Tabllo e një jete të zhdukur

-- nga Robert Elsie, albanolog dhe përkthyes, Gjermani

Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien),
botuar nga Robert Elsie në Vjenë, 2007

Dritëhedhje e rrallë në një botë të shkuar. Në librin që do të shpërfaqet në vazhdim, Jeta e fshatarëve shqiptarë në Rekën e Epërme pranë Dibrës (Maqedoni), bëhet fjalë për një studim shumë të rëndësishëm dhe shumëdimensional etnologjik rreth një bashkësie të mbyllur në Evropën Juglindore gjatë dhjetëvjeçarin e fundit të Perandorisë Osmane, d.m.th. të një kohe saktësisht para njëqind vjetësh. Rajoni i Rekës së Epërme shtrihet në pjesën lindore të malit Korab, pikërisht në kufirin e sotëm mes Shqipërisë dhe Maqedonisë, në territorin shtetëror të Republikës së Maqedonisë.

Studimi që u hartua nga Bajazid Elmaz Doda, më 1914, nën mbikëqyrjen e studiuesit të njohur të Shqipërisë, baroni hungarez Franc Nopça (1877-1933), përmban një përshkrim gjeografik të Rekës së Epërme, veçanërisht të vendlindjes së autorit, Shtirovica, të dokeve dhe zakoneve të banorëve të atjeshëm, të bazës ekonomike të tyre, në mes tjerash me një përshkrim të hollësishëm të kultivimit të deleve dhe përpunimit të qumeshtit, si dhe të çështjes së mërgimit. Po ashtu hedh dritë mbi kulturën materiale të banorëve të atjeshëm, ndër të tjera edhe rreth ndërtimit të shtëpive, rregullimit të tyre, veshjeve, ushqimeve, dhe vë në spikamë vitet e fundit të sundimit osman, si dhe përfshin përrallat dhe gojëdhënat e atjeshme, dike mos lënë anash edhe dialektin e shqipes së Rekës.

Ky studim është para së gjithash një vështrim i rrallë mbi një botë të shkuar edhe për faktin se Shtirovica, dy vjet pas hartimit të këtij studimi, u shkatërrua dhe u bë rrafsh me tokë nga forcat ushtarake bullgare. Popullsia shqiptare e atjeshme u dëbua. Më vonë, shumë prej tyre qenë detyruar të shpërnguleshin në Turqi. Sot, rajoni pothuajse është i pabanuar. Një botë e përftuar.

Rreth autorit:

Bajazid Doda është lindur rreth vitit 1888 në fshatin malor Shtirovicë ku edhe ka kaluar fëmijërinë. Si shumë djem të Rekës edhe ai mori rrugën e mërgimit dhe shkoi në Rumani për të punuar. Më 20 nëntor 1906, në Bukuresht, ai takon albanologun, baron Franc Nopça, i cili tetëmbëdhjetëvjeçarin e pranon në punë si shërbëtor. Nga marrëdhënia e punës lindi një dashuri dhe një bashkëjetesë e lumtur dhe shumëvjeçare. Në kujtimet e jetës së tij botuar më 2001 me titullin Reisen in den Balkan (Udhëtime nëpër Ballkan), Nopça ka përshkruar me pak fjalë takimin e parë me të dashurin e tij, i cili gjithkund figuronte si sekretar i tij privat:

“Më 20 nëntor 1906, në Bukuresht, jam njoftuar me Bajazid Dodën. Që nga ajo kohë Bajazidi ka qëndruar pranë meje dhe që nga vdekja e Luis Drashkoviqit ai ka mbetur i vetmi njeri, që më donte me të vërtetë, dhe në të cilin unë pata besim të plotë në të gjitha gjërat, pa më shkuar kurrë mendja në ndonjë dyshim se ai do të mund të keqpërdorte besimin tim. Edhe ai kishte gabime, por duke parë gjithë të mirat e tij, kam injoruar ato. Nga urrejtja kundër çdo gjëje austro-hungareze, dhe ngaqë unë isha angazhuar shumë posaçërisht për Shqipërinë, nga urrejtja ndaj meje, serbët vranë në Shtirovicë babain dhe vëllanë e Bajazidit më 1913.”

Më vonë Nopça, së bashku me shërbëtorin e tij të ri, udhëtoi për në vendlindjen e tij, në pronën e prindërve në Saçal afër Hacegut në Transilvani, dhe pas disa muajsh në Londër, ku Bajazidi u sëmurë nga një grip i rëndë. Kah mesi i nëntorit të dy bashkë u nisën nga Shkodra, ku Nopça, në vitet 1907-1910 dhe më vonë pas tetorit 1913 kishte një shtëpi, për në Mirditë dhe Kalis, ku ranë peng të plaçkitësit namkeq Mustafa Lita. Pas lirimit të tyre në Prizren, ata udhëtuan për në Shkup dhe, me gjasë, siç kishin planifikuar më parë, kanë kaluar edhe nëpër Rekën e Epërme. Pastaj ata udhëtuan prapë për në Shkodër, për të studiuar rajonin e fiseve Hoti dhe Gruda.
Edhe në vitet para dhe gjatë Luftërave Ballkanike, Nopça dhe sekretari i tij me shumë temperament udhëtuan nëpër shumë zona e Shqipërisë Veriore, nëpër Kosovë e Maqedoni. Në vjeshtë të vitit 1913, Nopça shkruan:

“Njëherë, kur Nikollë Gega dhe Bajazidi ishin ndezur kundër njëri-tjetrit në një inat të atypëratyshëm, duke rrokur secili nga një revole për të vrarë tjetrin, në mes u hynë Gjok Prenga dhe Mehmed Zeneli për t’i ndarë, ndërsa mua pastaj më shkoi përdore që gjithë atë çështje ta pajtoja krejtësisht pa dëmtuar njeri, madje, pas një copë kohe, arrita t’i pajtoj të dy. Më shumë më habiste fakti se si unë, si evropian, arrija t’i mbaja bashkë gjithë ato karaktere të ndryshme shqiptare, të cilat veç kësaj ishin edhe të ngarkuara me një ndjenjë inati dhe xhelozie reciproke. Sapo kisha rregulluar çështjet financiare, u nisa nga Shkodra për në male. Qëllimi im ishte që së pari të studioja anën jugore të Alpeve Shqiptare, pastaj rajonin që bënte afërsisht në perëndim të Bjeshkëve të Nemuna. Por, për shkak të malaries, u detyrova që pjesën e fundit të programit tim ta anuloja, për të zbritur pastaj përmes pjesës malore, por lehtë të kalueshme, të Kastratit. Në vend timin, Bajazidi u ngjit deri në majën e Veleçikut, në Kunoren e Keneshdolit dhe në disa male të tjera, ku ai u përpoq të përpilonte një hartë speciale të pjesë veriore të Alpeve duke bërë fotografitë e nevojshme.”

Sekretarin e vetë Nopça e mori me vete edhe në luftën e viteve 1915-1916, kur ai po shërbentë me trupat austro-hungareze në Kosovë. Pas luftës ata jetuan kryesisht në Vjenë, ku shkencëtari Nopça botoi studime të rëndësishme si në lëmin e albanologjisë, po ashu edhe në paleontologji dhe gjeologji, duke fituar respekt të madh shkencor.
Më 25 prill 1933, pas një vuajtjeje të gjatë nga depresionet, ai i mori jetën vetes me një plumb në gojë. Pak çaste më herët, ai veç kishte vrarë edhe shërbëtorin e vet besnik dhe bashkëshortin. Në letrën e tij për policinë, Nopça kishte shkruar:

“Shkaku i vetëvrasjes sime është sistemi im nervor i shkallmuar. Arsyeja pse unë e kam vrarë në gjumë, krejt pahetueshëm, edhe shokun tim të moçëm dhe sekretarin tim, Bajazid Elmaz Doda, është se unë nuk mund ta lija atë të sëmurë, të shkretë dhe pa para në këtë botë, sepse ashtu ai do të vuante së tepërmi. Dua të më djegin.”

Rreth veprës:

Dorëshkrimi Jeta e fshatarëve shqiptarë në Rekën e Epërme, i ruajtur në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë, është përfunduar nga autori, atëbotë njëzetegjashtëvjeçar, në Vjenë, në prill të vitit 1914, por nuk u botua kurrë. Nga parafjala e autorit del se teksti ishte përkthyer në gjermanisht nga Nopça. Ngaqë teksti në gjermanisht ngjan shumë me shkrimet e tjera etnografike të Nopçës, mund të përfundohet se ky kishte ndikuar shumë në përpilimin e këtij studimi. Kjo bëhet edhe më e qartë në shumë plotësimet dhe shkrimet anësore të dorëshkrimit, ku njihet qartë kaligrafia e Nopçës. Dorëshkrimi origjinal në shqip, nëse një të tillë ka pasur, tani mund të merret si i zhdukur.
Jeta e fshatarëve shqiptarë në Rekën e Epërme është shkruar në një kohë kur gjuha shqipe nuk kishte një alfabet të pranuar gjithandej, aq më pak e folmja tashmë të vdekur të rajonit të Rekës. Fjalët e shumta në shqip dhe toponimet, që përmenden në tekst, Doda dhe Nopça i kanë shkruar në gjermanisht, megjithëse jo gjithmonë dhe jo me aq përpikshmëri. Ato këtu do të jepen në formën e shtypur si në origjinal. Lexuesi njohës i shqipes nuk do të ketë asnjë vështirësi me formën shkrimore të këtyre fjalëve.
Ky studim përmban një mori të dhënash dhe informatash nga lëmenjtë më të ndryshëm, ndaj mu për këtë arsye do të mund të zgjonte interesim për shumë fusha shkencore dhe të gjente përdorim gjithandej. Tutje, ky do të mund të ishte studimi i parë etnografik i hartuar në gjermanisht nga një autor shqiptar. Edhe për këtë arsye është në kënaqësi e veçantë, pas aq shumë vitesh, publikut t’ia paraqesim librin Jeta e fshatarëve shqiptarë në Rekën e Epërme.

Fjala e autorit, Bajazid Elmaz Doda

“Vendlindja ime, Reka e Epërme, në kohën e Turqisë, si pasojë e një politike shkurtpamëse dhe të prirur nga barbaria, është ndarë i tëri nga bota. Gjatë ndodhive të fundit ajo mbeti në sundimin serb, dhe brengos fakti që popullsia shqiptare e këtij rajoni, si pasojë e ndarjes nga bota, mund të zhbëhet tërësisht nga faqja e dheut. Më qëllim që ta luftoj këtë të keqe, t’u ndihmoj bashkëfshatarëve të mi që të ruajnë tërësinë e tyre dhe njëkohësisht që të lë një vepër për të qenë në Shqipëri, unë kam shkruar këtë studim mbi jetën e shqiptarëve në Rekën e Epërme. Ajo çka ka shkruar Spiridon Gopçeviq në librin e tij namkeq mbi Maqedoninë (Maqedonia dhe Serbia e Vjetër, 1889) rreth Rekës është tërësisht e pavërtetë dhe gënjeshtër tendencioze, gjë që është argumentuar nga unë dhe shtegtarë të tjerë. Unë nuk kam dashur as të bëj një studim etnografik, as ndonjë punim tjetër të ngjashëm e shumë sfidues, por thjesht, trup e këput, të përshkruaj jetën e kësaj pjese të botës, ashtu siç e kam përjetuar ditë për ditë. Tevona, mu ata që kanë zhbërë shqiptarët e rrethit të Nishit, duket se do bëjnë të njëjtën edhe me bashkëfshatarët e mi. Atëherë, edhe përshkrimet më të thjeshta dhe autentike të jetës së përditshme të njerëzve të mi do të mbeten si një monument i një qenësie të dikurshme dhe njëkohësisht do të jenë një kallëzim kundër asgjësuesve të saj. Përkthimin e dorëshkrimit e ka bërë Dr. Baron Nopça. Ilustrimet janë bërë nga fotografitë vetjake.”