“Urtësia politike e rilindasve tonë nuk ka alternativë”

Polemika të tilla janë skizmatike sa më shumë zhvillohen, aq më shumë thellohet përcarja

A e keni ndjekur debatin mes Ismail Kadarese dhe Rexhep Qosjes rreth identitetit shqiptar dhe si e gjykoni atë?

Natyrisht. Debati që është hapur buron nga debatet dhe dilemat e ngjashme në planin global. Antagonizmat që shfaqen mes tyre dëshmojnë se konceptet kombëtare që deri më tani kanë arritur ta ruajnë unitetin kombëtar kanë filluar ta humbin vitalitetin dhe vlerën e vet. Depërtimi i pluralizmit në shoqërinë shqiptare ndikoi që sërish të hapen tema të vjetra që pandehnim se ishin të mbyllura. Këto tema dhe dilema fituan të drejtën e qytetarisë jo vetëm në sajë të hapjes së shoqërisë shqiptare, por edhe falë ndikimeve globale që tejkalojnë kapacitetet aktuale mbrojtëse të shqiptarëve ndaj ndikimeve të jashtme. Ne, shpesh pa vetëdije implikohemi në këto debate që nuk mund të përfundojnë ashtu si ne dëshirojmë.

Disa analistë të shquar vlerësojnë se disa debate vetvetiu nuk sjellin asnjë përfundim, pos përçarjes. Këto debate cilësohen si skizmatike ngaqë, sa më shumë që zhvillohen aq më shumë thellohet përçarja. Te rasti konkret, pa marrë parasysh kush ka të drejtë më shumë, apo kush është më i moralshëm dhe vazhdues i traditave fisnike, i filozofisë politike të rilindësve tanë, kam drojën se ky debat, për shkak të peshës së dy krijuesve të shquar shqiptarë nuk mund të përfundojë me fitues. Polarizimet do të thellohen edhe pa dëshirën e tyre. Jam i sigurt se edhe ata vetë janë të vetëdijshëm për rrezikshmërinë e lartë të këtij debati dhe shumë shpejtë do ta mbyllin atë për shkak se kanë përcaktim të thellë kombëtar dhe intelektual.

Një nga tezat e debatit, ka të bëjë me opinionet e tyre rreth fesë së shqiptarëve si një element për përcaktimin e identitetit tonë. Kadare bazohet më shumë tek e kaluara historike për të gjetur rrënjët tona të krishtera, ndërsa Qosja e quan identitetin tonë dinamik e që nuk duhet ta fshehim "myslimanizmin" tonë real. Cili është gjykimi juaj?

Popujt që nuk kanë identitet kombëtar, përpiqen ta sajojnë atë përmes fesë, politikës apo përkatësisë gjeografike. Sipas një rregulli të pashkruar historik, identiteti kombëtar formon shtetin kombëtar, ndërkaq identiteti fetar formon shtete mbikombëtare, të ashtuquajtura integraliste. Integralizmat, të natyrës ideologjike apo fetare, synojnë t’i suspendojnë konceptet kombëtare, rrjedhimisht edhe shtetet e këtilla, për të krijuar një perandori universale, mbi parime natyrisht jokombëtare. Ideologjia komuniste krijoi federata perandorake mbi premisa ideologjike, të tipit “Proleterë të të gjitha vendeve bashkohuni”.

Me dështimin e komunizmit shfaqen sërish tendenca të këtilla integraliste mbi baza fetare. Emëruesi i përbashkët i këtyre tendencave globale është kërkesa që të bartet besnikëria e njerëzve prej interesit kombëtar, parcial në interesin “universal”, ideologjik apo fetar. Sipas bindjes sime, këto projekte në vete ngërthejnë qëllimin për manipulim ordiner që, duke u fshehur prapa kuintave të vlerave universale apo autoritetit hyjnor, kontrabandojnë interesa banale partikulare nacionale.

Çdo njeri dhe çdo komb ka një sërë identitetesh, kombëtare, fetare, rajonale, fisnore etj. Problemi shfaqet kur duhet të përcaktohet identiteti dominant që ka përparësi ndaj subidentiteve të tjera. Rilindasit tanë i dhënë përparësi identitetit kombëtar që krijoi kohezion të brendshëm dhe arriti, që mbi këto premisa ta formojë shtetin kombëtar shqiptar. Kjo formulë, ky përcaktim ndërtoi unitetin kombëtar duke i eliminuar të gjitha përçarjet mbi baza fetare, krahinore dhe dialektore gjuhësore. Po të kishin zgjedhur ata formula të tjera ne nuk do të ishim ata çka jemi sot.

Një tjetër tezë ka të bëjë me termat që po përdoren kohët e fundit, e që flasin për identet shqiptar dhe identitet kosovar. Në këtë logjikë, identiteti ynë është një, apo do të kemi ndoshta në të ardhmen edhe një identitet shqiptar të Maqedonisë, një tjetër të Malit të Zi e kështu me radhë?

Këto tendenca janë perverse jo vetëm për shkak të motivit absurd por edhe për shkak se me paturpësi i ndryshojnë faktet historike, veprat, idealet, flijimet e gjeneratave të mëparshme që kishin qartësi të mprehtë për përkatësinë e tyre shqiptare. Kush mund ta ndërrojë shqiptarësinë e rilindësve shqiptarë nga Kosova apo shqiptarësinë e Jasharajve dhe të tjerëve që vdiqën për këto ideale. Këto koncepte vulgare utilitariste jo vetëm që krijojnë situata absurde lidhur me të kaluarën, me tashmen tonë, por edhe me të ardhmen e shqiptarëve që do të jetojnë jashtë kufijve politik të Shqipërisë dhe të Kosovës. Edhe këto shembuj flasin për fenomenin e bartjes së besnikërisë prej vlerave kombëtare në interesa të tjera jokombëtare. Këto teza, thënë ndryshe i përkasin formave të ndryshme të legjitimimit të tradhtisë. Jam i vetëdijshëm se është fjalë e rëndë, por nuk arrij të gjej formulime të tjera që e shprehin më butë këtë fenomen.

Në kulisat kosovare është lakuar edhe ideja se Kosova mund të jetë më lehtë e pranuar ndërkombëtarisht nëse ka identitetin e vet kosovar. A mos ju duket kjo e ngjashme me logjikën serbosllave mbi rrespektin që u duhet bërë “albancave” e jo “shiptarëve” apo e gjithë rrëmuja i ka rrënjët tek gjuha?

Këto hamendësime jo vetëm që nuk janë serioze, por në vete ngërthejnë një notë të përbuzjes së qenies shqiptare. Sikur ne jemi të zgjebosur dhe të padenjë për të drejta si çdo popull tjetër për vetëvendosje, prandaj u dashka ta ndryshojmë përkatësinë tonë “komprometuese” kombëtare. Problemi shqiptar në Ballkan, konfrontimet tona me invadues të jashtëm dhe fqinjët tonë buronte nga përcaktimi jonë që ta ruajnë identitetin dhe interesin tonë kombëtar shqiptar.

Të heqësh dorë nga ky përcaktim do të thotë të anulosh një të kaluar plot krajata, lavdi dhe përpjekje titanike për mbijetesë. Sipas kësaj logjike voluntariste, utilitariste mund të shpiken edhe variante më efikase si bie fjala ndërrimi total i identitetit kombëtar që si opsion asimilues ka dështuar gjatë historisë. Ndonëse do të kishim më shumë interes, ne, megjithatë, nuk u bëmë latinë, bizantinë, turq e sllavë.

Këto teza burojnë nga kokat e njerëzve që gjithçka kundrojnë nga këndi politik dhe interesi i tyre personal a grupor. Përqindja e tyre që kontestojnë përcaktimet që e bashkojnë kombin është e papërfillshme. Këta përfaqësues të artificializimit të identitetit kombëtar i pushtojnë ato hapësira të urryera që dikur kanë pasur nën kontroll renegatët proveniencash të ndryshme.

Jo vetëm Kadare, por edhe një pjesë e elitës së Tiranës, nëse mund të shprehemi kështu, ndihen jo mirë kur të tjerët e përcaktojnë Shqipërinë në rastin më të keq si një vend islamik e në rastin më të mirë si një vend me shumicën e popullsisë myslimane. Edhe për këtë e keni patur fjalën kur jeni shprehur se "tashmë Shqipëria është e pushtuar nga diktatura e moderacionit"?

Shqipëria vetveten e ka përkufizuar si shtet demokratik dhe shekullar. Ky shtet dhe populli i tij, pa dallime etnike dhe fetare ka përcaktim ngulmues që të jetë anëtare e plotë e Unionit Evropian dhe e sistemeve globale të sigurisë, siç është NATO-ja. Formulimet e tjera janë pikanteri gazetareske pa ndonjë mbështetje në realitetin shqiptar dhe në përcaktimet strategjike të shtetit dhe kombit shqiptar.

Një element tjetër i debatit, ishte edhe trajtimi që po i bëhet figurës së Nënë Terezës. Kadare mundohet ta ndricojë enkas për shkak se ajo ishte e krishterë dhe Qosja që nuk është dakort për këtë. Si e gjykoni ju, ç’vend duhet të zërë, apo meriton simboli i Nënë Terezës në memorien dhe përditshmërinë e kombit shqiptar?

Edhe me këtë rast kemi të bëjmë me mosnjohje të realiteteve. Sistemi krishter katolik nuk është i ngjashëm me sistemin islam apo ortodoks. Sistemi katolik e ka zhvilluar tej mase institucionin e bamirësisë përmes formimit të misioneve, të rendeve të ndryshme të murgeshave. Në njërën nga këto rende, institucione katolike të bamirësisë, një shqiptare me prejardhje nga Kosova, e lindur në Shkup, Gonxhe Bojaxhiu dha kontribut madhështor bëmirës, fitoi çmimin Nobël dhe u shpall shenjëtore. Nga ana tjetër, vepra, personaliteti i saj, në momentet më të rënda dhe vendimtare historike na shërbeu si digë e pakapërcyeshme ndaj etiketimeve të ndryshme të armiqve tanë që synonin t’i rrënonin pretendimet, përpjekjet tona për çlirim.

Në ato kohë të vështira të kombit, ne kishim nevojë për të dhe jo ajo për ne. Madje, instrumentalizimi politik i figurës së saj nga ana jonë ishte shpeshherë vulgar. Ajo, e shquara e botës nuk kishte, nuk ka dhe nuk do të ketë nevojë për shquarjen tonë provinciale, për përmendoret tona, por ne kemi nevojë për të. Këto janë fakte që duhet të pranohen nga të gjithë shqiptarët. Nëse nesër një shqiptare e devotshme myslimane arrin të japë kontribut të ngjashëm universal, natyrisht se do të adhurohet nga të gjithë shqiptarët, pa marrë parasysh përkatësinë fetare. Është e pakuptimtë që në Shqipëri të respektohen përqindjet abstrakte në dëm të vlerave. Duhet ta pranojmë logjikën e ngritjes së përmendoreve për vlera të njëmendta njerëzore dhe kombëtare.

Ky debat i filluar dhe që po vazhdon në mediat tona, duhet të mbetet vetëm këtu, apo për këtë duhet të angazhohen edhe qarqet akademike, universitare, e deri ndoshta tek elitat ekonomike e politike?

Derisa nuk do të bëhet dallimi mes vlerave hyjnore dhe vlerave religjioze ky debat heshtur apo hapur do të vazhdojë të na shqetësojë. E vetmja mënyrë racionale e reagimit ndaj dilemave të këtilla është ulja e intensitetit mediatik dhe e parandalimit të polarizimit fetar. Në këtë debat sërish ka ndodhur një mrekulli që gjatë tërë procesit historik i shoqëron shqiptarët. Debati është hapur, thënë kushtimisht, në mes të pjesëtarëve të të njëjtit besim, kështu që, shpresoj se polarizimet e kuptueshme nuk do të marrin përmasa të pakontrollueshme.
Këto debate gjithmonë janë shkaktuar nga tendencat që të vendoset relacioni i barazvlefshmërisë në mes të religjionit dhe Zotit. Sipas definicionit Zoti është një, ndërkaq religjione ka shumë. Të gjitha skizmat që janë shfaqur te të gjitha besimet kanë të njëjtin burim: kontestimi i identifikimit të vlerave religjioze me ato hyjnore si dhe te mospajtimet lidhur me përkufizimin e instancës që do të japë interpretimin përfundimtar të domethënies së dogmave fetare.

Protestantizmi dhe variantet e tija të shumta u shfaqën nga refuzimi i vendosjes së institucionit ndërmjetësues (administratës fetare) në mes të Zotit dhe të njeriut. Filloi me kontestimin e idesë së indulgjencës dhe përfundoi me afirmimin e idesë se në mes të njeriut dhe Zotit nuk duhet me doemos të ketë ndërmjetësues institucional fetar. Edhe në fenë islame shfaqen rregullisht tendenca të këtilla që e kundërshtojnë fenomenin e shirkut, krijimit të pandanit njerëzor ndaj Zotit. Vehabizmi në esencë e afirmon këtë ide. Dallimet në mes të shiizmit dhe sunizmit kanë të bëjnë me dilemën lidhur instancën përfundimtare të interpretimit të dogmës fetare.

Pra, hyjnorja është absolute, njerëzorja është relative në të gjitha atributet e saja, si në planin intelektual ashtu edhe moral dhe religjioz. Librat e shenjtë nuk lexohen njësoj nga të gjithë njerëzit. Kjo buron nga fakti se njeriu nuk është krijesë e përsosur, por shpesh herë nga interesa të ndryshme vetjake i keqpërdor idealet fetare dhe njerëzore.

Kur do të kuptohet mirë se të gjithë jemi krijesa të Zotit dhe se ai, si krijues i të gjitha gjallesave i do dhe i mbron natyrisht të gjithë njësoj do të shuhet zjarri i armiqësive fetare. Hë për hë, theksimi i tepërt i veçorive fetare, vendosja e raporteve antagoniste në mes tyre, të folurit dhe të vepruarit në emër të Zotit kundër krijesave të tija është një histeri që s’ka të bëjë me misionin e besimit në shoqërinë njerëzore.

Dhe, në rastin konkret, a është abuzuar më shumë se sa duhet me zërin e autoritetit intelektual, duke qenë të vetëdijshëm se ai vazhdon të jetë më me vlerë tek opinioni shqiptar?