ERDH' PRANVERA ! - POR UNE S'E BESOVA...

( Kujtime rreth Festivalit XI ne Radio Televizionin shqiptar )

( Një prej kengëve të festivalit të XI - të, ajo e titulluar "Erdh' pranvera! ", interpretuar nga kengëtari i njohur shkodran, Tonin Tërshana, bente aluzion për ardhjen e një flladi "pranveror" të shumëpritur nga njerëzit. Por, me të drejtë, me një "profeci" rrënqethëse, autori i tekstit të saj, Xhevahir Spahiu, do të vijonte me refrenin: Por unë s'e besova ... Në fakt, siç treguan edhe ngjarjet e mëpasme, ajo "pranverë" imagjinare liberalizmi që vendi përjetoi për fare pak kohë, do të ndiqej nga një dimër i ashpër polar, i cili do të shoqërohej me një fushatë të dhunshme, te eger e te frikëshme, kundër gjithçkaje të huaj, të bukur, intime e njerëzore )

Ish fund dhjetori i vitit 1972. Në Çorovodë mbrrita mbasi kisha bërë tetë orë udhë në kembë, nëpër pyje, gryka e përrenj. Nga fshati i thellë malor i Backës, ku punoja mësues, kisha përshkruar mes borës, Potomin, Qafën, Zogasin e, rreth orës shtatë të mbremjes, kisha mbrritur në qytet. Mbasi mora pak vehten duke kthyer një konjak dopio tek Kafe Skrapari, nxitova në hotelin e vetëm të qytetit.

- Vende s'ka ! - më tha prerë hotelxhiu, një ushtarak i dalë në pension. Dola jashtë e ndenja ca çaste në verandë. Nata qe e rendë. E zezë pis. Qyteti i vogël dhe i heshtur qe zhytur nënë një brymë të dendur e të akullt, e cila zbriste që lart nga malet me borë të Tomorricës, së bashku me ujrat e vrrullshme të Osumit.

Po tani, si t'i a bëja ? Ku të vija mes atij acari !?... Për fat, mendja më shkoi tek një shoqe arsimtare nga Vlora, e cila punonte si kujdestare në konviktin e të vetmes shkollë të mesme në qytet. Vendosa të shkoja t'a takoja! Ajo mund të më ndihmonte. Mjaftonte të fusja kokën diku, s’pretendoja më tepër. E ashtu bëra. Vajta në konvikt e, mbasi u përshëndetëm miqësisht, i qava hallin.

S'ka problem ! - më qetësoi - Punë që rregullohet! Për fat, sonte, një nxenës nga Gjerbësi ka shkuar në shtëpi e krevati i tij është bosh. E, përveç kësaj, e di që je edhe me shans ? Ke për të ndjekur natën e fundit të festivalit. S'ka pak ditë që, me ndërhyrjen e sekretarit të parë, seksioni i arësimit na ka blerë një televizor, të cilin e kemi instaluar në mencën e konviktit ...

Qënkam vërtet me fat, thashë me vete. Ndjehesha i lehtësuar dhe i gëzuar. Problemin e fjetjes e kisha zgjidhur e, tani kisha dhe privilegjin të ndiqja festivalin e XI-të të kengës. Dhe qysh, pa ?! Nëpërmjet ekranit të televizorit... Ndërkohë që, gjithë të tjerët e ndiqnin atë, vetëm nëpërmjet radios. Sepse, si kudo, dhe në Çorovodë, nuk kish më tepër se tre a katër familje, të cilat kishin televizorë.

Zbrita poshtë në mencë e, sa hyra brenda, ndjeva erën e athët të bukës së fermentuar përzier me firomën e ngrohtë të rreth dyqind djemve e vajzave që kishin zenë vend nëpër stola. Salla qe mbushur plot e përplot. Televizori ish instaluar në një kend të mencës, brenda një lloj dollapi me çelës, kanatat e të cilit qenë hapur plotësisht. Zura vend, aty nga rradhët e fundit, e ndeza një cigare. Transmetimi i festivalit nga salla e Teatrit të Operas në Tiranë sapo kish nisur. Spikerja po prezantonte orkestrën e interpretesuesit, të cilët ishin në përgjithësi emra mjaft të njohur.

Kengët nisën të ndiqnin njëra-tjetrën. Pranë meje, dy vajza lëviznin vithjet, sipas rritmit të tyre. Shumë shpejt edhe mua më pushtuan emocionet. Sa festival i bukur ! Ç'farë skene! S'më besohej që po zhvillohej në Tiranë, po diku tjetër. Larg, në një vend të pa përcaktuar. Diku, ku s'kish censurë, klishe, zymtësi, ndrojtje e frike. Ndjeva ngazëllim e, njëkohësisht, habi. Festivali ndryshonte, si nata me ditën, në krahësim me ata të viteve të kaluar.

Për një çast, u shkëputa nga imazhi i ekranit e pyeta vehten: Çudi ?! Si qe e mundur që autoritetet të lejonin një festival të tillë, aq modern ? Por meloditë s'me lanë të reflektoja. U zhyta përsëri në kënaqesinë time. Për herë të parë po dëgjoja kengë te tilla plot rritëm. Këngëtarë që s'rrinin, si zakonisht, të ngrirë e palëvizur para mikrofonit. Orkestrime krejt orgjinale. Për më tepër, shumica e teksteve, ( e kjo, për herë të parë në historinë e festivaleve të gjer atëhershëm), flisnin për dashurinë, endërrat, shpresat, detin, pranverën. Për Partinë dhe ndërtimin e socializmit, kish a s'kish, katër a pesë kengë.

Po kengëtarët ?... Ato ishin veshur bukur e me shije. Me flokë të krehura sipas modës. Të stolisura me bizhu e të grimuara fort. Nenë dritat e projektorëve dhe efekteve speciale të regjisë televizive, ato dukeshin të magjishme. Ndërkohë, nëpërmjet ekranit, vura ré dhe një element tjetër i cili m'u duk tepër orgjinal. Në rrethe kryesore të vendit qenë ngritur zhuri të posaçme, të cilat, nëpërmjet lidhjeve direkte me regjinë në Tiranë, ( ashtu si në festivalin italian të Sanremos ), jepnin vlerësime për kompozimet dhe interpretimet e kengëtarëve.

O perëndi ?! Ai festival ishte një mrekulli e vërtetë !...

Duke përfituar nga pushimet shkollore të janarit, mbasi kalova festën e Vitin e Ri pranë familjes, shkova në Tiranë. Kish kaluar më tepër se një vit që isha diplomuar e punoja si mësues në një vrimë të humbur të Skraparit. Ndjeja mall për miqtë, fakultetin, rrugët e rrëmujën e kryeqytetit. Ajo periudhë ndarje me jetën studenteske, ( plus, trishtimin e rraskapitjen, aty mbrapa diellit, ku më kishin degëdisur ), më dukej si një jetë e tërë e kaluar në burg.

Kisha përshtypjen e hidhur se, gjatë asaj kohe, kisha humbur jo vetëm shumë gjëra të shtrenjta, por edhe gjithëçka të dashur e të bukur, për të cilat i'a vlente të jetoje. Në thellësi të qenjes ndjeja se isha flakur qëllimisht, tamam si leckë. Pikërisht, për të më dërrmuar e vrarë. Për t'u harruar. Për të humbur një herë e përgjithmonë, atje larg, mes malesh. Kështu, pra, në kontrast të plotë me ato vizione, mendime e dhimbje shpirtërore, Tirana, m'u shfaq edhe më e bukur, më e gjallë e më e cilivizuar se kurrë ndonjë herë tjetër...

Ato ditë që ndenja aty, kudo që shkova, në familjet e të afërmve, në shoqëri me miq e të njohur, dëgjoja të flitej e të diskutohej vetëm për festivalin e XI-të. Shumë e vlerësonin dhe e cilësonin të mrekullueshëm. Por, kish që thoshin se, ai qe thjesht një imitim banal i Sanremos. Se, televizioni nuk ish në binarë e se, me veshjet e paraqitura nga këngëtarët kish reklamuar modën e huaj etj. Bile, në një familje dëgjova se vetë shoku Enver, nuk e kish pëlqyer festivalin dhe se, Partia, shpejt, do të merrte masa për organizatorët e tij.

Në xhirot që bëra në rrugën përreth Pallatit të Kulturës, të cilën studentët në zhargonin e tyre e quanin Broduej, vura re se modernizimi i jetës në kryeqytet, kish bërë përpara. Në një birrari, përballë gjelltores Tymi, ( ku gjatë viteve studenteske, shkonim shpesh për të ngrenë qofte e pilaf me fasule ), dy çuna me kitara elektrike po kendonin Let it be të Beatles. Përbri, në trotuarët plot njerëz, kalonin djem që mbanin flokë e favorite të gjata, xhaketa të ngushta në bel e tek-tuk edhe pantallona blue-jeans. Vajzat, sidomos gjimnazistet, qenë bërë dhe më të hijshme. Ato i kishin prerë flokët alla-Caterina Caselli, sytë të lyera dukshëm me rimel dhe, fustanet e fundet të shkurtëra, mbi gjunjë.

Në malin e Dajtit qe instaluar një përforcues i televizionit italian e, shumë të njohur më thanë se, shpesh mblidheshin mbremjeve te miqtë a fqinjët që kishin televizorë, për të ndjekur si në kinema emisionet me prezantuesin e njohur Mike Bongiorno, Rischia tutto, Lascio o radoppio a varietetë muzikore të mbremjeve të shtuna Canzonissima e Senza rete. Instalimi i përforcuesit të televizionit italian dhe ndjekja e lirë e emisioneve të tij, ajo atmosferë tolerante dhe e ngrohtë dukej se kish sjellur në jetën e njerëzve një fllad të ri. Një erë të kendeshme, aromën e së cilës edhe pse qe endé janar e lulet mungonin, e ndjeje gjithandej.

Atë fllad, dhe pse ndodhesha shumë larg jetës së kryeqytetit, e kisha ndjerë në distancë edhe unë, aty në fshatin malor të Backës. Aty, mes ditëve të trishtimit, vetmisë e varfërisë ekstreme të nxenësve të mi të vegjel. Atë vit, Radio-Tirana, qe për ne i vetmi argëtim. Mbas transmetimit për herë të parë të festivalit të kengës në Eurovision, ajo kish vijuar me një emision tjetër të ri, ku për çdo mbasdite, transmetoheshin muzikë e kengë të huaja. Tekstet e tyre, bile, së pari përktheheshin nga folësja në shqip, e pastaj jepeshin në gjuhën e tyre orgjinale.
Po ndodhte ajo që as mund të mendohej ...

Radio-Tirana transmetonte kengë të huaja që gjer atëhere ishin të ndaluara. Kengë, dëgjimi i të cilave, pak kohë më parë, ish plot rreziqe e pasoja. Variete italiane e angleze, muzikë e lehtë e pjesë pop, beat e rock. Shumica e tyre qenë marrë nga repertori i festivalit të fundit italian të Sanremos. Të tjerat, ishin kengë të njohura të Minës, Celentanos, Reitanos, Solos, Morandit, Cinquettit. Po, edhe të grupeve të dëgjuara e me famë boterore, si Beatles, Rolling Stones, Bee Gis, Abba, Aferdite Childs etj ...

Ç'po ndodhte kështu në Tiranë e krejt vendin ?… Jo vetëm njerëzit e thjeshtë, por edhe shumë kuadro e militantë të Partisë, ndjeheshin të shushatur e nuk dinin të jepnin shpjegime. Njerëzit pyesnin me dyshim: A qe e vërtetë se, ato lëshime, bëheshin me orientim nga lart e me dijeninë e Udhëheqjes ? Mos qenë ato, vallë, shenjat e para të një kursi më tolerant, i cili mund të sillte me lezet, një afrim gradual me Perëndimin ? Apo, ndofta, një tentativë e kujdesëshme për të dalë nga izolimi, duke dhenë sinjale që linin të kuptohej se edhe ne ishim pjesë e Europës ?

Apo, mos qe diçka, krejtësisht tjetër ?... Thjesht një tatim pulsi. Një tentativë e çmendur e një pjese të inteligjencës e rinisë së moderuar të sektorëve të artit e kulturës ? Apo, rezultat i presionit të antikonformizmit, i cili kish nisur të shfaqej në një shtresë të caktuar të shoqërisë, e që s'pranonte dot rregullin totalitar për të jetuar pa kurrëfarë individualiteti ? ( Xhveshur nga çdo lloj ndjenje intime. Nga uni personal. Në kundërshtim me orientimet e propagandes intensive të Partisë e cila fliste pa pushim për triumfin e shpirtit kolektiv, kundër individualizmit mikroborgjez e gjithëçkaje që kish të bente me botën e lirë shpirtërore të njeriut ?! )

Por, cilët ishin, konkretisht, ata intelektualë që do të dëshironin të dilnin nga zgjedha duke rrezikuar aq shumë ? Kush qenë ata që, me guxim, kishin zgjedhur rrugën e antikonformizmit ?

Së pari, sipas mendimit tim, ata ishin një numër i kufizuar personash që kishin edhe karakteristika të veçanta. Pjesa më e madhe e tyre, qenë njerëz të fushave të artit e kulturës që, sipas mundësive e rasteve që u krijoheshin, përpiqeshin t'u shmangeshin normave të ngurta konform moralit në fuqi. Ata, edhe pse nuk e shfaqnin hapur, ishin të bindur se Shqipëria e shoqëria shqiptare, e cila jetonte jo vetëm gjeografikisht në Europë, ( pavarësisht nga orientimi i saj ideologjik ), nuk mund të qendronte indiferente ndaj cilivizimit, traditave, kulturës e mënyrës së jetesës oksidentale.

Së dyti, në rradhët e antikonformistëve, benin pjesë, sigurisht, edhe shumë të rinj e të reja ( veçanërisht mes rradhëve të studentëve ) që aspironin e endërronin një mënyrë jetese krejt tjetër. Më të lirë e më pak të politizuar. Jashtë sloganeve e dogmave. Jashtë tabuve ideologjike dhe propagandës absurde e aspak bindëse. ( Ajo pjesë e rinisë, e cila e ndikuar kryesisht nga televizionet dhe radiot e huaja, përpiqej të mësonte e të imitonte kulturën dhe mënyrën e jetesës perëndimore. Që mbahej e vishej sipas modës. Që mësonte gjuhë të huaja, mbante letërkëmbim me jashtë apo dëgjonte muzikë moderne... )

Së treti, në kategorinë e antikonformistëve, ( edhe pse kjo mund të duket krejt absurde ), benin pjesë edhe vetë fëmijët e nomenklaturës së lartë. Ata, që kishin mundësi të dilnin jashtë apo që i kishin prindërit anëtarë të KQ, ministra, drejtorë, ambasadorë a diplomatë e siguronin me lehtësi, disqe magnetofonë, kaseta me muzikë moderne, libra e revista të ilustruara, veshje të modës etj. Kështu, me a pa dashje, indirekt apo indirekt, edhe ata bëheshin kontigjent i antikonformistëve. Sepse, me mënyrën e tyre të jetesës, shijet e paraqitjen e tyre të jashtme, influenconin te të tjerët duke u bërë kësisoj, burim imitimi e përçues të ndikimeve të huaja...