Fjalori i Marko Boçarit

Fjalori i një gjuhe të stërlashtë në të cilin luftëtari shqiptar nga Suli i Çamërisë Marko Boçari tregon gjithë gjendjen e gjuhës së gjallë të folur në fillim të shekullit të XIX, pahit një cilësi të panjohur të heroit legjendar të luftës për çlirimin e Greqisë. Libri është hedhur në treg vetëm pak ditë më parë. Autor i librit "Fjalori i Marko Boçarit" eshte arvanitasi Niko Stylos. Përkthimin e tij e ka bërë Sokol Çunga. Fjalori greqisht-shqip i Marko Boçarit është botuar nga shtëpia botuese “Arbëria”. Kur gjendej i internuar në Korfuz, Marko Boçari mësoi greqishten dhe bëri të famshmin “Fjalorin dygjuhësh të greqishtes popullore dhe arvanites së thjeshtë” më 1809 që e shkruajti Markoja vetë me ndihmën e babait të tij Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait Noti Boçari (1759-1841) dhe vjehrrit të tij Kristaq Kallogjeri nga Preveza.

Ky fjalor ishte përfundimi i nxitjes së konsullit francez Pukëvili, siç pretendonte francezi vetë, përpjekje të mësojnë suljotët shqiptarë greqisht dhe të merren vesh me grekërit. Megjithatë Marko Boçari është autori i fjalorit të thjeshtë të parë greko-shqip.
Fjalori i Marko Boçarit lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po kalonte Greqia, ku mbas lënieve të armëve arvanitët duhet t’i përshtateshin jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë. Fjalori ka rëndësi të veçantë se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes. Ky fjalor shërbeu edhe si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekët.

Në atë kohë tregëtia në zona të gjera të Ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu lindi nevoja e një fjalori dy gjuhësh dhe arvanitasit në një farë mënyre u detyruan që të mësonin greqishten që po fitonte terren si gjuhë e tregëtisë në Ballkan. Nga ana tjetër duke u mbajtur e fshehtë për shkak të përndjekjes, gjuha shqipe ngeli një gjuhë e pastër kombëtare, që flitej vetëm nga populli i saj duke ruajtur vjetërsinë dhe pasurinë gjuhësore, por që nuk u zhvillua në shkrim apo të futeshin fjalë të reja që i përshtateshin zhvillimit shoqëror të kohës apo të njihej nga të huajt e shumtë që vizitonin Ballkanin në atë kohë të pushtimit osmano-turk. Pra heroi Marko Boçari me vullnet dhe guxim, në moshën 19 vjeçare na solli fjalorin e parë greko-shqip me titull orgjinal “Fjalori dy gjuhësh Romaiko-Arbërishtja e thjeshtë” që përbëhej nga 111 faqe, 1494 fjalë shqipe, dhe 1701 fjalë greke.

Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në muzeun Kombëtar të Parisit me kodin Supplement Grec 251 numri 244 të faqes, dhe u dhurua në maj të vitit 1819 nga konsulli Pukëvili. Konsulli i Përgjithshëm francez në Janinë Pukëvili duke studjuar fjalorin e Marko Boçarit, hartoi një fjalor të vogël frengjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në muzeun Kombëtar të Parisit. Marko Boçari u lind në vitin 1790 në fshatin Sul. I ati ishte Kiuço Boçari (1754-1813) dhe e ëma ishte Kristula, e bija e Joti Papazotit. Më 1795 familja e Markos braktisi fshatin. Shkak i kësaj shpërnguljeje ishte hidhërimi që solli shkarkimi i Jorgo Boçarit, gjysh i Markos dhe udhëheqës i fisit të Boçarëve nga detyra e komandimit të suljotëve pas zgjedhjes së 19-vjeçarëve Fiti Xhavella në postin e komandantit.

Vlera e fjalorit

Rëndësia e këtij libri është shumë e madhe në zhvillimin mëtejshëm të shkencës së gjuhësisë shqipe, të cilën Bashkim Kuçuku redaktori i këtij fjalori e ka shprehur me këto fjalë: “Natyrisht me këtë fjalor Marko Boçarin nuk e lidh shkenca, por gjuha amtare, shenja e pashlyeshme e identitetit të parë dhe të përjetshëm. Fjalori i tij është dygjuhësh, greqisht-shqip.
Greqishtja është gjuha e arsimimit, e kulturës dhe e të folurit jashtë trojeve shqiptare, ndërsa shqipja gjuha amtare, e fisit dhe e tërë bashkësisë së vet”. Përveç një parathënieje të fjalorit të shkruar nga Bashkim Kuçuku, në një pjesë të veçantë të veprës në një pjesë të veçantë të veprës jepen pak fjalë për alfabetet e lashta arvanitase, gërmat toske ose epirote-arvanitase.

Në pjesën e dytë të veprës përfshihet dorëshkrimi i Marko Boçarit, fjalor greqisht-arvanite e thjeshtë, fjalor arvanite-greqisht, si dhe fjalë të greqishtes epirotase. Marko Boçari e ka shkruar këtë fjalor gjatë viteve të tij të internimit në Korfuz, ku dhe hartoi fjalorin dygjuhësh të greqishtes dhe të shqipes. Ndryshe nga Mit’hat Frashëri, që nxori në dritë për herë të parë për shqiptarët vetëm origjinalin e këngës “Fjalori” 1926 të gjithë sikurse është me alfabetin e greqishtes, Niko Stillo bashkë me krejt origjinalin të shkruar nga dora e Marko Boçarit, e paraqet atë dhe të transkriptuar me alfabetin e shqipes, si dhe të sistemuar sipas konceptit të fjalorit, njëherë greqisht-shqip dhe herën tjetër shqip-greqisht për të lehtësuar leximin në të dyja gjuhët.