Veprimi patriotik i shqiptarëve të mërgimit

-- nga Baki Ymeri, (Bukuresht)

Gazeta Drita e Tiranës, organ parimesh nacionaliste, e drejtuar nga Dr. Zoi Xoxa, konsiderohet si një tribunë e rrallë e atdhetarizmit shqiptar. Duke shfletuar numrin 307 të saj (botuar më 28 Nëntor të vitit 1937), të cilin e gjetëm në arkivin e Ajvaz Vokës në Bukuresht, konstatojmë se kemi të bëjmë me vlera të larta të publicistikës shqiptare. Tema qëndrore e subjekteve të dinamizuara me fotografi të rralla historike, ka të bëjë me Lidhjen e Prizrenit, veprimin patriotik të shqiptarëve të mërgimit, Kosovën historike dhe 25 vjetorin e pavarësisë. Në 20 faqet e saj (të formatit të madh) defilon shpirti shqiptar i botës shqiptare në kohën e Mbretërisë. Gazeta hapet me artikullin-bazë Flamuri dhe Mbreti. Flamuri, sipas autorit që e boton në emër të redaksisë, simbolizon jetën e një populli.

"Ranë trimat, vdiq Gjergj Kastrioti: Flamuri i kuq me Shqiponjën dy krenore në mes, u fsheh nëpër arkat e moçme të gruas shqiptare, e cila dijti t/i ruajë gjithmonë me devosjon të thellë kujtimet e shtrenjta. Kush e din se sa herë, duke e shikuar fshehtazi atë Flamur, nana shqiptare derdhi lot për djemtë që i kishin ra therorë me atë në krye, kush e din se sa herë, duke e puthur dhe vu në ballë, Virgjëreshat arbërore vajtuen të fejuemin, vëllanë, atin qi mbet në fushë të nderit. Gjaku i dëshmorëve nuk shkoj kot: Flamuri i tyne, Flamuri që që ndigjoi kangën "Ja vdekje, ja liri", ka gjetë sot Shampionin e Math që po ringjall krenaritë Skënderbegiane. Urojmë që populli Shqiptar të tregohet gjithmonë i denjë për krenarinë e emblemit të vet".

Pasojnë artikuj që të bëjnë krenar pse ke lindur shqiptar, si Lidhja e Prizrenit - E para lëvizje kombëtare për të mbrojtun tërësinë tokësore të Atdheut dhe për të fituar indipendencën e Shqipërisë (Dokumenta historike me shumë rëndësi për jetën tonë Kombëtare), me nëntituj si Kuvendi i Prizrenit, Degët e Ligës së Prizrenit në Toskëri, Çështja shqiptare në parlamentin e Anglisë, Kanuni qeveritar i hartuar prej Ligës së Prizrenit, Urdhërimet për të organizuar ushtërinë, Vendimet e Ligës së Prizrenit. Në kuadrin e rubrikës Shpatëtarët e pendës, jepen portrete të shoqëruara me fotografi mbi Konstantin Kristoforidhin (Aktori i fjalorit të tij të pavdekur dhe i shumë veprave të tjera me rëndësi), Vaso Pashën (Vajtuësi i pavdekur i Shqipërisë së robëruar), Babë Dudë Karbunarën (Një nga veteranët e çquar beratas që ka shërbyer me vepra patriotike për realizimin e idealit kombëtar), Jani Vreton (Një apostull i palodhur i idealit kombëtar), Abdyl Halit Frashërin, Murat Toptanin, Sami dhe Naim Bej Frashërin, Hoxha Tahsinin.

Në kuadrin e rubrikës Gjuha, afsh' i gjallë i jetës, shpat' e ndritur e lirisë, me moton Në Manastir, Dibër, Elbasan dhe Shkodër, mblidhen Kongrese ndërsaa mbrenda dhe jashtë Atdheut vlon lufta për gjuhën shqipe, bëhet fjalë mbi Mitingun në Korçë, Shkronjat shqipe dhe shqiptarët e Jashtëm, Klubi Bashkimi i Shkodrës, Kongresi i Manastirit (1908), ku u caktua alfabeti i njëshëm për gjithë Shqipëtarët, Kongresi i Elbasanit (1909), ku morën pjesë përfaqësuesit e 28 Shoqërive dhe Klubeve. Pason artikulli Cilët janë Shqipëtarët (Mendimet e shkrimtarëve Angelo Masci, Vicenzo Dorsa dhe e grekërve përmbi mburimin e gjuhës shqipe), ndërsa në faqen kushtuar subjektit me titull Veprimi patriotik i Shqipëtarëve të Mërgimit, jepen burime mbi Shqiptarët e Bukureshtit që kërkojnë nga Sulltani, më 1897, autonominë e Shqipërisë, pasojnë artikuj të shkurtë si Shqiptarët e Amerikës dhe Federata vatra, Kalendari Kombiar i Sofjes, Shqiptarët e Odesës, Gazeta e Misirit Shqipëria dhe programi i saj, Shoqëria Bashkimi i Bukureshtit, Një lajmërim i Kishës Ortodokse, Shoqëria Dija e Vjenës, Ismnail Qemali midis Shqiptarëve të Italisë, Shqiptarët e Konstancës, Shoqëria Lidhja Shqipëtare e Argjentinës, Ismail Qemali në Bukuresht, etj.

Në këtë kontekst, pasojnël dy faqe për Arbëreshet me titullin Kur ndër shekujt djeg malli i Atdheut të largët, në të cilën bëhet fjalë për Jeronim De Radën, Jul Varibobën, Anselmo Lorechion, Aqile Torellin, Agostino Ribekun, Françesko Krispin, faqe e dinamizuar me vargjet O e bukura More/ Sa të kam që nuk të pe/ Atje kam un Zotin At/ Atje kam un t'im vëlla. Nga Letratura mallëngjimplote e kohrave të robërisë botohet një "Fjalim i mbajtun Popullit të Shkodrës" prej At Viçenc Prenushit (më 19 mars 1920), , një artikull mbi Dëshmorët prej N. Helenau-t, poezia Shypnisë e Gjergj Fishtës, një vjershë e Sakolit dhe medalioni "Ndërsa vlon topi e pushka, thuren vargjet e letërsisë sonë luftarake".