FATI I ROZAFËS NË NJË KRIJIM POETIK

-- nga Shefqet DIBRANI

Rozi Theohari "LOTËT E ROZAFËS MBI DRIN", poemë, (rumanisht-anglisht-shqip), botoi "ARARAT" Bukuresht 2007. Faqe 120. ISBN: 9780-973-7727-41-1

Libri "Lotët e Rozafës mbi Drin" i autores shqiptare Rozi Theohari, që pa dritën e botimit edhe në Bukuresht të Rumanisë, është e njëjta poemë e cila në vitin 2003 është botuar në Tiranë nga Shtëpia Botuese "VATRA". Legjenda Shqiptare e Rozafatit tashmë sikur vjen në një prizëm të ri dhe sikur mëton të ndjek rrugën e legjendës e cila për shekuj ka bërë bujë në hapësirën shqiptare dhe atë ballkanike. Poema është përkthyer në gjuhën rumune nga Baki Ymeri. Parathëniet i kanë shkruar: Në gjuhën rumune Marius Chelaru, ndërsa për versionin anglisht dhe shqip Gjekë Marinaj.

HYRJE:
Poema e Rozi Theoharit kushtuar legjendës së murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër është vepër artistike që sublimon njohjen e saj mbi legjendën e sakrifikimit, përkatësisht legjendën e murimit të gruas.
Trajtimi i një legjende në vepër artistike do të thotë: Njohje e mitologjisë mbi legjendat, e epikes dhe eposeve të kreshnikëve, si dhe të traditës ballkanike të këtyre miteve epike, posaçërisht të legjendës së murimit, e cila pothuajse ekziston në të gjitha vendet e rajonit. Pavarësisht nga ndryshimi i ndonjë elementi specifik, te të gjitha rastet esenca e lëndës mbetet e njëjtë.

Gjithsesi poema "Lotët e Rozafës mbi Drin" e Rozi Theoharit shtjellon njërën nga legjendat popullore, më të shqetësuarën dhe më tragjiken që njeh mitologjia, historia dhe mendësia shqiptare. Në këtë legjendë bëhet fjalë për flijimin e njeriut të gjallë në themelet e kështjellës, dhe ky njeri i gjallë i takonte femrës. Gjinia femërore ka qenë vazhdimisht e pushtuar dhe e therorizuar nga gjinia mashkullore, e cila historikisht i ka dhënë të drejtën vetes të flijojë jetën e tjetrit për t'i realizuar synimet e veta qoftë për të ndërtuar godinat e "tmerrit" që do t'u bëjnë ballë kohërave të zeza dhe netëve të errëta, duke sjellë kujtimin e freskët dhe të gjallë deri në ditët tona, kryesisht përmes këngëve, baladave a krijimeve të ndryshme letrare.

Guri - mjeshtëri në stërgjyshëri;
Guri - fisnikëri;
Guri - metaforë dhe legjendë;
Guri - këngë e lot; Guri - besa e burrave në trimëri;
Guri - art e zotësi;
(Kënga 1; f. 83)

Edhe në këto ditë të modernitetit historik, përmes një poeme të kësaj natyre, legjenda vjen e brishtë, trishtuese sa t'i ngath ndjenjat e shpirtit dhe të mendimit pozitiv. Legjenda e murimit të gruas lidhet me stadin më primitiv të shoqërisë njerëzore, por si duket bota pak ka ndryshuar. Mbetet po ajo ndarje klasash, ndarje gjinish, kurse diskriminimi racial e religjioz vetëm sa është veshur me atë velin e humanizmit dhe të tolerancës së rrejshme.

SHTJELLIMI:
Motivi i murosjes së njeriut, e ky njeri është femër, (zakonisht nuse e re), pothuajse është më i përhapuri kudo në botë me theks të veçantë te vendet e Ballkanit. Sipas mitologjisë besohej se gjaku i njeriut i jepte forcë, ndihmonte të qëndronin muret e kështjellave, kalave, kishave dhe urave të ndryshme, për të cilat sot ka me dhjetëra krijime popullore, por ndër krijimet më interesante në të gjitha vendet e Ballkanit mbetet Legjenda e murosjes në Kështjellën e Rozafës në Shkodër.

Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,
Shkodër - liqen mbuluar në shkumë
E bardhë mjegullim - kurrë e paparë
Nga të moçmit pleqnarë
(Kënga 1; f. 83)

Për popullin shqiptar janë të njohura edhe një varg legjendash të ngjashme ku vazhdimisht është flijuar njeriu për të qëndruar monumentet e tilla. Ta zëmë në Kosovë është e njohur legjenda për "Urën e Fshejtë", mbi Lumin Drini i Bardhë, afër Gjakovës, kurse në rrethin e Elbasanit këndohen legjenda për Kështjellën e Elbasanit, të Drishtit e të Turës, në Jug të Shqipërisë këndohet për urën e Artës, të Skilës dhe Qystendilit, në rrethin e Pogradecit këndohet për murimin në themelet e Kishës, kurse në Dardhë dhe në Sinicë të Korçës përkitazi me murimin në themelet e Kështjellës dhe të Urës.
Në të gjitha variantet shqiptare të legjendës së murosjes pavarësisht për çfarë bëhet fjalë, për urë, kishë apo kështjellë, zakonisht flijohet një nuse e re, gjë që ky parim është ruajtur edhe në poemën e Rozi Theoharit.

"Krahun e djathtë ma lini jashtë
Jam akoma gjallë"
(f. 73)

Syzheu i murosjes, në kohëra të lashta ishte tepër i ashpër, në ditët tona u zëvendësua me një dash e më vonë ky "kurban" u zëvendësua me një gjel, por nuk më ka rënë të lexoj pse syzheu i murosjes nga njeriu që siç thamë më lart zakonisht ishte një femër, (bile siç e përmendëm nuse e re), u zëvendësua me një dash a gjel, e jo me një dele apo pulë për të ruajtur traditën e gjinisë. Siç duket këtu kemi të bëjmë me karakterin e dobët të mashkullit kundruall gjinisë tjetër, dhe krenarisë së tij të rrejshme duke e zëvendësuar atë me një dash a gjel të gjinisë së tij. Historia e zëvendësimit të trupi të njeriut si theror është e gjatë, mjaft interesante dhe ka evoluar nëpër kohëra të ndryshme, prandaj po iu rikthehemi elementeve të tjera që përmban poema e Rozi Theoharit, e cila si një vepër letrare do qasje tjetër, që i përket fushës së letërsisë, megjithatë ne nuk mundemi të shmangemi nga elementi historik që e bënë të rëndësishëm "Legjendën e murosjes" duke krahasuar me elementet e reja që janë futur në përdorim "ç'gjëmë mund të ngjajë, vallë, kushedi...", f. 84.

Ashtu sikurse në të gjitha variantet e kënduara për "Legjendën e murosjes" edhe te poema e Roz Theoharit personazhet kryesore kanë mbetur të pandryshuara, siç janë tre vëllezërit, (dy besëthyerit, kurse i vogli është i besës), kunatat dhe e ëma e vëllezërve janë fytyra identike me të gjitha krijimet tjera të kësaj natyre për rreth të cilave zhvillohet ngjarja tragjike. Edhe në poemën e Rozi Thoharit pas "tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë", vjen një plak i urtë që sjell lajmin e mirë dhe kumtin e zi, po ashtu "nata tinëzare (murin e Kështjellës) e rrëzonte përtokë". Edhe këtu vëllezërit janë tre, ustallarët nuk dihen sa janë, por ata "ditën ngrinin murin, të rëndë të fortë" siç thamë më parë "por nata tinëzare e rrëzonte përtokë". Atyre nuk iu dihen emrat, as vjehrrës, as kunatave, përveç Rozafës që në krijimet tjera e ndeshim si Gjelinë.

Edhe te poema e Rozi Thehoarit, lexojmë dhe ndjejmë simpatinë për vëllain e vogël, si "shpirtpastër", lexojmë kumtin e zi, ndjenjën pozitive të vjehrrës, amanetin e nuses, parandjenjën e saj, kundërshtimin dhe domosdo edhe pranimin e detyrueshëm për t'u flijuar me të vetmen kërkesë që t'ia ruajnë njërin sy, njërën dorë, njërin gji dhe njërën këmbë të cilat do të luajnë rolin e njëjtë sikurse në variantet e njohura të kësaj legjende.

"Gjiri im u nguroftë,
Kështjella u ndërtoftë,
Djali im u nderoftë"
(Kënga 5; f. 101)

Por, në poemë do të gjejmë elementet e kundërshtimit, mospranimit për t'u therorizuar, pastaj do të ndeshim ashpërsinë dhe vrazhdësinë e kunetërve, dhembjen e të shoqit dhe mjaftë elemente të tjera që i aktualizon si karaktere të reja, një frymim me ndjenja humane e njerëzore, për ta shndërruar sakrificën e Rozafës në diçka njerëzore, me elemente hyjnore, ndjenja që autorja, duke qenë femër, në aspektin psikologjik i ka sendërtuar më realisht.

Mallkimi:
Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta!
Përpëlitet në ethe nuse - shkreta,
Gojë e buzë tharë tërë maraz,
Hovi i shpirtit ngritur në tallaz
(Kënga 5; f. 99)

Kundërshtimi:
"Ju lutem, pritni"
Por ata s'presin... rrëmbejnë trupin e saj
Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza
Duke punuar shpejt,
Më shpejt se koha,
Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese
Që shpon qiejt,
Duke u mbrojtur sa mund me duar
Kundrejt burrave zemërgur,
(Kënga 5; f. 100)

Dramaciteti që zhvillohet vetëm brenda vargjeve të cituara t'i ngath ndjenjat, këso momente të regjistruara kaq ndjeshëm nuk i ndeshim në krijimet tjera popullore, prandaj për shumë gjëra kjo poemë do të mbetet ndër krijimet më interesante që dikush ka thurur për "Legjendën e murosjes".
Pavarësisht nga elementet prekëse dhe të trishtimit edhe Rozi Theohari i jep të drejtë sakrificës për t'u ndërtuar Kështjella e cila sikurse sjell kumtin e zi, tragjiken e kësaj sakrifice, mesazhi i saj historik ka sjellë të gjallë deri në ditët tona edhe ngadhënjimin si element të mbijetesës.

Ne nuk po ndalemi për të shtjelluar dinakërinë e kunatave të Rozafës, as pabesinë e kunetërve të saj sepse pak a shumë janë të njohura, por shënimin tonë e ilustruam me disa vargje prekëse që karakterizojnë vlera sublime edhe në çastet më të rënda që ka sjell këtë fatkeqësi, e cila që nga ajo kohë ka mbetur e freskët dhe aktuale për t'u trajtuara nga studiues e krijues të shumtë.

SIMBIOZA:
Siç kemi theksuar edhe në fillim, kjo poemë sjell sfida morale për një shoqëri të tërë. Ndonëse poema është një krijim artistik që ka trajtuar me sukses "legjendën e murosjes së gruas", në një kohë të errët, ajo më vete mbart vlera etike për një shoqëri moderne. Autorja ka ruajtur mjaft mirë parimin mitologjik dhe atë historik, kurse motivet artistike nxjerrin sythe dhe qasje të reja. E shkruar me një gjuhë të rrjedhshme dhe e ndërtuar me mjete artistike, të cilat sforcojnë mitin e flijimit si domosdoshmëri, për të qëndruar kështjella, e për të fituar njeriu:

Psherëtin guri i zi sipër saj, -
"Gjithë bota, e të gjithë qiejt e shekujt
Mësuan sakaq sakrificën tënde në mur.
...
Moj trëndafil i bardhë - e bukura Rozafat"
(Kënga 6; f. 103)

"Rozafa", që na bëhet shumësi i pashquar "Rozafat" përveç që i takon Shkodrës, është njëra nga legjendat më të popullarizuara, e cila vazhdimisht cyt vullnetin e shkrimtarëve për të shkruar e për ta trajtuar këtë legjendë veçmas.

Ne mbartim në thellësi
Historinë e lashtë të planetit të Tokës.
Në bërthamën e trupit tonë pulsojnë
Tingujt e mëngjesit të parë të krijimit të botës.
(Kënga 6; f. 103)

Jam i bindur se kjo poemë do t'u shërbejë studiuesve të letërsisë popullore dhe atyre që merren me mitologjinë sepse pikëpamjet e shtruara kanë pikënisjen te legjendat e mëhershme, në mos ndryshe kanë shërbyer si tabelë rrëfimi mbi konceptin dhe shtruarjen e lëndës. Pra, ishte letërsia gojore, ajo që barti nga shekulli në shekull këtë legjendë, kurse mjetet artistike sikur e materializojnë idenë për të shkruar një poemë për Kështjellën e Rozafës në Shkodër.

O i panjohuri ushtar,
Unë quhem Rozafat
(Kënga 6; f. 104)

I theksuam këto elemente, qoftë si ide, pa bërë krahasimet për ngjashmëritë që mund të ekzistojnë, vetëm e vetëm për të shpjeguar konceptin mbi të cilin është ndërtuar poema, e cila ka nevojë për t'u gjurmuar e hulumtuar deri në fund, atëherë kur besohej në mite dhe sakrifica që duhej bërë për të qëndruar kështjella, ura apo kisha, si perla monumentale me peshë historike.

Qumshti vazhdoftë pikoftë,
Murin e forcoftë,
Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!
(Kënga 6; f. 106)

EPILOGU:
Nuk thamë gjë për Rozafën, as për etimologjinë e emrit të saj. Te Theohari, "Rozafa" bëhet "Rozafati"?! Por, një lexim me parantezë jep një kuptim të ri. Ta zëmë: Nëse besojmë se emri i saj ka qenë "Roza", sipas lules me të njëjtin emër, pjesa tjetër lidhet me "Fati-n" e saj, sado tragjik të jetë ai. Kështu kemi formuar një parantezë si nëntekst i ri dhe gjithsesi me një kuptim të ri "Roza - Fati", apo më mirë të lexohet si "Fati i Rozës".

E, pse jo?! Pse të mos jetë kështu?! Vetë legjenda a nuk flet për fatin e gruas së murosur me emrin "Rozë"?! Kurse në botimin më të ri, në gjuhën rumune "Lotët e Rozafës (pikojnë) mbi Drin".
Në fund të fundit e lëmë këtë interpretim si një provokim pozitiv, kurse shkrimin e përfundojmë me këtë epilog të shkurtër për mundësinë e interpretimit të mëtutjeshëm të "Fatit të Rozës" në "Legjendën shqiptare të Rozafatit" duke i uruar udhëtim të mbarë edhe në tokën e Rumanisë, përplot bëma e legjenda të tilla.