NOBEL PËR SË VDEKURI...

Të thoshe se e kishe mik është njësoj sikur ti mbushje mendjen vehtes se kishe mik një yll në qiell. Ndaj më së shumti mbeten të pakuptueshme mënyrat e sjelljes së tij në këtë botë njerëzore ku kishte të ngjashëm veç veten. Edhe kur e shanin edhe kur e lavdëronin qëndronte indiferent si një orakull. Ishte tepër larg për të qënë tokësor Frederik Rreshpja, lirik-pikëllimi kozmik i shekullit shqiptar…

Pasioni i verbër për të lartësuar ose poshtëruar një individ në histori a në të përditshmen që na ka zënë këmbët, nuk është tjetër veçse ligësi. E këtë ligësi e kemi ne shqiptarët si një cilësor negativ që shfaqet me bollëk jo vetem në ditët tona por me rrënjë në kohë…sepse kërkojmë patjetër idhuj e këta idhuj( qofshin edhe pa krena) duhet të jenë patjetër kristal, përkundër kësaj antiidhujt duhet të jenë patjetër të përzhgryem e të përbaltun çfarë trishtueshëm të kujtojnë kohën e përçudnueme të luftës së klasave edhe në art.

E para se ta bëjmë në mënyrë sfidante me Kadarenë e kemi bërë me të tjerë, me Gjergj Fishtën, Ernest Koliqin, Martin Camajn, Bilal Xhaferrin, Frederik Rreshpen, Kasëm Trebeshinën, Jorgo Bllacin. Dhe nuk ka nevojë të themi se kush janë ata që kanë bërë këtë zullum letraroideologjik klasor se dihet, siç dihet proverbi "Mos shurro në det se ta sjell kripa në gjellë". Mirëpo kurrkush në këto trojet tona etnike nuk mësoi nga ky proverb ndaj vazhdojmë të hamë në gjellë kripën e vetpërmjerjës sonë kombëtare.

Ti thuash aksh shkrimtari çka qënë dhe çfarë është për kulturën shqiptare e Shqipërinë, me të mira e të këqija që ka, le ti thuhet, por, kursesi për ta denigruar, as atë, por as dhe ata që nuk e pelqejnë si shkrimtar. Ashtu si nuk mund të imponohet shija, nuk mund të imponohet autoriteti i një shkrimtari as për mirë as për keq. Letërsia është një pyll hyjnor me të gjitha llojet e drurëve ku pronar është vetem Zoti që e ka krijuar njerëzimin.Tjetër patriark në letërsi nuk ka. Të gjitha modelet e rrymat janë kalimtare. Në çdo të neserme lind një tjetër ditë paçka se prej të njëjtit diell.

Kur hyn pasioni e tifozllëku, në mënyrë të padyshimtë nuk flitet më për vlera e për letërsi por për egoizëm e imponim shijesh vetjake. Në fjalë të fundit nuk ka nevojë të themi përditë se Korabi është një mal i lartë sepse kujt do tia mbushim mëndjen për këtë. Kushdo që ka sy e sheh malin. Mirëpo ka nga ata që, ndërkohë që ngelën me gishtin tregues në Korab, nuk duan ta dinë fare se ka edhe male të tjerë veç malit të tyre, ta zemë se ka Shkelzen, Maranai, Dajt apo Cukal. E kështu rrekemi si qenushi pas bishtit te vet që e ndjek pas si hije.

Pa bërë kurrfarë karrshillëku autorësh apo preferencash, por thjeshtë për vlera poetike, sa i përket shijeve të mia( që nuk besoj se janë vetëm të mijat) një Nobel shqiptar është Frederik Rreshpja, një poet brilant, të cilit nuk i afrohet asnjë poet tjetër për nga origjinaliteti, forca emocionante, përsosmëria e figuracionit poetik, imazhi që krijon në vargjet e tij që të drithërojnë. Mirëpo kush u kujtua në të gjallë të thojë Nobel për Frederik Rreshpen? A te paktën atë Nobelin tonë kombëtar "Pena e Artë" që është katandisur në çmim për të vdekurit, a e thënë ndryshe "Pena e Artë e Varrezave". Se ja, pas Martin Camajt, vitin që shkoi ju dha "Pena e Artë" edhe Ernest Koliqit, një shkrimtar i madh, i vdekur edhe ky, kur ende kishim një poet të gjallë, një lirik që tepër rallë lind në truallin e letersisë, Frederik Rreshpen, që ishte e mbetet në mënyrë të padyshimtë liriku me i madh i letersisë shqipe bashkohore, pikëllimi kozmik shqiptar i shekullin të 20. A nuk duhet ta ndjente ai nderimin e respektin për talentin e jashtëzakonshëm e punën e tij të mbinatyrshme me poezinë, sepse ai u shkri për artin poetik? Kaq të pasur jemi sa ta braktisinim "Në vetmi" një gjeni të lirikës shqiptare?

Ndoshta vitin tjetër do ti japin "Penen e Artë" Frederik Rreshpes, do të shkojnë e me përgjërim do tia vendosin mbi varr , aty në Rrmajin e Shkodrës ku flenë edhe Kol Idromeno, Hil Mosi e plot burra të shquar të kombit shqiptar. Por çfarë vlere ka. Shkrimtarit i duhet respekti, mirënjohja e për më tepër sadisfaksioni në të gjallë e jo "vdis pa të dua", një mizerabilitet moral shqiptar që i shtohet mizerabiliteteve të tjera të jetës së përditëshme ku poetët e mëdhej që nderojnë kombin, lihen të vdesin në harrim e në skamje të paimagjinueshme në fillimet e shekullit 21.

Le te pyetet fundja Presidentin shqiptar, si darovitës kombëtar i titujve e ndereve që është, se kush më shumë se Frederik Rreshpja ishte "Mjeshter i madh ", titull ky që është vendosur në shumë gjokse artistësh të harruar që në të gjallë, sepse veprat e tyre nuk kanë jehonë dhe as atë kualitet që të imponohet në qarqet letrare e artistike?
A ka poet lirik në Shqipërinë e djeshme apo të sotme të ketë punuar me aq ngulm vargjet e figurat poetike si Frederik Rreshpja. Deri në frymën e fundit mbi lirikat perlë të letersisë. Ai vertet ishte mjeshtri i madh e i pakrahasueshëm i lirikës shqiptare që e ngrysi jetën krejt i abandonuar nga një shtet e nga një qeveri që ka ministër kulture një riosh që nuk dihet për çfarë merita është në krye të atij dikasteri, përjashto militantizmin politik.

Është koiçidencë historike që Frederik Rreshpja ka kaluar fëmijërinë, rininë, pjesën më të madhe të jetës e ka vdekur aty në shtëpinë e Hil Mosit, fare pranë ndertesës ku ka jetuar e ka vdekur edhe i madhi Kolë Idromeno, aty ku ka baritur Motra Tone, që para se të ishte pikturë ishte njeri, çfarë ne shpesh e harrojmë. Në atë rrugë pra me emrin e vjeter Gjuhadol, që para të gjithëve, ka krenarinë të shkruajë me gërma të arta emrat e tyre, sepse janë bijtë e saj, ajo i rriti e i mëkoi me dashurinë për tokën, për njerëzit. Ata janë kurora me luleshegë që kjo lagje ja vë në ballë Shkodrës por edhe Shqipërisë, Kosovës dhe më gjërë.

Frederiku ka qënë e mbetet një poet i madh...por në jetë ka qënë plangprishës po aq i madh i vetvetes, veç kurrë i të tjerëve sepse pavarësisht një nihilizmi të lehtë në të shprehur, ai kurrë nuk kishte zemërligësi. Ai të fliste siç të flet pasqyra para portretit tënd... Qëkur e kam njohur në vitin 1969 ashtu ka qënë, një grusht njeri që jetonte i zhytur në fantazi dhe kurrë nuk arriti të orjentohet në realitet. Një njeri me të cilin shetisnim mbrëmjeve në Fush Çelë bashkë me Tonin Shtjefnin, Alfred Çapalikun, Dodë Kacaj e letrarë të tjerë të asaj kohe por, Fredi me ne ish edhe nuk ish. Bariste mbremjeve në bulevard me shikim të përhumbur në fytyra njerëzish, ndoshta për të dalluar Lorën e tij inegzistente që edhe ajo banonte nëpër fantazinë rreshpiane në rrugen Gjuhadol.

Frederiku hidhte ndonjë fjalë e gjëndej diku tjetër. Shprehjet i kishte të mënçura por të ftohta si hej akulli me majë të mprehtë, që nuk të thernin por të preknin ftohte, në zero gradë, ku pika e ngrirje - shkrirjes afrohen deri në mosdukje.
Shkruanim edhe ne asokohe, po ku Fredi e ku ne. Që nga Dajçi i Bregut të Bunës, ku punonte në një zyrë, kishin nisur të bulëzonin lirikat e para krejt ndryshe prej poezive të kohës. Ato ishin plot figura e imagjinatë, e kur i lexoje, ndjeje një pikëllim të lehtë në shpirt. Sikur të ishin parandjenja të zymtësive që do ta mbulonin qiellin rreshpjan me zogj shiu, të pa fole, e që iknin të mardhur pa kahje.

Kur Tonin Shtjefni nje mbremje i tha qe të më uronte se kisha botuar një tregim tek "Zëri i rinisë", Fredi u kthye nga ne të dy e tha: Ju shkruani për tu dukur, për tu thënë të tjerve se diç jeni...
Ra heshtja se nuk e prisnim këtë shperthim të Fredit që, kur e ndjeu se e kish shkelur disi, me dashamirësi më tha: A e ke lexuar Ernest Koliqin? I thashë që jo. Atëherë ngriti disi zërin që të dëgjonim të dy, " Kush nuk e ka lexuar "Tregtar flamujsh" kot që shkruan tregime". E tha prerë, pa kurrfarë hezitimi e pa kurrfarë droje.

Si kaluan ca çaste, i u afrova e me zë të ulet i thashë se nuk kisha ku ti gjeja tregimet e Koliqit. Ai më tha se e kishte atë liber e do te ma jepte, por kur erdhi koha për tu ndarë, aty nga ora dhjetë e natës , pranë shtëpisë së tij në Gjuhadol më tha se nuk do të ma jepte, se nuk e kishte, se...

Edhe nderhyrja e Toninit nuk bëri punë. Guaska që fshihte margaritarin e shpirtit të tij papritur u mbyll. Seç ndjeu, seç mendoi, ndoshta se të shperndaje Koliqin në atë kohë ishte rrezik, rrezik për atë që e jepte por rrezik edhe për atë që e merrte. Megjithë lutjen time, se do ta lexoja tërë natën dhe të nesermen në mëngjez( i kishin shtepiat pranë) do tia sillja kur të shkoja në punë, nuk qe e mundur. U ndamë për tu takuar në mbremjet e tjera, në ato ecjaket në Bulevardin e Shkodrës ku gjithmonë imazhi i Frederik Reshpes do të ëndet pafundësisht si ai i Kolë Idromenos, e gjithnjë nën shoqërinë e Lorës së tij që herë herë merr trajtat e fytyrës së Motres Tone, e vdekur në moshë të re dhe e dënuar me pavdeksi edhe ajo.

Jo shumë kohë më pas do ta sillte rasti të punonim në të njëjtën ndermarrje. Frederikun e caktuan të punonte në Kombinatin e Drurit në Shkodër në Vatrën e Kulturës bashkë me Xhemal Uruçin ndërsa unë në sheshin e stivimit në breg të lumit të Kirit, ku e ftohta të hynte në palcë. Gjëndësha shpesh herë tek salla e tyre në ditët e ftohta të dimrit, sepse aty ishte vendosur një sobë ku ngroheshim por edhe theknim bukën. Shoqëria me Frederikun ishte një mundësi për ta ndjerë letersinë pranë, sepse vizionet e tij e tejkalonin literaturen e asaj kohe e për të cilën ai nuk ngurronte të shprehej skeptik.

Pastaj do të ikte në terren, në hidroçentralin që po ndërtohej fare pranë Shkodrës ku shkroi një roman, i cili ishte ndryshe nga letërsia e kohës por që nuk bëri jehonë. Pompat e Lidhjes së Shkrimtarëve punonin për të tjerë e jo per Frederik Rreshpen megjithë suksesin që kishte patur vëllimi "Rapsodi shqiptare" dhe poema e tij "Topi fushor" ishte futur në antologjinë e letërsisë për shkollat e mesme.

Ndërkohe kishin nisur të shfaqen ambicje e ligësi nga një grup shkrimtarësh të partishëm deri në kockë në degën e lidhjes në Shkodër që drejtohej nga Vehbi Bala. Ato do të dilnin hapur kur në familjen Reshpja ndodhi një fatkeqësi e rëndë. Mark Kovaçi, dhëndrri i shtëpisë, që ishte martuar me motren e Frederikut, punonte në Ministrinë e Mbrojtjes. Nën presion të jashtëzakonshëm, se kishte përkthyer literaturë ruse ( pra të armikut) nuk i lanë rrugëdalje tjetër veç vetvrasjes. E në vazhdën e kerkimeve në arkivat e ministrisë, u gjend emri i Fredit si përkthyes i një broshure ushtarake për përdorim të brëndshëm. Kaq desh Lidhzezona e Shkrimtarëve.

Frederik Rreshpja e pa veten nën gishtin tregues të shkrimtarëve të partishëm, të cilët e shënuan si një armik në një mbledhje të jashtëzakonëshme enkas për atë. Frederiku u gjënd në fatin tragjik të Bilal Xhaferrit por disi ndryshe. Bilali gjeti një shteg për të shpëtuar jetën, ndersa Fredi vazhdonte të jetonte ankthshëm në një mjedis ku e përgjonin në çdo hap.

Në Shkodër nuk patën mundësi të gjenin materiale akuzuese hafijet e sigurimit, sepse shkodranët më së shumti kanë qënë gojkyçur, madje edhe atëherë kur nuk e kanë dashur një njeri nuk e kane denoncuar veç në raste të ralla. Mirëpo pranë Shkodrës është Lezha. Atje kish nisur të dilte një grup letrarësh të sukseseshëm të quajtur "shkolla lezhjane" e cila kishte rrokur vëmëndjen edhe të Fredit që i pelqente fryma e re. Mirëpo pikërisht në restorantin"Lisus" të Lezhës, u gatua çorba e shtrigave te sigurimit.

Sipas akuzave të prokurorit në gjyq, kish thënë Frederiku:
"Ju jeni poetë, ç'më lexoni vepren e 19( të Enver Hoxhës)?"
"Po çfarë të lexojmë, shkrimtarin K...?!"- i qenë përgjigjur.
"Jo" - u kish prerë fjalën Fredi, - se ai është shkrimtar oborri..."

Kësaj radhe Frederik Reshpja nuk kish arritur të mbyllte guaskat ku fshihej margaritari i shpirtit te tij. Si gjithmonë i pastër e i sinqertë, ndërkohë që tek ai lexohej gjithçka, vetë nuk arriti të lexonte çfarë fshihej në sytë e të tjerëve apo të atyre që e përgjonin në çdo skutë. Edhe pse poeti lezhian i thirrur si deshmitar ne gjyq e mohoj ti kishte dëgjuar ato fjalë nga goja e Frederik Rreshpës, trupi gjykues dha vendimin drastik në zbatim të nenit 55 të Kodit Penal komunist, agjitacion e propogandë kundër pushtetit popullor.

U përcaktua tragjikisht fati i poetit të talentuar Frederik Rreshpja.. U shkërmoq e ardhmja e tij. Ishte koha kur realizmi socialist i kishte konsoliduar figurat e shahut e nuk lejonte kurrfarë autori, jo më të dilte mbi to por, as tu afrohej. Ndaj nuk i bëntë më punë Frederik Reshpes talenti, as shkrimi që kishte botuar në "Zërin e popullit" ku i thurte hymne romanit "Kështjella", nuk i bënte punë as dhe fakti që vëllai i tij Keli, ishte komunist dhe një nga drejtorët më të suksesshëm të ndermarrjeve të Shkodrës, as fakti se ishte trupvogël e shëndetlig, i pakët e i brishtë për tu mëshiruar e jo më për të bërë burg.

U hap varri i jetës për poetin. Ai varr për së gjalli e kish emrin Spaç e atje ishin edhe Zyhdi Morava, Visar Zhiti e të tjerë. Ja mohuan lapsin e letrën e i dhanë leje të kishte me vehte veç një tas, që më pas do tia linte në burg Miho Gjinit, sepse i kishte ardhur dita te dilte e te merrte ajrin e burgut tjetër që quhej jetë civile, ndaj mendonte se s'do ti duhej me. Por poeti gaboi në atë gjykim. Nuk do të shkonte gjatë e serisht Fredin me tupin e imët e të pafuqishëm e nisën për burg. Kësaj radhe sebepi u gjet në Durrës, për tia shkatrruar kështu jetën përfundimisht, e ky kalvar derisa erdhi liria konfuze për të gjithë...që ngjalli sido kudo shpresë edhe tek Frederik Rreshpja.

Në lirinë që erdhi pas përmbysjes së diktaturës, e mori jetën me vrull e plot shpresa, si një zog që ka qënë i dënuar të rrojë në kafaz shumë gjatë e më pa, kur i hapin kuvlinë, ai u jep krahëve, fluturon lart në qiell e bie pa frymë i vdekur… Kështu do të ndodhte dhe me poetin.

A ishte Frederiku një zog shiu...A ishte Frederik Reshpja një metaforë marramëndese e braktisur. A ishte ai sinonim i poezisë që është lënë të vdesë. A ishte ai një bard që na kujtonte se shpirti ka diçka më të madhërishme se trupi. A ishte ai një bohem endacak, që ëndej në ndërgjegjen e pavrarë të këtij shteti, në mjerimin shpirtëror të këtij populli, i lënë në harresë prej vetvetes dhe prej të tjerëve.

Gjithçmos mund të ishte Frederik Reshpja, ndaj kur e takova pas shumë vitesh, pas burgut të tij të gjatë, pas fatbisnesit të shkurtër qe i solli një pasuri të madhe që më shumë ja grryen të tjerët se sa e shpërdoroi vetë, më erdhi turp nga vetja kur pashë të ishte katandisur, mo zot ma keq. Një margaritar i mbuluar nga baltrat e kohës pa kohë që jetojmë. Një gjeni fatkeq si Prometeu. Njëri i kish dhënë njerëzve zjarrin e vertetë, ndersa tjetri zjarrin e shpirtit e thellesinë e ndjenjave.

Me rroba të vjetra, me atë kapelën që kurrë nuk e hoqi nga koka( Moj kapelja ime e vjetër), sandale të shqyera ku dilnin gishtërinjt e enjtur e të nxirë nga plagët, një tmerr... "Ave, nëna ime!", më dukej se dëgjoja në Sheshin Skenderbej, në shkallët e gurta përskaj Bibliotekës Kombëtare.

Isha me një grup shkrimtarësh të cilët e shihnin me bisht të syrit... për të mos thënë me bezdi. O zot e njëjta gjë si këtu e 30 vjet më parë kur e tregonin me gisht.
I thashë a më kujton. Po, më tha. Kemi bërë një faqe në internet për ty, shtova plot admirim për poezitë e tij. E di me tha, të faleminderit. E ka bërë Arben Çokaj, i thashë, shkodran edhe ky, që jeton në Gjermani. Po, ma ktheu, por ti i ke mbledhur e ja ke dërguar atij.

Nuk mund të thoje kurrë se kishte probleme me kujtesën, përhumbjen apo mjegullsinë e tretjen në një botë irreale. Ishte krejt i kthjelltë, veç fanitej si një diell i trishtë në një pikëllim kozmik.
E ftova për kafe, aq më tepër se ishim nisur për në kafenen aty në sheshin e pasëm të Pallatit të Kultures me atë grup shkrimtarësh. Frederiku u mpi. Më pa me ata sytë e tij, krejt të pangjashëm me sy të tjerë, e që mua më bëheshin si sytë e një kaprolli, sy të lëngështuar nga lotët e heshtjes dhe mundimit për të mos folur me fjalë por me veshtrim.

E njihja Fredin që në rini të tij. E kuptoja çfarë do të thoshte ai vështrim gjysëm lutës për të mos ardhur. Mesaduket as ai nuk dëshëronte të rrinte me ata shkrimtarët e Tiranës por as dhe shkrimtarët nuk e deshën praninë e tij, një bohemi gjeni, lirikat e të cilit sfidonin tërë krijimtarinë bajate pseudopoetike të gjysëm shekullit që shkoi. Fredi mesa dukej e ndjente veten më lirshëm me njerëz të thjeshtë që nuk e dinin se kush ishte e me të cilët rrëkëllente ndonjë gotë pa teklif.
I kërkova adresën se ku flinte, në çfarë hoteli...Desha ta takoj në veçanti ... U rrek duke thënë se nuk ka një hotel të caktuar, por ...do shihemi...

E pashë të ikte ashtu si dhëmbje e një shekulli, një shelg lotues në lëvizje, pashë të ikte me atë kostumin e vjetër prej endacaku, lirikun më të madh të poezisë bashkëkohore shqipe....Të ikte pa kthim, sepse nuk do ta shihja më kurrë në këtë botë...
E më dukej si të ishte jo njeri por metaforë, si të ishte vetë poezia shqipe e shqyer e grisur prej kohës absurde në të cilën arti mbijeton si handikap e jo dhunti njerëzore...

Dikush mund të hamendsojë se ky shkrim me titull të pazakontë "Nobël për së vdekuri" i bën karrshillëk dëshirës popullore për të parë nën triumfin e Nobelit një shkrimtar tjetër. Jo kurrrësesi për atë Zot, nuk është fjala ti hiqen vlerat të gjallëve e tu ipet të vdekurve (siç u bë me Koliqin duke mohuar Rreshpen) por, të mos i privohet krijuesit sadisfaksionin sa kohë që është gjallë. Dhënia titujve të lartë të vdekurve është vetëm plotësim i egoizmit tonë, sarkazma e të gjallëve me të vdekurit, a ndryshe, ta ngresh në qiell nga varri, pasi ta kesh pështyrë një jetë për së gjalli.

Në këtë kuptim "Pena e Artë" apo "Mjeshtër i madh" i Punës a Mospunës a çdo teneqe tjetër presidenciale me të cilat laurohen artistët, dhënë për së vdekuri Frederik Rreshpës, (nëse dikush do të kujtohet për këtë), nuk do të jetë veç një cinizëm i stërholluar i atyre që gëzojnë pushtet e privilegje, por nuk kanë në shpirt kurrfarë ndjesie njerëzore, përkundër faktit që poeti lirik Frederik Reshpja kishte në shpirtin e tij të madh, një dashuri mitike mpleksur me një një pikëllim hyjnor, jo vetem per fatin e tij për edhe për cilindo njeri vogëlith që e ndjente vehten herë zot e herë rob.

Rreshpja, poeti i madh, e mbylli jetën në Shkoder loce me 17 shkurt 2006, e jo në azil siç e dramatizojnë gazetat, kish pranë njerzit e afërt të familjes shkodrane Rreshpja, e jo i braktisur e i harruar siç fantazojnë, por veç në një gjë kanë të drejtë, vdiq pa një dyshkë, vdiq në fatin e De Radës dhe Serembes, si njeriu më i varfër i kësaj toke, të cilën ai e veshi me ar, argjend e fildish metaforik prej shpirtit të tij... Poezisë shqipe i dha atë frymë atë shkëlqim, që nuk e kishte të paktën prej një gjysëm shekulli.

Nobel për së vdekuri për Frederik Rreshpen?...Pena e Artë a diç tjetër?!... Ah, jo për atë Zot!….Për kësisoj xhinglash kanë nevojë veç të gjallët. Për kurrëfarë laure, tituj apo dekoracione presidenciale nuk ka më nevojë pas vdekjes një lirik i madh si ai. Ashtu siç nuk ka nevojë për tituj mjeshtri i vargut Ndre Mjeda për të qënë Mjeda i madh që njohim në letersinë shqipe.

Frederik Rreshpja nuk ka nevojë për asgjë veç emrit te vet shkruar mbi libra e skalitur mbi gurin e varrit…madje edhe varri në humbtë nga mungesa e përkujdesjeve njerëzore, kurrgjë nuk pëson shkelqimi i atij, që në të gjallë shfaqej si një diell pikëllimi në perëndim, e në të vdekur një diell në një rilindje të madhërishme, sepse… / rri kyçur në gur zemra ime /njëmijë vjet dhe dymijë vjet./...sepse që nga Homeri e më pas, kurrë nuk ka vdekur poezia.