Begatia dhe kultura e kombeve

Ekonomistët e sotëm e shndërruan Adma Smithin në një profet, ashtu si regjimet komuniste hyjnizonin dikur Karl Marksin (Marx). Parimi qëndror, që i atribuojnë Smithit "se stimujt e mirë, pavarësisht kulturës, japin rezultate të mira," u bë urdhëresa e madhe e ekonomisë. Gjithsesi, ky këndvështrim është interpretim i gabuar i historisë dhe ka gjasa, lexim i gabuar i Smithit. Rritja e sotme është rezultat jo i stimujve më të mirë, por i krijimit të një kulture të re ekonomike në shoqëri të tilla si Anglia dhe Skocia. Për të bërë që vendet e varfra të rriten, ne duhet të ndryshojmë kulturat e tyre, por jo vetëm institucionet dhe stimujt e lidhur me to, prandaj është e domosdoshme që më shumë njerëz në këto vende t'i bëjmë të jetojnë në ekonomi të përparuar. Pavarësisht besimit pothuaj universal të ekonomistëve në epërsinë e stimujve, tre shembuj nga historia botërore vërtetojnë mbizotërimin e kulturës.

Në të kaluarën qeveritë e shkëlqyera (excellent governments) "domethënë qeveritë që stimulonin plotësisht popullsinë qytetare", shkonin dorë për dore me stanjacionin ekonomik. Stimujt për veprimtari ekonomike janë shumë më të mirë në shumicën e ekonomive të varfra, përfshi ekonomitë paraindustriale, se sa në ekonomi të tilla të lulëzuara dhe nivel të kënaqshëm, si Gjermania dhe Suedia. Vetë Revolucioni Industrial ishte produkti i ndryshimeve në parapëlqimet ekonomike bazë të njerëzve në Angli, dhe jo i ndryshimeve në institucionet (publike). Për shembull, industria tekstile e përpunimit të pambukut, që u zhvillua në Bombej mes viteve 1857 dhe 1947, vepronte pa kufizime në punësim, me siguri të plotë të kapitalit, me sistem ligjor të qëndrueshëm dhe eficent, pa kontroll në import ose eskport, me pjesëmarrje të lirë të sipërmarrësve nga mbarë bota dhe me akses të lirë në tregun britanik. Për më tepër, kishte akses në kapitalin jo më të shtrenjtë (cheapest capital) dhe në fuqinë punëtore të botës, në një industri ku puna llogaritej në mbi 60 për qind të shpenzimeve të prodhimit. Normat e fitimit, që arrinin në 6-8 për qind gjithsej në fillimin e shekullit të XX-të, ishin të mjaftueshme për të stimuluar ndërtimin e fabrikave të reja.

Megjithatë, industria tekstile e Indisë nuk mund të konkurronte atë britanike, dhe pse paga e britanikëve ishte pesë herë më e lartë.

Nga ana tjetër, Skandinavia ka namin e keq, mes ekonomistëve, për shkak të taksave të larta dhe shpenzimeve qeveritare. Paga aktualisht taksohet në nivel të konsiderueshëm, 50-67 për qind. Veprimtaria ekonomike "gardhohet" me rregulla, instruksione dhe kufizime. Dhe megjithatë ato janë sisteme ekonomike të suksesshme, me rendiment orar për një punëtor sa në SHBA dhe me rritje të qëndrueshme.

Në kontrast, në Anglinë mesjetare, nivelet tipike të taksave për të ardhurat nga puna dhe të ardhurat kapitale ishin 1 për qind ose më të vogla, kurse tregjet e fuqisë punëtore dhe produkteve ishin të lira dhe kompetitive. Dhe megjithatë nuk pati kurrfarë rritjeje ekonomike, ndonëse asete të tilla si toka ishin plotësisht të siguruara (në shumicën e fshatrave angleze, toka ka kaluar nga pronari në pronar, pa pasur kundërshtime, nëpërmjet gjykatave gjatë 800 vjetëve e ca), investitorët duhet të paguanin 10 për qind të ardhura reale që të mbanin kështu tokën.

Revolucioni Industrial ndodhi në një mjedis, ku stimujt bazë institucionalë të ekonomisë nuk ishin ndryshuar gjatë qindra vjetve, dhe, ndoshta, mund të jenë përkeqësuar. Megjithatë për disa shekuj reagimi ndaj këtyre stimujve u përforcua shkallë-shkallë dhe lindi sipërmarrja. Më në fund, filluan të pasojnë mundësi fitimesh nga kthimi i tokës së përbashkët në tokë private, gjë që ka ekzistuar qysh në mesjetë. Rrugët, të cilat ishin tejet të pakalueshme, për shkak të lënies pas dore gjatë qindra vjetve, u ndreqën dhe u përmirësuan si rezultat i përpjekjeve lokale. Niveli i fitimit të nevojshëm për investime të sigurta, ra nga 10 për qind në 5 për qind. Kësisoj, faktorët përcaktues vendimtarë të begatisë dhe varfërisë nuk kanë të bëjnë me diferencat në stimuj, por me difrencat në atë se si njerëzit reagojnë ndaj tyre. Në ekonomitë e suksesshme punojnë shumë, akumulojnë dhe bëjnë novacione, madje dhe kur stimujt janë të këqij. Në ekonomitë e paqëndrueshme apo të falimentuara njerëzit punojnë pak, kursejnë pak dhe ndjekin metoda të vjetruara, madje dhe kur stimujt janë të mirë. Si mund të shndërrojmë kulturat ekonomike të shoqërive të vendeve të varfra për t'u ngjarë sa më shumë atyre të begata?

Kur punëtorët lëvizin nga një ekonomi e varfër në të begatë, ndodh një përshtatje e shpejtë me zakonet ekonomike të shoqërisë së re. Në industrinë tekstile në fillimin e shkekullit të njëzet, për shembull, rendimenti orar i punëtorëve polakë në Nju Inglend (New England) ishte katër herë më i madh se i punëtorëve polakë, që punojnë me të njëjtat makineri në Poloni. Një nga shkaqet e emigrimit ilegal nga ekonomitë e varfra drejt atyre të begata është aftësia e shumë emigrantëve të tillë për t'u përshtatur me jetën ekonomike në ekonomitë e begata. Emigrantët, të mësuar tashmë me kushtet në ekonomitë e suksesshme, janë një bërthamë potenciale për industrializim në vendet e varfra. Por këta punëtorë zakonisht duan të qëndrojnë në ekonomitë e begata. Për shembull, një emigrant nigerian i kualifikuar ka më shumë oportunitete në SHBA sesa në rastin kur vendos të kthehet në Nigeri. Fluksi i emigrantëve shkon nga ekonomitë e varfra në ato të begata, veçanërisht kjo ka të bëjë me punëtorë me talente dhe arsim.

Kështu, problemi qëndron në atë që të nxitet një fluks i mjaftueshëm emigrimi i anasjelltë të atyre që janë përshtatur me kushtet sociale të shoqërive ekonomikisht të suksesshme. Ndihma për vendet e varfra në formën e programeve të destinuara që t'u paraqiten studentëve dhe punëtorëve të tyre, mundësinë për të marrë përvojën e mënyrës së jetesës dhe punës në SHBA para kthimit në shtëpi, do të jetë më i frytshëm se sa të bësh qeveritë dhe institucionet e këtyre vendeve t'u ngjajnë ekonomive të përparuara. Njerëzit para së gjithash.

* Gregori Klark (Gregory Clark) është titullar i Departamentit të Ekonomiksit në Universitetin e Kalifornisë, Dejvis (Davis), SHBA. Libri i tij i fundit është "A Farewell to Alms: A Brief Economic History of the World"(Lamtumirë Lëmoshave: Histori ekonomike e shkurtër e botës).
Përktheu për "Shekullin": Vladimir Mustaqi