Dy martirë të Radio Tiranës, Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho (1963)

Atë pasdite përvëluese të së dielës së 13 korrikut të vitit 1963, i bëmë një vizitë urimi në shtëpi një shokut tonë të redaksisë së kulturës në Radio. Dhe jo pa arsye: ai martohej. Çuditërisht, Fadil Kokomani dhe shoku i tij i ngushtë, Vangjel Lezho, që punonin në këtë redaksi, shumë të vëmendshëm në kësi rastesh, munguan.

Merreni me mend habinë tonë e, mbi të gjitha timen, kur të nesërmen në mëngjes, sapo filluam punë, mësuam se Vangjeli ishte arrestuar në një orvatje të tij dhe të disa shokëve të tjerë për t'u arratisur nga liqeni i Pogradecit për në Jugosllavi.

Me Fadilin isha lidhur me një miqësi të madhe. Dhe për këtë miqësi isha krenar. Me të mbaruar studimet e larta për gazetari në Lenigrad, duke punuar menjëherë në Radio Tirana, Fadili ishte bërë, pa dyshim, gazetari më i mirë në fushën e reportazheve dhe emisioneve me nivel shumë të lartë për kulturën, artin dhe madje muzikën. Thuajse i këtij niveli ishte dhe Vangjeli, që edhe ai kishte mbaruar studimet e larta për gazetari, por në Moskë.

Me Fadilin kisha bërë jo rrallë biseda me "zarar". Besimi që pati tek unë duke u shprehur hapur për shumë e shumë gjëra që lidheshin me rregjimin e atëhershëm, më bëri ta doja dhe më shumë.

Dhe ja, shoku i tij më i ngushtë, Vangjel Lezho, ishte tashmë në burg. Atë pasdite, kur dolëm nga zyra në ballkonin e katit të tretë të Radios, e pyeta me shumë frikë se si kishte ndodhur kjo gjëmë. "As unë nuk e di," - m'u përgjigj. - Për këtë çeshtje më thiri dhe më pyeti edhe sekretari i partisë," - dhe përmendi emrin e tij. M'u duk kaq i shpenguar në këtë bisedë tepër të shkurtër, sa njëmend e besova.

Kaluan ditë. Erdhi dhe pasditja e 5 gushtit, një pasdite çuditërisht e flladitur, me një diell që tek shkiste nga perëndimi, i jepte vezullime të purpurta zyrës sonë, duke na krijuar një gjendje humori. Na e shtoi dhe më tepër këtë humor Fadili, me barcaletat e tij që i rrëfente me një mjeshtri, që do t'ia kishin zili dhe aktorët e estradës.

"Në parkun "Gorki" të Moskës, - po tregonte kur po vinte koha të linim punën, - një grua e bukur iu afrua një djaloshi thatim që kishte dalë aty të lypte gjëkafshë se po ngordhte urie, dhe i tha me zë lutës: "A do të kishit mirësinë të vinit në shtëpinë time? E si të mos pranonte djaloshi këtë propozim! Iu vu pas gruas që tundte vithet sikur t'i thoshte; "Ja, bëj gajret, se pas pak do të jemi në shtëpi dhe atje...". Dhe, njëmend, me t'u futur në korridor, e ftoi djaloshin thatim që mezi mbahej më këmbë, që të shkonte në dhomën pranë dhe atje të zhvishej. Djaloshi, pa e bërë të gjatë, hoqi fët e fët pantallonat e këmishëm duke zbuluar trupin si ciragë e thatë, në pritje të ethshme të kësaj zonje që kishtë rënë siç duket ne sevda me të. Dhe merreni me mend se, pa kaluar as disa dekika, zonja me një buzëqeshje të mirëkëndshme, u fut në dhomë dhe kur po i afrohej duke nazetuar, tha; "Fëmijë, pa ejani këtu në dhomë.!

"Djaloshi që ashtu siç i ngriheshin zorrët përpjetë, po i ngrihej dhe ai mjeti i perëndisë nën brekët e zhubravitura në pritje për të bërë hyxhym aty ku duhej, mbeti i shkordhur, kur pa t'ia behnin në dhomë dy fëmijë të vegjël. "Po këta, ç'duan këtu," - tha me vete. Dhe gati sa nuk u shastis kur dëgjoi që bukuroshja shtoi me rreptësi: "Siç është si karthi ky xhaxhi, kështu do të bëheni dhe ju, po të mos hani." Doemos, pas kësaj barcelete të bukur, ne qeshëm me të madhe. Mirëpo ishte e qeshura e fundit.

Me të zbritur poshtë, nga kabina e oficerit të rojës u dëgjua zëri i dezhurit: "Fadil, a nuk vjen një çikë këtu?" U ndamë aty, për t'u takuar përsëri të nesërmen në mëngjes. Dhe ja, aty nga ora dhjetë e mëngjesit, përgjegjësi i redaksisë, edhe ai i diplomuar për gazetari në Leningrad, por që vuante nga smira dhe nakari që Fadili ishte shumë më i zoti se ai, pa e fshehur fare gëzimin që i gëlonte në shpirt, na kumtoi: "Siç e dini, para tri javësh Sigurimi i Shtetit arrestoi Vangjelin. Mbrëmë, duke dalë nga Radio, u arrestua dhe Fadili. Edhe ai është përpjekur të arratisej me shokun e tij të ngushtë." Nuk di se si përmbajta një klithmë që ishte gati të më shpërthente nga buzët që më dridheshin.

Ishte e martë e të enjten në mbrëmje do të transmetohej emisioni "Universiteti Popullor i Radios", krijuar nga vetë Fadili, një emision që ishtë bërë kaq i pëlqyer nga radiodëgjuesit. Pa humbur kohë, përgjegjësi i redaksisë më porositi që të përfundoja emisionin e nisur nga ai. Me duar që më dridheshin, hapa sirtarin e tryezës së tij dhe në një fletë të bardhë më ranë së sy këto radhë: "Sonte në emisionin "Universiteti popullor i Radios, në vazhdim të ciklit kushtuar pikturës së periudhës së klasicizmit francez, do t'ju flasim për krijimtarinë e piktorit të shquar, Nikola Pusen..." Kaq kishte mundur të shkruante Fadili. Dhe në vazhdën e atyre shkronjave të rrumbullakta të shkrimit të tij të qartë, unë duhej të përfundoja atë që duhej ta kishte përfunduar ai...

Çdo gjë më shkoi ndër mend: Fadili i arrestuar, hetuesi që e pyeste me kë kishte biseduar, përgjigja e Fadilit se midis të tjerëvë kishte biseduar dhe me mua... Arrestimi im... ballafaqimi me Fadilin... dënimi im për agjitacion dhe propagandë... Asnjë nga këto nuk ndodhi. Fadili mund të ishte kërcënuar, por emrin tim dhe të të tjerëve me të cilët mund të kishte biseduar, nuk e kishte zënë me gojë. Pas disa muajsh, kur u binda se nuk do të arrestohesha, e falenderova me vete.

Kishte tek-tuk ndonjë keqdashës që gjatë atyre ditëvë thoshte se një pjesë të barcaletave Fadili i rrëfente me nëntekst. Një e tillë ishte dhe barceleta e mësipërme. Në fakt ajo nuk ishte ruse, por italiane. Por Fadili qëllimisht e zhvendoste ngjarjen në Rusinë revizioniste, që "vuante për bukë", duke nënkuptuar se edhe në Shqipëri ndodhte e njëjta gjë. Dhë kështu ishte.

Gjyqi i tij dhe Vangjelit u bë në nëntor-dhjetor të atij viti. Ata u dënuan me 25 vjet heqje lirie, sipas vendimit të gjykatës së lartë, datë 6.12.1963, për krimin e tradhtisë, vepra terroriste, agjtacion e propagandë, armëmbajtje pa leje...

...Kalonin vite por unë kurrë nuk mund t'i harroja ata dy shokë nga të cilët kisha mësuar shumë. Në sallën e shtypit të huaj të Bibliotekës Kombëtare jo rrallë takoja të motrën. Nuk guxoja ta pyesja. Po, më së fundi një herë e theva akullin. Me zë të ulët dhe plot frikë m'u përgjigj se atë e kishin lëvizur sa në një kamp në tjetrin dhe se tani nuk e dinte se ku e vuante dënimin.

Dhe ja, më 1979, pas 13 vjet jete në burg, mora vesh lajmin tragjik të pushkatimit të tij dhe Vangjelit. Pikërisht atëhërë kur ata me uljen e dënimit, siç ndodhte në raste festash, edhe mund të ishin liruar.

Pas shëmbjes së diktaturës kumuniste nga publicisti Robert Vullkani, i cili kishte kaluar vitet e dënimit mizor se bashku me ta në të ashuqujturat kampe të riedukimit në Fushë Krujë, Elbasan, Shrovotinë, Spaç, Burrel, mësova të vërtetën. Pikërisht në gusht të vitit 1978, Vangjeli dhe Fadili i kishin dërguar një lëtër anëtarëvë të Byrosë Politike, në të cilën theksonin se në rast se ata nuk do të ndalnin diktatorin Enver Hoxha, ai do ta shpinte Shqipërinë, tashmë të izoluar nga bota, në greminë. "Para se ta shkruanin atë letër, - më thoshte një ditë Roberti, - i këshillova se me këtë veprim do të përfundonin në togën e pushkatimit. Por ata kishin marrë parasysh gjithçka."

Në librin e tij "Ridënimi", publicisti i njohur Fatos Lubonja, përshkruan me ngjyra tragjike se ç'ndodhi më pas. Në një sallë të Burgut të Ri të Tiranës, ku ndodheshin dhe shumë të burgosur të tjerë, midis të cilëve edhe Robert Vullkani dhe vetë Fatos Lubonja, u zhvillua procesi gjyqësor. Dhe gjatë atij procesi Fadili dhe Vangjeli, u dënuan me pushkatim për krimin e krijimit të një organizate kundërrevolucionare, revizioniste për të kryer krime kundër shtetit. Kurse Fatosi dhe Roberti u dënuan edhe me dhjetë vjet të tjera burgim të rëndë. Si Fadili, ashtu dhe Vangjeli, siç kujton Fatosi, e pritën dënimin me gjakftohtësi. Dhe jo vetëm kaq. Në fjalën e tyre të fundit prej 30 faqesh ata, midis të tjerash, shqiptuan plot siguri:

"Në plenumin e 4-t të Komitetit Qendror më 1973, vetë sekretari i parë, Enver Hoxha, ndër të tjera thotë: "Burgu është forma e fundit e edukimit. Bukur fort! Po ç'del nga kjo procedurë e fundit e nënshtrimit, torturës dhe vdekjes së ngadalshme? Akuzantët na propozojnë: "O mangi questa minestra, o salti fuori dalla finestra!" Jo, zotërinj akuzantë, ne nuk do ta hamë këtë çorbë helmatisëse dhe as do të hidhemi nga dritarja, por do të kërkojmë energjikisht që përgatitësit e kësaj kornize ...të kësaj hakmarrjeje pa doreza, (dhe kjo, sipas mendimit tonë kryesisht për letrat e dërguara), të vinë këtu dhe të japin llogari... Ne, Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho... jemi muzikantë dhe gazetarë në muzikën e nëndheshme të asaj aperture njerëzore që quhet jetë-liri-luftë-revolucion-patriotizëm. Pra, disa nga aperturat e aktakuzës dhe procedurës hetimore u përpoqëm t'ia paraqesim kolegjit gjyqësor të këtij procesi..."

Më 29 maj 1979 ata u pushkatuan. "Disa ditë më pas, - siç kujton Abdulla Sallaku, edhe ai gazetar në Radio Tirana, i dënuar me 30 vjet për tentativë arratisje, - një oficer madhor na mblodhi në Burgun e Spaçit dhe na tregoi dy fotrografi; në njërën shihej Fadili dhe Vangjeli para gropës së varrit të tyre të përbashkët dhe në të dytën të dy të masakruar brenda në varr. "Kështu do ta pësoni edhe ju, në rast se do të bëni si ata" - na u kërcënua ai duke skërmitur dhëmbët"

Ky qe fundi tragjik i këtyre dy martirëvë të Radio Tiranës, të cilët, ndonëse e dinin që do të pushkatohëshin, mbajtën një qëndrim të paparë deri atëherë, para xhelatëve të diktaturës enverhoxhiane.