojin e poezisë, që përjetonte në mënyrë moderne thelbin individual të njeriut larg përditshmërisë të politizuar. Ai ishte poet që gjithë modelimin e instrumentalizimit të tij poetik e përsosi vetëm në lidhje me teknikat poetike, duke krijuar një origjinalitet unikal në gjithë letërsinë shqipe. Ai shkruante poezi njëlloj si poetët evropianë, duke mos pranuar asnjë kompromis, për t'u dukur i pranueshëm ideologjikisht nga lexuesit. I vetmi që arriti të krijojë hapësirën e lirisë së poetit me poezinë dhe të lexuesit me poezinë.

Gjuha poetike e Frederik Rreshpjes, ka qenë besnike dhe konseguente vetëm në atë substancë që quhet poezi e kulluar. Duke qenë një model unikal, i papranueshëm për realitetin politik të para viteve '90, ai ka ndikuar maksimalisht në një brez poetësh, që do të krijonin stilin e tyre pas '90-ës, duke iu referuar shpesh një tradite të tërë poetike, sidomos poetët e rinj nga Shkodra, për të cilët Frederik Rreshpja ka qenë një emancipues i poetikës. Pas '90 –ës botimi i librave të Rreshpjes, është bërë si përzgjedhje në dy vëllime të mëdha dhe ne e kemi të plotë të gjithë poezinë e tij, e cila si kurrë ndonjëherë, s'ka pësuar firo e s'është kushtëzuar nga kontekstet socio-politike. Është humbje e madhe për gjithë letërsinë shqipe. Vdiq një përfaësues i letërsisë së pandotur nga asgjë jo letrare. Kjo, është humbja më e dhimbshme për një letërsi nacionale. Është pikërisht tipologjia e Frederik Rreshpjes faktori më emancipues i letrave shqipe. Ai ishte një jetim në shumë plane dhe kontekste sociale. Ai nuk pati familje, kaloi shumë vite në burg. Mbylli sytë në azil. Shoqëria dhe shteti shqiptar nuk u kujdesën gjatë këtyre viteve që ai të ndjehej jo aq i vetmuar. Është në vazhdimin e traditës së turpit, që shoqëria e shteti shqiptar shoqërojnë kështu shkrimtarët më të rëndësishëm.

Xhevahir Spahiu, poet
Unë e çmoj poezinë e Frederik Rreshpjes lart. Jemi bashkë të një brezi. Poezia e tij, është një poezi e bukur dhe elegante me metaforë gjithë hir e delikatesë. Krijon gjendje dhe pejsazhe ndjenjash delikate me një shtrirje harmonike të fjalës së zgjedhur, të ritmit, të gjitha këto të derdhura në një ndjenjë mase të admirueshme. Vinte nga larg, na sillte Shkodrën dhe humorin e saj, jetën e tij të trazuar, të dhimbshme e fatkeqe. Por me fat ishte vetë poezia, të cilën ai e pasuroi me frymë dhe figuracion të veçantë. Është padyshim një humbje për poezinë e fundit të shekullit XX. Ne ndiejmë dhimbje që na ikën një mik i talentuar. Tani, ngushëllim do të kemi krijimet e tij të mrekullueshme.

Bohemi i fundit i poetëve shqiptarë

Lajmin ma dhanë në të rënë të mbrëmjes me telefon. Po, iku dhe Fredi. I vetmi dhe i fundmi i bohemës së poetëve shqiptarë. Mbase unik si i tillë. Shqipëria nuk e ka qasur, nuk e ka pasur shumë për zemër bohemën. Është e ashpër Shqipëria jonë. Kurse bohema është luks. Dhe luksi sikur nuk u ngjit as për fije maleve tona ballkanase. Por Fredi i tillë, i tjetërsojtë ishte. Sfidant. Elegant në hallakmanë e parend të trupit dhe të jetës së tij. I vetmi që mund të shkruante poezi formaliste, të artit për art në një vend, area, hinterland që pëlqen vetëm poetët e angazhuar.

Janë të një soji të fryrë e të shpifur këta ballkanas të ngrehosur e të ngrirë kallkan në probleme, në angazhime, si të thirrur përjetësisht nën armë. Përherë kështu. Të ngjeshur nën pancir mesjetar detyrimesh. Vetëm mustaqet u dalin tej përmbi pancir. Një seriozitet ky herë-herë aq grotesk dhe aq i ndryshkur nën hekurat e veta që bëjnë zhurmë, që kërcasin dhe kërkëllijnë. Thuaj, fantazma shëtitëse në kohërat moderne. Por Fredi ishte ndryshe. Fin dhe i tjetërkohtë në poezinë e tij sureale. Sureale me një përmasë të ftohtësisë klasike.

Sikur të shkruante me fijëza dhe pejza bryme të ftohtë mbi një xham dimëror. Xhami pas të cilit ai ishte strukur për të parë malet ballkanike, me mëritë, marritë dhe ligështitë përsëri ballkanike. Por dhe ai nuk shpëtoi krejt prej tyre.

Se diçka nga cikli i kreshnikëve, nga ajo kohë e pakohtë, kohë e bortë dhe stratosferike prej legjendash i zgjat tegelat dhe fijet argjendore te një poezie imazhesh të ftohta. Argjendore, të ftohta, të tejjetëshme. Kështu i solli vargjet e para tek “Rapsodi shqiptare”, libri i tij inagurues me vjersha dhe poema.

Dhe ka një konkretësi, në këto masa sekuencash poetike që mund t’i këpusësh si kristalet prej peizazhit dimëror, prej një dimri poetik e delikat, për t’i vënë mandej në kandarin e brishtë të farmacisë. Me kësi strukturash të përkora e të holla në qendrueshmërinë e tyre, me këto filigrana poetike, ndërtohet një mbi një poezia e shkurtër e Frederikut tonë. E përkorë në dukje, e avullt dhe e argjendtë njëherësh, e ngrirë, e kristaltë, e prekshme sa gati ta marrësh në pëllëmbën e dorës e ta peshosh si relike të së shkuarës. Se Fredi ishte i një misteri të së heshturës, i misterit që artizanin e bën artist të pavdekshëm. E bën artin e artizanit të ngrohtë, kur artifaksin e tij e vëmë në gisht si një unazë, e vëmë në vesh si një vath, e varim në qafë si një diamant në kolanë.

E në këtë marrëdhënie të mishit njerëzor me artin lindin vlerat. Ajo që ne duam ta bëjmë veten të bukur duke dhuruar. Ajo që duam ta bëjmë dhe më të bukur atë së cilës/të cilit ia dhurojmë. Ajo që duam të jemi fisnikë bashkë me metalin fisnik (poezinë), kur në të e përthyejmë veten si qenie njerëzore. (Pa harruar një ndryshim: artizani punon mbi materialin e tjetërkujt, poeti vetëm me materien e fantazisë së tij). Një kujtim, një mesazh, një shprehje e dashurisë, e lumturisë a e trishtimit tonë. Dhe arti ka ndërmjetësuar tek ne, na ka përkthyer e shpjeguar më mirë se sa ta kuptonim apo artikulonim ne veten tonë.

Iku dhe Fredi. Ai nuk zgjodhi poezinë që sjell lëndë prej realitetit. Ja, ta zëmë, si A. Pipa që sjell gjithë atë materje reale në librin e tij të burgut. Po kush tha se pati arritur gjer te poezia, duke mbartur kaq realitet në vargjet e tij?

Po Fredi ç’arriti me atë që donte t’i fshinte përfare pamjet e reales? Të kridhej në formë, në fantazi. Kjo ishte një tjetër zgjedhje. Kur shkruante ai i mbyllte krejt portat e reales, si për të shkuar në anën tjetër të gjërave, vetëm atje në terrenet e tij. Dhe ishte aq i trishtuar, melankolik në këtë mjegullnajë të fantastikes. Ama dinte ta shpjegonte qartë të errtën e së paarsyeshmes, të imagjinares. Ishte me të dy këmbët i ngulur brenda kësaj bote.

Bota e tij. Mbase gjeniu, poeti i gjenialitetit, vjen përtej këtyre të dyjave. Përtej asaj poezie që ia hap të gjitha dyert reales e përtej asaj poezie që reales ia mbyll dyert me gozhdë, për të ecur në fijet e intuitives, e irracionalitetit. Fredi i mbeti besnik kësaj manierës së dytë. Prozator, eseist, por në arritjet e tij më të mira është një poet formalist i përsosur. Libri i tij i fundit “Erdhi koha të vdes përsëri” (1994), “Në vetmi” (2004) mbase e vulos atë si të tillë deri në fund. Ashtu lindi si poet, ashtu vdiq.

Fredi ishte për vdekjen e reales, më mirë do të thoshim për transmigrimin e reales në imagjinatë. Tërë jetën ka qenë kështu. Një fantazmë e tjetër bote. Pak enigmatik. Pak i zhytur në mitomani. Më 1972 më takon për herë të parë. Bisedojmë gjatë. Më thoshte: e di se një poezia ime është botuar në gazetën “New York Times”? E di, Sadik, se si shkruhet poezia? Ja: ra mbrëmja, ajo u shndërrua befas në një kalë. Një re u bë vjeshtë. Dhe ai i thoshte këto kaq seriozisht, sa të thoshje: jam a s’jam në rregull unë që i dëgjoj, se ai vetë as që dyshonte kurrën e kurrës në ato që thoshte. Edhe fizikish ishte penj-penj e i ligësht. Vetëm sytë e tij kishin një magnet namatisës si të magjistarëve. Me ata dhe me zërin e butë, grykor e përkëdhelës të shushaste.

Në burgun komunist ai do të ishte te “600-shat”. Quheshin kështu se u jepnin vetëm 600 gram bukë në ditë. Asgjë më shumë, veç supërave shplarovina nga ato me perime që nuk i hanin as derrat. Shteti harxhonte për ta!
600-shat kishin këtë dietë se ata nuk punonin. Ishin njerëz të rrënuar fizikisht. Ata mbaheshin në burg me synimin që mundësisht të zhdukeshin, të shuheshin. Me kohë këtij njeriu lëkura e verdhë i ngjitej pas kockave, veshët i bëheshin të hollë si letra e cigares, të tejdukshëm sa të shihje tej për tej tyre. Pa ndihmën e familjeve me ushqime, shumë nga këta 600-shat mbeteshin përgjithmonë aty brenda telave me gjemba.

Liria e pas 90-tës Fredin prapë e gjeti kontravers. Ai i hyri biznesit. Por fantazmagoria, ana më e gjallë se sa sensi i realitetit në trurin e tij, bëri që, pas një suksesi të shkurtër, të bjerë në shkatërrimin total. Ai i ngatërronte botët.
Lehtësisht fantazinë e merrte për realitet. Dhe realitetin e pështirë të tranzicionit e thithte me të dy mushkëritë si fantazi. Kjo e fundit që e kishte ndihmuar në art, u hakmorr hidhur në biznes.

Vitet e fundit qenë të mundimshme dhe të dhimbshme si për askënd tjetër. Kurrë nuk pati një familje, një vatër të vetën. Kurrë nuk i zinte vendi vend. Të afërmve të tij mundet u solli telashe pa fund dhe pa anë. Ata pak miq që i pati afër gjer në ditët e fundit, thonë se ai, i sëmurë, po e dëshironte vdekjen.
Dhe ajo erdhi. Fredi, më së fundi, na iku përgjithmonë. Ky bohem i të dy kohëve: i asaj komuniste dhe i kësaj postkomuniste. Vetëm Shkodra e tij mund të na dhuronte një shije të tillë trillane e të harruar prej kohësh: bohemianën e poetëve.

Shekulli, 19/02/2006

U mbyll një arkapí

Fëmija i padëshiruar i poezisë

Për shkrimtarët dimri paskësh qenë më i pashpirti i stinëve. Duket sikur këto ditë mortja gjuan vetëm shkrimtarë.
Ndonjërin e gjeti të lodhur. Një tjetër të thyer në moshë e ndokënd e kapi lehtësisht teksa ecte në tokë. Frederik Rreshpen e gjuajti në qiell. Rrethuar me botën e vet të imët, bardhezi dhe pa zhurmë, si në një film pa zë. Kështu ishte jeta e tij: me pak sende, të cilat dukej sikur i kishte sjellë me vete nga një botë personale sesa i kishte gjetur të gatshme, këtu e mijëra vjet mbi dhe. Dukej sikur kjo botë i qe taksur atij, qe krijuar enkas për të, qoftë si gjuhë, qoftë si emocion.

Dhe këtu është fjala për lule, statuja ilire, zogj të vegjël, shtegtime ciganësh, kopshtie me luanët e fëmijërisë, ujë të vjetër pusesh, dimër dhe ç’dimër, shira të pandërprerë, rapsodë që vajtojnë drurët e vdekur në vjeshtë, profetë të rremë dhe profani pagane në mënyrën se si ai jetoi - me pako gjë - si shpezë, hënëza, ëndërr itake, ajër, pranverë dhe tingëllima të një kozmogonie hermetike dhe vetiake të cilën lejohej ta pëlqeje, por jo ta duartrokisje, se tashmë dihet, ndonëse jo për të gjithë, filmi ishte bardhezi dhe pa zë... Enisé, Enise..., fare pa të keq të shkon nëpër mend të pyesësh; a ka pasur fjalë të këtilla në përdorim poezia shqipe e atyre viteve dhe a ishte Rreshpja fëmija i padëshiruar i poezisë së kohës?

Kjo ishte bota e tij, mbi të cilën Frederik Rreshpja qëndroi si Perëndi e Humbjes, duke pranuar dhe duke e hedhur në zar për t’i tretur gjithë sa pati: Fatin dhe Fatkeqësinë njëherësh, Burgun dhe të Përzgjedhurin e Muzës, Shkodrën dhe shtrëngimin për të jetuar jashtë mureve të saj, largësinë prej të afërmve dhe shoqërimin me njerëz që iu ndodhën pranë, poezitë e bukura dhe mungesën e botuesve. Sjell ndërmend kohën kur përgatiteshin numrat e parë të revistës letrare jetëshkurtër “Evropa” dhe kur Rreshpja u tregonte të pranishmëve fëmijërinë si një kohë me Evë dhe Adam, ku as edhe gjarpri nuk kishte lindur. Por, po të dëgjoje jetën e tij, të cilën e rrëfente me një mitomani farfuritëse, gjithmonë duke shtuar detaje të padëgjuara, të bëhej sikur ai kishte thëthirë në një pikë të vetme, si në një aleph, gjithë ç’kishte mbetur nga pikëllimi i botës që pas Ovidit, Du Fusë, Dantes, Tagorës, duke mbyllur pas vetes portën e poetëve fatkeqë dhe duke lënë matanë buzagazin e lumtur të poetëve në kohë proze.

Tani që Rreshpja nuk është më në këtë jetë kujtohemi se atij i është marrë më shumë se ç’i është dhënë, (përfshi këtu edhe Çmimin Kombëtar të poezisë të cilin gjithë reverancë na e ktheu sot). Ndoshta kishte ardhur në jetë me këtë shenjë të gdhendur mbi ballë, por nuk ia kuptuam, as edhe kur shihnim se si ushqente bishën e vet të zbutur - Humbjen - me ç’kishte më të dashur dhe më të shtrenjtë. Rreshpja thjesht pajtohej me Fatin duke e nderuar si Perëndi ose...ose ngaqë vetë ai i besonte i pari ato që shkruante: ... “mua asnjë vdekje nuk më zë.”

Nuk është e hijshme të kujtojmë tani se ç’pruri Rreshpja në poezinë shqipe, pasi përtej vargjeve duhet thënë se ai solli veten e tij – poetin që ruajti të paprekur genin poetik, të vetëlindurin, të vetëbërin, arketipin e harruar dhe zgjatimin lirik në kohë të De Radës, Serembes, Lasgushit, Camajt. Rreshpja ishte Princi i Vogël i kësaj aradhe të ndritur poetike që me materie të mpakur gatoi ëndrra të pandërlikuara edhe kur realiteti ishte kundër tij.

Mbase ai ndërroi jetë duke zhgënjyer ndokënd, pasi shumëkush mund të ketë pritur me kohë e pa vakt disidenca të tjera prej tij. Por në të vërtetë ai i bëri me art ato që ndërmenden se mund ta kryhen pa estetikë, pasi Rreshpja punoi me licentia poetica jetëgjatë.
U mbyll një arkapí dhe poezia shqipe do të ndihet më e varfëruar, pasi bashkë me Frederik Rreshpen, shkoi edhe lloji i poetit që as nuk mund ta shpikim dhe as nuk mund ta rikrijojmë dot me gjithë vargjet brilante dhe për talljen me botën, së paku hëpërhë, gjersa të mbajmë mend këto radhë: “O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri. / Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det / Për varkat e lotve."

Shekulli 19/02/2006

Vjollcë e vogël, o shpirt

Vjollcë e vogël, o shpirt, janë fjalë të Frederik Rreshpjes, është vargu i fundit i një poezie, por kam filluar ta pëshpëris si refren sa herë marr në duar librin me poezitë e tij të zgjedhura “Në vetmi”, 2004. Tani mund të flasim lirshëm për Rreshpjen. Ka pak kohë që ka shkuar te etrit e tij letrarë, Bogdani, Fishta, Mjeda, Migjeni. Ka shkuar në altarin e fjalës shqipe, atje mund t’i gjesh bashkë. “Ata enden në ajër - thotë poeti - se varret jua kanë prishur”. Edhe në rrugën e Rreshpjes, të njëjtat duar kanë prishur mjaft shenja, kanë sajuar mjaft pusira, prita, gremina.

“Po gjithmonë ka mes këngës një mesnatë si palmë/ që s’më lë të bëhem Saharë”
Një jetë e ngarkuar me vuajtje, burgje, sëmundje, varfëri. Një shpirt i kulluar derdhur në një poezi brilante, nga të rrallat në letërsinë shqipe. Ndërgjegjja e tij është ndërgjegje e origjinës, e etnisë. Provoi prangat në duar, provoi lirinë e të qënurit poet. Me pak fjalë, një jetë e shpëtuar, e zhburgosur nga magjia e flijimit artistik. Është e vështirë të shkëputësh vargje prej tij, janë të pandashme si një përshpirtje shekullore, dalë nga një shpirt i qëruar, ardhur nga purgatori i dashurisë njerëzore. Ka ndjekur lëvizjet e zogjve në qiell, është ngazëllyer e mallëngjyer për ta, ka soditur lëvizjet e fëmijëve në rrugë, është lumturuar për ta dhe është kujtuar për veten: “Pashë fëmijët në rrugë/ Të qeshur, të bukur dhe delikatë /si vazot e çmuara ku nënat fshehin ëndrrat e tyre/ Më panë dhe u trishtuan/ E kuptuan që unë nuk kam qënë kurrë fëmijë”

Përbuzës i bizneseve me vuajtjet dhe martirizimin e të tjerëve, Rreshpja nuk ka heshtur, edhe kur heshtja kish pllakosur gjithandej. E sulmonin për majtizmin e tij, ata që mburreshin dhe garantonin ardhmërinë me plagët dhe eshtrat e viktimave të tyre. Ka parë të vrarët e dy prillit në Shkodër dhe ka shkruar, si asnjë tjetër:
“Të vrarët i rreshtuan në sheshin DEMOKRACIA / mbështjellë me çarçafët e dhëndërrisë/ Po shtypi tha se zgjedhjet qenë të ndershme/ Të lira dhe korrekte/ Ashtu dhe TV-të/ Pastaj lanë gjakun/ te ullishtja me drurët e përdredhur nga dhimbja/ Eh! Ullinjtë e Shqipërisë dhe paqja juaj e mallkuar”

Pata fatin të njihesha me të, ende pa e lexuar. E shikoja me kureshtje atë burrë të zeshkët e të mplakur para kohe. Salla e lidhjes së shkrimtarëve ishte hapur më në fund dhe mirëpriste të gjitha moshat dhe speciet, sidomos pijanecët. Disa herë isha ulur, midis të tjerëve, në tavolinën e tij ku kish vetëm një tavëll cigaresh. Nuk fliste. Pasthirrma të shpeshta, aprovuese a kundërshtuese, shprehje të fytyrës, pa fjalime dhe këshilla të rastit, e çuditërisht, pa rrëfyer asnjë kujtim vetjak. “Kam hequr aq shumë në jetë - thotë një shprehje popullore në Labëri - sa vetëm varrit mund t’ia tregoj.” Po ndoshta Rreshpja nuk heshtte se priste rastin e përshtatshëm sipas shprehjes së urtë. Ndoshta e mbërthente gojëkyçur fati i të rinjve që e rrethonin me dashuri dhe respekt. Shikonte me padurim, mbase me keqardhje. I kish provuar të gjitha ëndrrat që kishin tani këta të rinj optimistë, i kish kapërcyer të gjitha netët dhe dimrat që do vijnë mbi brezat e tjerë plot ambicje dhe projekte, i kish jetuar të gjitha skëterrat sociale, të gjitha mrekullitë ideologjike… Prej këtej buronte, me siguri, heshtja e tij enigmatike por domethënëse: “Çudi me këtë pemë që furshullin me duar lakuriq/ çudi me mua që nuk të thashë lamtumirë”, - shkruan diku ai.

Arti i Rreshpjes është shenjtërues: nga shembujt e urrejtjes çnjerëzore nxjerr mësime dashurie, nga hedhurinat e zhgjënjimeve ngre në qiell iluzione të reja, të fisme. Tek “At Fishtës, i zhvarrosur, i hedhur në Drin” shkruan: “Ah, po duart e tua/ u tretën nën rrënjët e lumenjve!/ Mbi sytë e tu kaloi Drini dhe ra në det”.
Tek “Vetvetes”: “Unë kam qënë trishtimi i botës/ O ajër i mbrëmjes, mbështillmë,/ erdhi ora të vdes përsëri!” Rreshpjen e bën të barabartë me etërit e tij letrarë harmonia e rrallë dhe torturuese midis asaj që jetoi dhe asaj që shkroi. Poezia e tij i ka shtyrë në harrim dekoratat e horrave butaforikë, nga dafinat e thara të realizmit socialist deri te lëmoshat reciproke të ditëve tona. Kombinati i medaljeve dhe industria jonë e vipave (vipa pa kurrfarë pune e vepre) edhe në vitin 2005 pati mjaft prodhime, zbulime e fitues. As vjet, (2005), në prag të lamtumirës përfundimtare, Rreshpjes nuk iu dha ndonjë mirënjohje nga organet përkatëse. (Kujtojmë se përmendorja e tij poetike “Në vetmi”, u botua në vitin 2004).

“Atje larg te ishujt e kaltër / pashë portretin tënd në horizont, /ç’bën atje larg dhe pse u bëre re ?/ Unë do të mbetem në këtë tokë që quhet Shqipëri./ Atë ditë ti zbrit dhe sillmë një trëndafil prej shiu”.
Ashtu ndodhi, profecia dhe dëshira u bashkuan për poetin. Megjithatë, ajo ditë erdhi më shpejt se ç’duhej. Rreshpja iku pa thënë asnjë fjalë për veten e tij, iku me çantën që i rrëshqiste shpesh nga supi, me bastunin besnik, me kapelën dhe melankolinë karakteristike. “Na gjeti mëngjesi përsëri në rrugë, moj kapelja ime e vjetër”. Nuk di se kush shkoi ta përcillte atë ditë djalin e artë të lirikës shqipe. Di se natyra qau për të, me një shi të shtruar, të butë, përkëdhelës.