Gjuha shqipe duhet të nxirret nga bunkeri ku e futi Kongresi orwellian i Drejtshkrimit

FJALOR I GJUHËS SHQIPE ME 41.000 FJALË TË PËRJASHTUARA

Zoti Elezi, ju sapo keni botuar një Fjalor të Gjuhës Shqipe, një realizim krejt i veçantë, po aq sa dhe i papritur e befasues. A mund të na thoni diçka më gjërësisht se njoftimet që po japin gazetat shqipe në Tiranë, në Europë e në SHBA?
MEHMET ELEZI: Në këtë Fjalor është përmbledhur një pasuri gjuhësore, përkah numri i fjalëve, e barabartë me atë që ka Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (FGJSSH, 1980) i akademisë, i cili ishte vlerësuar si më i madhi fjalor shqip-shqip i botuar deri tashti. FGJSSH ka rreth 41.000 fjalë. Në Fjalorin për të cilin më pyesni, unë kam përmbledhur edhe 41.000 fjalë të tjera, të cilat nuk gjinden në fjalorët e akademisë. Shumica dërmuese e këtyre fjalëve mund të quhen, pa metaforë, fjalë të përndjekura. Janë përjashtuar në përputhje me platformën orwelliane, me të cilën u hartuan FGJSSH (1980) dhe poashtu Fjalori i 2002-shit, që në thelb iu përmbajt të njëjtës platformë përjashtuese.

Pra, ç’e dallon Fjalorin tuaj nga ata që ka botuar Akademia e Shkencave e Tiranës më 1980 e më 2002?
MEHMET ELEZI: Ka dallime në konceptimin e gjuhës shqipe, ka edhe në përpunimin shkencor të lëndës. Dallimi në konceptimin e gjuhës shqipe është thelbësor. Konceptimi im është i kundërt me konceptin mbi të cilin u hartuan fjalorët e akademisë. Unë i përmbahem gjithëpërfshirjes në gjuhë, jam kundër përjashtimit të vlerave vetëm pse ato nuk janë nga krahina e dikujt ose pse nuk përputhen me ideologjinë a paragjykimet e dikujt. Në Fjalorin që sapo doli kam fjalë e shprehje nga të gjitha trojet shqiptare ose ku flitet shqip. Nga Veriu i Shqipërisë, nga Kosova, nga Plava e Gusia, nga Tetova e Lugina e Preshevës, nga Çamëria, nga arbëreshët e Italisë. Por edhe nga katunde të Vlorës, Gjirokastrës a Lushnjës. Gjen fjalë nga vepra e Fishtës dhe e Anton Çetës, po edhe nga vepra e Konicës dhe e Kutelit.
Pasuritë e gjuhës shqipe në dialektin gegë të saj u përjashtuan nga standardi. Ato u prenë me sëpatë. Prej kësaj sëpate të madhe gjuha shqipe kullon gjak.

Me sa duket më shumë ka fjalë të gegërishtes?...
MEHMET ELEZI: Nuk më interesojnë gegërishtja e toskërishtja, më intereson gjuha shqipe. Në fjalor ka më shumë fjalë të gjuhës shqipe në dialektin gegë të saj, sepse pikërisht pasuritë e gjuhës shqipe në dialektin gegë të saj u përjashtuan nga standardi. Ato u prenë me sëpatë. Prej kësaj sëpate të madhe gjuha shqipe kullon gjak.

Thatë se midis Fjalorit tuaj dhe fjalorëve të akademisë ka dallime edhe në përpunimin shkencor të lëndës?
MEHMET ELEZI: Po përmend dy kryesoret. Unë kam bërë shtjellime etimologjike, në FGJSSH këto mungojnë. Fjalori që sapo kam botuar është i vetmi fjalor shqip-shqip deri sot që ka edhe etimologjinë e fjalëve. Duke ua ditur prejardhjen fjalëve, përkapet më mirë kuptimi dhe krijohet natyrshëm vetëdija e përdorimit të tyre.
Etimologjia është një rrugë plot kurthe e të papritura, një fushë e minuar për gjuhëtarin. Të paktën jam munduar të dëshmoj se “djalli nuk është aq i zi sa thonë”, domethënë me pak përkushtim nuk është e pamundur të hartohet një fjalor etimologjik i gjuhës shqipe me bashkërendimin e të gjitha forcave akademike shqiptare. Qysh më 1952 Çabej e shtronte nevojën e një fjalori të tillë pasi, siç thoshte ai, “Fjalori i Meyerit botuar më 1891, me gjithë meritat e mëdha që ka, është sot i vjetruar nga shumë pikëpamje. Studimet e etimologjisë shqiptare që nga ajo kohë e gjer më sot kanë shkuar përpara për hir sidomos të punës së H. Pedersenit e N. Joklit”. Më pas vepra e filluar prej tyre u thellua e u pasurua shumë prej Çabejt vetë.
Kanë kaluar mbi pesëdhjetë vjet, ka hyrë mijëvjeçari i ri e ne vazhdojmë të jemi i vetmi popull i kontinentit me një gjuhë kaq të vjetër e pa një fjalor etimologjik të saj. I vetmi “Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe” është publikuar së voni në anglisht prej dijetarit Vladimir Orel. Me gjithë vlerat, ai nuk u ka shpëtuar disa pasaktësive e mangësive shpesh të mëdha, për të cilat besoj se nuk është vendi me u ndalë tashti.
Dallimi i dytë është në lëndën që shtjellon e saktëson kuptimin e fjalëve. Unë nuk jam prirur kah shembujt anonimë, siç është vepruar në fjalorët e akademisë. Një numër shumë i madh shembujsh janë fjali, vargje etj. nga vepra autorësh të njohur, të cilët citohen në thonjëza, siç ndodh në fjalorët seriozë kudo në botë. Fjalori ilustrohet me mijëra vargje e shprehje të marruna drejtpërdrejt:
- nga krijimtaria e mbi 40 autorëve si Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Ernest Koliqi, Martin Camaj, Faik Konica, Mitrush Kuteli, Anton Çetta, Anton Pashku, Ismail Kadare, Azem Shkreli, Adem Demaçi, Ali Podrimja, Kim Mehmeti e shkrimtarë të tjerë të traditës e bashkëkohorë të krejt trevave shqiptare; -nga vepra madhore si Kanuni i Lekë Dukagjinit, Kanuni i Skanderbegut, Eposi i Kreshnikëve, Visaret e Kombit dhe thesare të tjera popullore. Ilustrohet edhe me:
- 5300 shprehje frazeologjike e rreth 5000 fjalë të urta popullore; - rreth 1000 gjëza, bestytni e paragjykime, doke, lojë-fjalësh, të dhëna për barnatimin popullor, yshtje etj. Shumë syresh botohen për herë të parë. Kam shfrytëzuar edhe pasuri të fjalorit të Gazullit, Bashkimit e të disa fjalorëve të tjerë më të vegjël, të mëvonshëm.

E keni shfrytëzuar arkivin e Institutit të Gjuhësisë?
MEHMET ELEZI: Në se nuk gabohem, nuk kam shkelur në dyerët e atij instituti qysh kur kam qenë student. Kam lexuar diku se në arkivat e tij ruhen rreth një milion skeda. Nuk e kuptoj përse ruhen, çfarë pritet, ato nuk janë shishe vere, që t’u shtohet vlera me vjetrimin. Përse nuk përpunohen me u pasqyrue nëpër fjalorë? Është një institucion i tërë, me mbështetje logjistike, financiare, profesionale, siç është Instituti i Gjuhësisë. Nuk është pra një njeri i vetëm, që ngrihet në tre të mëngjesit e mbështillet me batanije që të mos mërrë të ftohur, duke bërë gjithçka vetë.

Lajmit për daljen ne dritë të Fjalorit tuaj një e përditshme i vuri titullin “Sfidë për Akademinë e Shkencave”. Si e komentoni këtë titull?
MEHMET ELEZI: Unë nuk jam nisur për të sfiduar askënd. Thjesht kam punuar.

Tashti që Fjalori është shpërndarë nëpër librari, a keni ndonjë peng?
MEHMET ELEZI: Kam dy pengje. I pari: do të kisha dashtë me punue edhe do kohë në të. Të paktën edhe nja dy vjet.

Mbase më mirë që e hoqët duarsh: një fjalor njëgjuhësh nuk mbaron kurrë?
MEHMET ELEZI: Keni të drejtë. Por, e para, doja me e kalue të gjithin edhe një herë nëpër duar, për t’i bërë disa krehje, plotësime e lëmime. Dhe e dyta, doja me i shtue edhe do fjalë, për të cilat pjesërisht mund të them se i kisha gjetur burimet e pjesërisht do t’i gjeja, e dija pak a shumë ku me i kërkue. Kam parasysh qindra e ndoshta mijëra fjalë, që mund t’i kisha përfshirë edhe ato. Synimin e kisha me ba një Fjalor me jo më pak se 50.000 fjalë të përjashtuara.

Pse s’e vazhduat në Bernë?
MEHMET ELEZI: Për të vazhduar punën me Fjalorin më duhej me pasë skaj vetes një bibliotekë të tërë. Këtu s’mund ta kem. Në anën tjetër puna në ambasadë nuk më le shumë kohë të lire, aq sa do të më duhej për Fjalorin. Ndryshe nga një roman, për shembull, një fjalor si ky kërkon shumë kohë, është një lloj vrime e zezë për kohën. Këto tetë vjet ai më ka thithur energjitë e kohën në mënyrë të pabesueshme. Dhe m’i ka zhvendosur krejtësisht disa plane të tjera.

Po pengu i dytë?
MEHMET ELEZI: Këtij s’kisha ç’ti bëja, edhe po të kisha ndenjë edhe dy vjet a pesë vjet. Mund të them me dhimbje se kam lënë pa vjelë një numër shumë të madh fjalësh të Kanunit të Lekë Dukagjinit e të disa autorëve qysh prej Fishtës e deri te Sh. Gjeçovi, E. Koliqi e M. Camaj. Edhe shumë fjalë të Bashkimit, Gazullit e të fjalorëve të hartuar në trevat shqiptare në ish-Jugosllavi, ashtu dhe të burimeve të tjera që përmenden në bibliografi, i kam lënë: emra bimësh e kafshësh, caqe teknike si dhe të tjera. Kjo ka ndodhur sepse këtyre fjalëve nuk arrija me ua përkapë kënaqshëm kuptimet ose nuk arrija me u shprehë për etimologjinë e tyre.
Për t’i kapërcyer këto vështirësi, veç të tjerash, do të duhej me hulumtue në viset ku është mbështetur më shumë gjuha e këtyre autorëve, çka ishte jashtë mundësive të mia. Këto fjalë nuk janë pak: të tëra së bashku bëhen mijëra.
Mbetet me shpresue se një ditë gjuhëtarë të rinj të përkushtuar e profesionistë do t’i hulumtojnë ato duke shkuar deri te përdoruesit. Nëse do të vazhdojë me pasë përdorues më, se ata po rrallohen shumë.

Gjatë punës tetë vjet me Fjalorin a i jeni trembur ndonjëherë dështimit?
MEHMET ELEZI: Po. Mund të them në dy raste, por që përsëriteshin. Pikësëpari tutesha se Fjalori mund të më mbetej pa botuar. Ju e dini, Kristoforidhi punoi një jetë të tërë e s’e pa në të gjallë të botuar Fjalorin e tij. Edhe më keq: pas vdekjes Fjalori i tij u shit për të larë borxhet e dikujt, kaloi nëpër duar bakallësh a tregtarësh e ra në dorë të konsullit grek, për të përfunduar pastaj në ministrinë e jashtme të Greqisë... Me ato rregatje mund të thuash se vetëm vullneti i Zotit e shpëtoi atë vepër. Tashti është kohë tjetër, megjithatë shpesh jam trishtuar duke menduar se s’do të gjeja sponsor. Në Shqipëri e në Kosovë ka shumë njerëz të pasur, por sa ia dinë ata vlerat gjuhës shqipe e kulturës kombëtare në tërësi? Ka parallinj që japin njëqind mijë euro për një spektakël televiziv që ikë bashkë me erën, brenda një nate, ndërkohë që shumë vështirë e shtinë dorën në xhep për një vepër shkencore a artistike, që mbetet. Pastaj shoqëria shqiptare, kultura e saj, për fat të keq, sundohen prej një oligarkie kulturore. Nëse nuk je i lidhur me qarqe të caktuara politike, me qarqet që kanë para, e ke shumë vështirë me botue, e edhe më vështirë me i ba publicitet veprës sate. Është zonja PP, Politparja, që, mjerisht, fut hundët e vendos jo pak edhe në krijimtari. Përfitoj nga rasti me i falënderue edhe një herë ata që financuan botimin e Fjalorit. Disa prej tyre u treguan veçanërisht dinjitozë, më thanë menjëherë po dhe vepruan menjëherë.

Folët për dy raste. Cili është i dyti?
MEHMET ELEZI: Ky i dyti është banal, pak për të qeshur e pak për të qarë… Gjatë punës më është prishur shumë herë kompjutri (kompjutrat, duhet thënë). Sidomos nga ndërprerjet e shpeshta, të paparalajmëruara të rrymës elektrike. Druhesha se një ditë të bukur mund të më shkonte gjithçka dëm. Javë për javë e hidhja punën nëpër disqe. Nuk e printoja dot, ishin shumë faqe. Disqet ndodhte që s’hapeshin...
Kongresin e Drejtshkrimit, ai nuk ishte një forum i mirëfilltë shkencor. Në Kongresin e Drejtshkrimit nuk kishte kurrfarë lirie. Janë mbi tridhjetë vjet që kur u mbajt Kongresi i Drejtshkrimit. Ndërkohë gjuha shqipe ka përjetuar zhvillime të jashtëzakonshme.

Cila është pikëpamja juaj si gjuhëtar rreth këtyre zhvillimeve?
MEHMET ELEZI: Një saktësim. Nuk e quaj veten gjuhëtar, megjithëse studimet i kam bërë pikërisht për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës (profesor Shaban Demiraj qe përpjekur shumë të më mbante në katedrën e gjuhës shqipe ne fakultet). Mendoj se më shumë jam një njeri i letrave, me përkushtim të veçantë ndaj gjuhës shqipe.
Sa për Kongresin e Drejtshkrimit, ai nuk ishte një forum i mirëfilltë shkencor. Nuk mjafton pjesëmarrja e disa dijetarëve në një konferencë që ajo të quhet shkencore. Kryesore është tjetërgjë: a kanë mundësi me i shprehë lirshëm pikëpamjet e tyre këta dijetarë, a është e njëjta hapësirë edhe për mendimin ndryshe e për mendimin kundër? Në Kongresin e Drejtshkrimit nuk kishte kurrfarë lirie. Aty mund të hidhej e të mbrohej vetëm pikëpamja e udhëheqjes politike të Tiranës së atëhershme. Ajo duhej mbështetur, vetëm për të duhej duartrokitur. Shfletoni shtypin e kohës për të kuptuar se ai kongres nuk dallonte shumë nga kongreset politike me presidiume të kuqe e brohoritje histerike për diktatorin.

Jeni për përmbysjen e atij kongresi?
MEHMET ELEZI: Edhe sikur Kongresi i Drejtshkrimit të kishte qenë një forum i lirë debatesh, në kushtet e reja të shqiptarëve në Ballkan, në kushtet e lëvizjes e integrimeve të shumanshme, gjuha ka pësuar ndryshime e zhvillime të mira e ndonjëherë jo të mira. Për më tepër, ndodhet përballë sfidash të njëmendta. Këto ndryshime duhen ndjekur e pasqyruar. Gjuhësia duhet të zhvillohet me gjuhën e gjallë e në shërbim të saj, të ecë bashkë me të.
Kongresi i Drejtshkrimit ia zinte frymën gjuhës qysh atëherë, le më tashti. Ai kullon ndryshk. Ndryshk ikonash të një kohe të vdekur. Ai duhet rishikuar në rrënjë. Merrni më të madhin e gjuhës shqipe, Eqrem Çabejn. As atëherë ai nuk ka qenë për zgjidhjen që u bë. Kurrë, në asnjë dokument, në asnjë kumtesë a shkrim të tij, nuk e ka mbështetur zgjidhjen që bëri Kongresi i Drejtshkrimit. S. Riza e të tjerët dihet. Prandaj Kongresi nuk iu besua atij as shkencëtarëve të tjerë të shqipes. Kongresin e organizuan dhe e drejtuan gjuhëtarë pa vepra. Gjuhëtarët me vepra ishin tepër të mëdhenj për të hyrë në kostumin e llamarintë të atij të ashtuquajturi kongres.

Jeni për ndryshimin e standardit, për ndërrimin e bazës dialektore të tij?
MEHMET ELEZI: Pse u dashka me i pa gjërat prapë bardhë e zi? Ndërmjet përmbysjes së standardit e lënies së tij siç është, midis këtyre dy alternativave të skajshme, ka plot zgjidhje të tjera, më të mira, më të dobishme, më të arsyeshme. Nuk jam për të përmbysur, jam për të riparuar. Gjuha shqipe duhet të nxirret nga bunkeri ku e futi Kongresi orwellian i Drejtshkrimit. Rregullat e tij arbitrare duhet të hapen, që standardi të përfshijë sa më shumë prej pasurive të pafundme që ka gjuha. Këto pasuri janë shumë më të mëdha e më shprehëse se ato që i kodifikon ai kongres. Duhet reformë e thellë edhe në gjuhë. Por kjo nuk duhet bërë me rrëmujë, me anarshi. Ashtu siç u vendosën në një forum këto rregulla, poashtu ndryshimet për reformimin e gjuhës duhet të vendosen nëpër forume shkencore, ku të diskutohet me argumente shkencore e jo me slogane politike. Kjo punë kërkon përgatitje, këshillime, diskutime, kërkime, përpara se të shkohet në forume vendimmarrëse të gjuhësisë. Në forume të shkohet me propozime të studiuara.
“Dreqshkrimi”
Kam parë në shtyp diçka për një si komision a këshill ndërakademik. Sikur po merren me këtë punë?
MEHMET ELEZI: Në shtyp s’kam parë asnjë propozim konkret të këtij këshilli, asnjë platformë, asnjë hap që premton fillimin e një reforme në gjuhë. Në atë këshill, për më tepër, s’kam parë asnjë emër prej atyre që mendojnë ndryshe nga sa mendohej tridhjetë a katërdhjetë vjet më parë. Janë pak a shumë të njëjtët emra që i copëtojnë duart duke duartrokitur për Kongresin e Drejtshkrimit (“dreqshkrimit”, do te thoshte Selman Riza).

Shtypi, radiot dhe televizionet. A mendoni se e bëjnë mirë detyren ndaj gjuhës sonë?
MEHMET ELEZI: Mendoj se janë pak ato gazeta e gazetarë që i ndihmojnë gjuhës shqipe dhe janë shumë ata që nuk i ndihmojnë asaj, ose që i ndihmojnë, përkundrazi, prishjes e shkatërrimit të gjuhës shqipe. Ashtu si shumica e politikanëve.

Keni pothuaj një vit ambasador i Republikës së Shqipërisë në Konfederatën e Zvicrës. A është e vështirë gjetja e kohës së lirë për punë krijuese kur je në një detyrë të tillë?
MEHMET ELEZI: Mendoj se gjithçka është vetiake, nuk është njësoj si te njëri, te tjetri. Kohë ka kurdoherë, për gjithkënd. Varet nga ngarkesa e punës, sigurisht, por varet edhe nga mënyra si e organizon dhe e përdor kohën.

Njiheni si publicist, shkrimtar e poet. Diçka për krijimtarinë tuaj artistike?
MEHMET ELEZI: Ndoshta për këtë është më mirë të flasim një herë tjetër. Faleminderit për intervistën.

Faleminderit juve.