Lotët e Rozafës mbi Drin

(Rozi Theohari, Rozafa’s tears on the river Drina, Shtëpia Botuese Ararat, Bukuresht 2007)

Libri që e pa sivjet dritën e botimit në Bukuresht, në kuadrin e një shtëpie autoritative të armenasve të Rumanisë (Ararat), është një befasi e re dhe e bukur e poeteshës shqiptare me banim në Amerikë, Rozi Theohari. Fjala është për vëllimin Rozafa’s tears on the river Drina/ Lacrimile lui Rozafat peste fluvial Drina/ Lotët e Rozafës mbi Drin ), e cila doli në tre gjuhë: anglisht, rumanisht dhe shqip. Në kuadrin e 118 faqeve të kësaj vepre me vlera të mirëfillta, jepen parathënia e eseistit Mariuis Chelaru (Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës), recensioni i Gjekë Marinajt (Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat), lënda e librit dhe biobibliografia e autorit.

Rozi Theohari ka prejardhje dardhare dhe dardharët e Bukureshtit shquheshin për atdhedashuri qysh në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ata ishin ishin dashamirë të librit, kishin shoqatën e tyre, botonin libra e broshura shqipe, ishin prezentë në faqet e Shqipërisë së Re të Ilo Mitkë Qafëzezit, bashkëvepronin me Asdrenin, Lasgushin, Kutelin dhe figura tjera të ndritura të kulturës shqiptare. Autorja librin e saj ia kushton nipit të saj të mitur Jan, gjysmë shqiptar, që mendet me qumështin e gjirit të një nëne shqiptare, me dëshirë, shpresë e urim që kur të rritet, ta mësojë e ta dojë gjuhën shqipen.

E pajisur me ballina të bukura dhe me një medalion të profesor Peter Priftit, kjo vepër del nën redakturën dhe përkujdesjen tonë (B. Y.), duke patur për ko/redaktorë Maureen Lynch Edison, Julia Gjika, Joe Boyd, Niko Dako, autor i ilustrimeve, Pandi Mele, ndërsa redaktor teknik: Rëzvan Balasha. Rozi Theohari vjershat dhe prozat e veta i botoi qysh në vitet 1960 në gazeta e revista të ndryshme si “Drita”, “Hosteni”, “Shqiptarja e re”, “Fatosi” etj. Ka lëvruar vjershat humoristike e tregimin humoristik, si për të rriturit, ashtu dhe për fëmijet. Për lexuesin e rritur ka botuar disa libra, në vitin 1987 ka shkruar skenarin e filmit artistik “Familja ime”, ndërsa për lexuesit e vegjël ka botuar dy përmbledhje me tregime.

Rozi emigroi ne Amerikë në vitin 1994 me familjen e saj. Pervec dy fakulteteve të kryera në Universitetin e Tiranës (atij Ekonomik dhe të Historisë e të Filologjisë), në vitin 2000 u diplomua nga North Shore Community College në Lynn, Mass, në degën “Artet Liberale”, është anëtare e shoqërisë së nderit “Phi Theta Kappa” dhe anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Poetëve. Në vitin 2002 ajo botoi në anglisht vellimin me poezi “Two Halves”, në vitin 2003 botoi në anglisht e shqip poemën “Rozafat”, në vitin 2004 romanin “Lajthitje Dimërore”, në vitin 2005 librin “Mbi thinja fryn erë”, ne vitin 2006 librin publicistik “Jehona Skënderbegiane”.

Në kuadrin e aktiviteteve intenzive letrare në SHBA, Rozi është anëtare e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe bashkëpunëtore e revistën “Pena” të kesaj shoqate, të gazetës “Illyria”, si dhe të shtypit lokal, duke qenë prezente edhe në disa antologjit amerikane. Për vitin 2005 Rozi Theohari është nderuar me çmimin “Pena e Artë” nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, për kontribut të vecantë ne gjininë e publicistikës. Gjithashtu Rozi është një nga fitueset e çmimit ndërkombëtar të nderit, “Naji Naaman Literary Prize 2006”.

Krijimtarinë e Rozit e vlerëson lart edhe poeti dhe eseisti i shquar shqiptar me banim në Zvicër, Shefqet Dibrani. Ne gratë shqiptare jemi shpirtëra të fortë, thekson autorja me një rast, duke e pajisur lëndën e librit me vlera artistike si: Krahun e djathtë ma lini jashtë/ Jam akoma gjallë// Unë quhem Rozafat/ E di fëmija im/ Flijimi yt më solli pranë teje/ Siç na ndjell historia e viseve tona të lasht./ Ne shqiptarë,/ Herë gjysmë të vdekur kemi qenë/ Herë gjysmë të gjallë, si ti Rozafa,/ Megjithatë edhe gjysma jonë e vdekur ka vrapuar/ E vazhdon në shekuj të vrapojë. Pse? Ngase ne vijmë nga një luftë/ Ose drejt një tjetre shkojmë”.(Baki Ymeri, [email protected])

Mendime rumune mbi vlerat shqiptare
Një poemë e frymëzuar për pavdekësinë e Rozafës

Marius Chelaru

Kur Rozi Theohari erdhi në Amerikë, më 1994, kishte botuar në Shqipëri shkrimet e saj për vite të tëra ne shtypin periodik, po ashtu, kishte botuar dhe 6 libra. Ajo nuk e ka harruar prejardhjen, as faktin se atdheu i saj ka një thesar folklorik të një bukurie të veçantë. Njëra nga faqet më të bukura të këtij thesari ka të bëjë me Rozafën (Kështjella e Rozafës), e cila njihet përmes një numri të konsiderueshëm variantesh. Rozi Theohari, përveç në gjuhën shqipe, ka arritur ta shkruajë vetë legjendën edhe në gjuhën angleze, duke botuar versionin anglisht-shqip në vitin 2003 me titull „Rozafat”.

Më 1974, në kuadrin e koleksionit „Biblioteka për të gjithë” u botua në Editurën Minerva të Bukureshtit, vëllimi Cetatea Rozafat. Folclor albanez / Kështjella e Rozafës. Folklor shqiptar (balada, këngë dashurie, vargje satirike, fjalë të urta), antologji e hartuar nga Foqion Miçaço, me një parathënie të Viktor Eftimiut, të cilën e kishte shkruar pak kohë para vdekjes, më 27 nëntor 1972. Ishte një rast i mirë për lexuesit rumunë të njiheshin me folklorin shqiptar. Rozi Theohari, tani, përmes përkthimit të frymëzuar të Baki Ymerit, na ofron një çelës tjetër për këtë qilar me thesarë. Për shkruarjen e legjendës së Rozafës ajo ka zgjedhur një subjekt aspak të lehtë, ngaqë një rrugëtim shpirtëror në të shkuarën tënde, në folklorin e kombit tënd, gërsheton kujdesin, përgjegjësinë, dhe një zemër të mugulluar nga hijeshia shpirtërore e kombit, duke i shtuar kësaj edhe dhuntinë.

Në konferencën Albania, ieri ºi azi / Shqipëria dje dhe sot, më 5 dhjetor l934, Nikolla Jorga (Nicolae Iorga), thoshte se shqiptarët dhe rumunët janë kushërinj gjaku, ndërsa Dimitrie Bolintineanu (në librin Cãlãtorii la românii din Macedonia / Udhëtime te rumunët e Maqedonisë), shkruante para 150 vjetësh, se zakonet e shqiptarëve janë njësoj si ato të rumunëve të Maqedonisë, të cilat...shëmbëllejnë me ato të rumunëve të Principatave. Në plan evropian, balada si ajo e Manastirit të Arxheshit (Balada e Mjeshtrit Manole) dhe Kështjella e Rozafës, mund të kundrohen edhe si argumente të komunikimit ndërmjet popujve të Ballkanit në lashtësi, tani të lëna pas dore.

Ekzistojnë se paku dy linja diskutimi: origjina autoktone e baladës dhe ajo e një qarkullimi të motivit kryesor, e motivit të sakrificës, në versione të ndryshme mbi nje fushë më të gjerë. Miti ka një shpërndarje të gjerë, sakrifica për qëndrueshmërinë e ndërtimeve, ka qenë praktikuar në lashtësi, në Skandinavi dhe te fenikasit, te letonët dhe estonët, te rusët dhe ukrainasit..., në Gjermani, Francë, Angli, Spanjë, deri në Oqeani, Polinezi, pastaj në Azi (me jehona të veçanta në Kinë, Japoni etj.). Kështu shkruante Mircea Eliade, në De la Zalmoxis Ia Genghis-Han/ Nga Zamolxis deri te Genghis-Hani. Te rumunët, numri i krijimeve letrare të frymëzuara nga miti i flijimit të viktimës së murimit është domethënës: mbi 150 poezi, rreth 25 pjesë teatrale, një numër i konsiderueshëm tregimesh, romanesh, duke pasur për autorë Vasile Alecsandrin, Nicolae Iorgën, Octavian Gogën, Tudor Arghezin, Victor Eftimiun, Lucian Blagën, Viktor Papilian, Dan Bottën etj.

Motivin e murimit të viktimës e hasim në tekste me përmbajtje mitike, legjendare, ndoshta me sugjestionet e disa „ngjarjeve primordiale”, në hapësirën karpato-ballkanike; e rihasim në balada, krijime me substancë të çmuar epike, të shpërndara sidomos në zonat veri-jugore të Danubit. Balada ekziston në shumë variante ballkanike: maqedonase, bullgare, serbo-kroate, neogreke, hungareze etj. Ekzistojnë dallime e ngjashmëri të rëndësishme në nivel të rrëfimit e të simbolikës ndërmjet baladave të vendeve të ndryshme (sidomos ndërmjet baladës Mjeshtri Manole te rumunët dhe Kështjella e Rozafës te shqiptarët. Nuk kam ndërmend të debatoj, por vetëm të përkujtoj e të rinënvizoj idenë e një hapësire ndikimesh dhe interferencash të ndërsjella në këtë pjesë të Evropës sonë.

Duke e zgjedhur për riinterpretim baladën Kështjella e Rozafës, pa e tjetërsuar thelbin, Rozi Theohari rivizaton edhe kuadrin hapësinor. Autores i është dashur të zgjedhë, nga një sërë shenjash, vetëm disa, duke u dhënë ngjyrën dhe potencialin e tyre simbolizues. Ka gjasë që autorja, duke ndërtuar një petk të ri fjalësh të baladës, të ketë si pikënisje edhe faktin se nga një simbol i thjeshtë, madje dytësor, si rëndësi që i përket njëfarë konteksti kulturor (e theksuar aq sa duhet), do të çojë në deshifrimin e bërthamës së po atij konteksti dhe, përmes lidhjeve që i tërheq, do të na shpjerë në kuptimin e rëndësisë kulturore. Ja, pra, se si arrihet edhe në virtytin e komunikimit të tyre nëntokësor, nëpërmjet recetave simbolike!

Motivi i murosjes (me gurë transkulturorë, e përdorur në mitologji përmes raportimit në shenjtëri): viktima për krijim, kuptimi që konturohet shkallë-shkallë, për mjeshtrin krijues është zbulimi i nevojës së flijimit, në plan universal, dhe transmetimi i padeshifruar i një misteri (duke filluar që nga hyjnorja drejt njerëzores), ngjashmëri kjo e një barre simbolike me mitin e viktimës për krijim, e vendosur në një plan interpretativisht të lartë. Kjo ndikon që valenca e tij kulturore të bëhet më e qëndrueshme. Për Gilbert Durandin (në Structurile antropologice ale imaginarului / Strukturat antropologjike të imagjinares), mund të jetë një „simbol diairetik”, sa të përshkrimit të intimiteteve/ të religjiozitetit apo përlindjes, po aq edhe si „univers me kahje të kundërt”/ „mbulesë mbrojtëse”, ndarje nga jashtësia dhe armiqësi e vetëkonservuar (në rastin e Kështjellës).

Ivan Evseevi përkujton në Dicþionar de simboluri ºi arhetipuri culturale/ Fjalor simbolesh dhe arketipesh kulturore, karakteristikat e „motivit të murimit” në kultura të ndryshme, si simbol mbrojtës, jongjitës, i ngjitjes së komunitetit që e „rrethon”. Mund të themi se edhe te Rozi Theohari nuk është e rastësishme këmbëngulja mbi lartësimin e kështjellës së hatashme: „Kalaja qëndron madhështore mbi kodër/ Duke kqyrur mallshëm mbi liqen e Shkodër / Muret çohen lart, me kokën drejt qiellit”.

Mircea Eliade numëronte në Tratat de istorie a religiilor / Traktati i historisë së religjioneve, kushtet që duhet të ketë një vend për t’u bërë i shenjtë: të jetë pranë një uji, të ketë si orientim një pemë/ një pyll, të jetë i shënuar përmes një guri, përgjithësisht i lartë, të jetë pranë një suke etj. Kështu, shenjat domethënëse të toposit për ndërtimin e shenjtë te Rozafati nuk duken të rastësishme. Ndërsa simboli i atij muri, si pikë orientimi për shenjtëri, si hierofani, pasurohet me valenca kulturore: Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/.../

Kështjella fatale, aty lart mbi kodër…/Ndonëse tre vëllezër, me djersë e mundim,/ Për tridhjetetetë hëna e dymbëdhjetë ditë/ Vazhduan ndërtimin siç bënë premtim:/ “Kështjellën ma t’fortë e ma t’sosun me e goditë”.

Rozi Theohari e nis librin përmes evidentimit të një simboli tjetër – guri (Guri—mjeshtëri në stërgjyshëri/ Guri—fisnikëri/ Guri—metaforë dhe legjendë/ Guri—këngë e lot/ Guri—besa e burrave në trimëri/ Guri—art e zotësi). Guri zë një vend të veçantë në kultura të ndryshme. Ka qenë e dukshme lidhja simbolike ndërmjet shpirtit dhe gurit. Dhe kjo lidhje mbi brigjet e simbolikës është dhuruar me një ngjyrë personale nga ana e kësaj poeteshe shqiptare: Gurët lëviznin, shkoqeshin si me magji/ Merrnin tatëpjetën—ortek—rrokullimthi,/ Rrokopujë, zhurmshëm e dhunshëm,/ Vallëzim i gurtë grykave e honeve me lemeri/ Mbuluar nga re të bardha pluhuri,/ Sitosje gëlqeresh në ajër e gjelbërsi, apo : Guri këndon në duart e tyre/ Duke i dhënë formë e harmoni,/ Lëvizje e gjallëri, etj. Një gur (i shenjtë), për vrojtuesin e rëndomtë mbetet si një gur i thjeshtë. Në dukje, (nga pikëpamja profane), asgjë nuk e veçon nga të tjerët. Por, siç shkruante Mircea Eliade në Sacrul ºi profanul / E shenjta dhe profanja : për ata, të cilëvet një gur u fanitet si i shenjtë, realiteti i tij i përnjëhershëm shndërrohet, përkundrazi, në një realitet mbinatyror. Ndërsa Rozi Theohari e kupton dhe e përdor këtë „kalim” nga e shenjta në drejtim të profanes, sidomos në këtë rast.

Toponimia (Buna, Shkodra etj.), „përralla” e ashtuquajtur (atmosferë e krijuar për secilën sekuencë narrative), mënyra me të cilën vë në dukje se si muret e kështjellave, që shembeshin përherë, fshehin tejmatanë pamjeve, një enigmë të pazgjidhur, nga zgjidhja e së cilës varet rezultati. Pra... asgjë nuk është e rastësishme. Mircea Eliade shkruante për „konsakrimin e hapesirës”, në kontekst kulturor të gjerë (qytetërime protoindiane, egjejane), se vendi i shenjtë nuk është asnjëherë i zgjedhur nga njeriu, por vetëm i zbuluar. Hapësira e cila përmban hierofaninë i shfaqet në njëfarë mënyre, një njeriu të zgjedhur. Te Rozi Theohari revelacioni (zbulesa) ia „sjell” (Një plak flokë- e- mjekërbardhë,/ Veshur kaftan të zi—arnuar, dalëboje/ Rrobë e rëndë, e gjatë deri te sandalet./ Kësula e vjetër vënë keq mbi ballë/ Mbron nga era flokët e gjatë e të rrallë./ I lodhur, i djersitur, pasi ecën edhe pak,/ Mbështetet mbi një shkop të thantë i urti plak).

Të dyja këto etapa të ndërtimit, të ndodhura nën shenjën e shenjtërisë, janë të rivizatuara në mënyrë të mprehtë: së pari, disfata si një përjetësim i shembjes (e nënvizuar thuajse nga elementet e natyrës, nga një univers i tërë): Një mjegull e dendur varet mbi Bunë,/ Shkodër—liqen mbuluar në shkumë/ E bardhë mjegullimë—kurrë e paparë/ Nga të moçmit pleqnarë./ Si gjuhë e zbërdhylët një mijë kuçedrash,/ Fije, fjolla e bishta mjegullash/ Rendin, zvarrisen pambarimisht,/ Ngërthyer mes drurësh, shtëpish,/ Mes flokësh e gjymtyrë gjallesash/ Mbuluar fshehtas në pangjyrësi e shurdhësi, dhe, etapa e fitores, me viktimën si kusht rezultati, rezultat tek i cili ndërthuret vdekja dhe vuajtjet shpirtërore të mjeshtrit të ri, siç ishte fanitur nga „mesagjerët”: Djema, dëgjoni të moçmit, jetëra-jetuar,/ Punët e mëdha fisnike,/ Nuk është lehtë për t’i mbaruar/ Një idhull të shtrenjtë pa sakrifikuar.

Narracioni është i ndërtuar me kujdes: paralajmërimet, mashtrimi që bënë dy vëllezërit e mëdhenj, rruga e përshkuar nga Rozafa, finalja – murosja, vlërësimi i flijimit (si dhe qumështi nga gjiri i gruas së re që e mishëron murin, duke e përkryer thuajse viktimën/sakrificën/flijimin), jo vetëm nga njerëzit, por pothuajse nga i tërë universi, domethënien profetike/ historike/ patriotike të martirit: Qumështi vazhdoftë pikoftë,/ Murin e forcoftë,/ Në këmbë kjo kështjellë qëndroftë!.../ Shumë lot do të derdhen akoma/ Në tokën arbërore,/ Derisa lumi Buna të/ Fryhet nga lotët e nënave…/ Le të jehojë kjo kodër dashurinë e saj./.../ Gurët e kështjellës vazhdojnë akoma/ Të rëndojnë mbi gruan martire.

Është interesante edhe mënyra se si përshkruhet Rozafa, por edhe sjellja e saj. Rozi Theohari ka zgjedhur për gjuhë specifike poezinë kulte, me pasazhe nuancash popullore – pa kërkuar, veçse në mënyrë tangjenciale, në stereotipet e rimës, sistem vjershërimi tipik apo i një kategorie stilistike të përdorur shpesh në vargun popullor (dihet, për shembull, se në narracionet popullore janë të njohura elemente shprehëse me funksion të veçantë, funksion i cili i jep ngjyrën, i jep tiparin, formulën e brendshme, motivimin etj.)

Poetesha shqiptare ka dhuntinë e poezisë, e cila demonstrohet edhe përmes mënyrës me të cilën ua dhuron lexuesve këtë legjendë, kaq të bukur dhe kaq të ngarkuar me domethënie. Fjalori i pasur, larmia dhe plasticiteti i figurave të stilit, luhatja në prehrin e lirikës popullore (sidomos të baladës, nga ky pikëshikim – ndërmjet deskriptives dhe lirikës), të gjitha këto ndikojnë që petku plot ngjyrë, i thurur me fije të dramatizmit, me shpirt dhe emocione, me të cilat Rozi Theohari e rivesh legjendën, sipas mendimit tonë, ta bëjë atë një nga legjendat më të bukura për të bërë për vete zemrat e lexuesve kudo që janë.

Vlen për ta përmendur në këtë kontekst edhe mundin e Baki Ymerit, i cili në tezën e tij të doktoratës nënvizon afërsinë ndërmjet popullit shqiptar dhe popullit rumun edhe në fushën e folklorit, mund i cili e mbështet fuqimisht ndërmarrjen e Rozi Theoharit për t’u dhënë lexuesve të gjuhës shqipe, rumune dhe angleze këtë përrallë të bukur, mugulluar nga shpirti i një populli, të dhuruar nga Zoti. (Përktheu: B. Y.)

Koncepti simbolik dhe reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit në legjendën Rozafat

Gjekë Marinaj

Nuk është aspak e lehtë t’i përcaktojmë të gjithë faktorët që kanë ndikuar në vendimin e Rozi Theoharit për të zgjedhur Rozafën si heroinën kryesore të librit të saj më të fundit. Titulli i librit, i cili është plotësisht në harmoni me subjektin e veprës, është Rozafat. Konfidenca në probabilitetin e suksesit, përvoja dhe potenciali profesional i Theoharit të bindin se ajo ka qenë e ndërgjegjëshme për vështirësitë me të cilat do të ndeshej gjatë orvajtjes së saj për të lëshuar një dritë të re konceptuale dhe etike mbi personalitetin e Rozafës, në raport me shoqërinë në të cilën ajo jetonte. Për ta kuptuar me mirë mesazhin filozofik të autores, le t’u referohemi dy vargjeve të mëposhtme, ku kemi të bëjmë me një ton protestues poetik: Një vdekje pa varr — i kuajve iso-trok / Një vdekje pa varr” — i kuajve refren-trok.

“Kredinë” apo “fajin” kryesor për këto “fickla” të autores, në emër të saj edhe të Rozafës, njëkohësisht, mund t’ua lemë refleksioneve të dyta — frymëzimit instiktiv që e vë krijuesin në lëvizje si rezultat i ngacmimit të brendshëm nga kontakti me diçka të jorendomtë. Pasi lexon sakrificën e jashtëzakonshme të Rozafës, edhe Rozi vendos të sakrifikojë diçka nga vetja: shtresën e perceptimit te të tjerëve ndaj iniciativës së saj për të risuar njërën prej legjendave më të njohura dhe më të popullarizuara të arsenalit tonë legjendar. Ajo që në dukje të parë mund të identifikohet si dorëzim pa kushte i autores tek heroizmi i pashoq i Rozafës, e shohim të shëndrrohet pa ndonjë vrazhdësi të dukëshme tranzicionale në një kontroll të plotë të ideve të saj për modifikimin e legjendës.

Libri zgjon interes sidomos për konceptin simbolik si dhe për reflekset e sintezave të sensibilitetit dhe sensitivitetit që mbart në vetvete heroina kryesore pas së cilës është emëruar edhe vet legjenda. Natyrisht, që në vorbullën e re të rikrijimit janë mbështjellë huazime signifikante nga versioni i trashëguar nga gojëdhënat e lashta popullore. Kjo është realizuar duke ju përshtatur me përgjegjësi profesionale esencës së legjendës. Duke e bërë këtë, Theohari e distancon veten nga dinamika e perceptimit të të tjerëve ndaj saj si dublikuese, në njërën anë, por edhe ndaj perceptimeve tradicionale të të tjerëve ndaj legjendës së Rozafës, në anën tjetër. Një veprim i tillë është i mençur, sepse sado i arrirë të mbetej vështrimi i legjendës parë vetëm nga pozicioni mitologjik, ai do e linte lexuesin për të dëshiruar.

Ndoshta pikërisht për këtë arsye, Theohari është përqëndruar sidomos në aspektin psikologjik dhe social të legjendës. Aty vihen re edhe disa shtresa të tjera të reja si pjesë të progresit analitik të legjendës. Eshtë fjala për këndvështrimin femëror, injektimi i të cilit evidentualisht është përgjithësisht produkt i spontanitetit të Theoharit. Në arsenalin poetik të Theoharit në këtë libër, brishtësisë dhe sensitivitetit femëror i bashkangjitet jo vetëm thellësia e mendimit, por edhe shpirti imagjinativo-poetik, prej te cilit kanë dalë edhe dy vargjet që vijojnë: Llokoçitja e ujit tash jep formë njeriu... Ajo ngriu...

Në zanafillën e përpjekjeve për të rigjeneruar potencialin femëror të Rozafës, autorja transplanton tek ajo diçka nga personaliteti i saj autorial. Dëshira për t’i qendruar besnike subjektit të shprehjes dhe të intonacioneve të ngrohta trashëguar nga gojëdhënat popullore ka rezultuar në një përpjesëtueshmëri të drejtë përkundrejt energjisë së brendëshme autoriale të Theoharit. Pikërisht në këtë pikë mund t’i gjejmë rrënjët e distributimit normal të emocioneve të saj, të cilat e kanë mbështjellë legjendën me rregullësinë që mbështjellin vijat e latitutes dhe altitutes globin tokësor — vija të holla përcaktuese, por gjithësesi imagjinuese. Le të përqëndrohemi një moment në rreshtat e parë dhe të dytë që pasojnë. Ato jepen si produkt popullor në krahasim me vargun e fundit që ngjitet ëmbëlsisht pas tyre si një etiketë stolisëse që përfaqëson ekslusivisht autoren: Fal me shëndet ju o kodra e fusha / Drurët e ullirit, lule, pemë e ti o rruginë e djerrë/Ku këmbët e mia po shkelin për të fundit herë.

Theohari në punën e saj demonstron njohuri të plota për mekanizmin letrar që e shtyn parpara imazhin e tragjedisë së Rozafes. Ajo ketë njohje e ve në shërbimin tonë si lexues dhe në shërbim të saj si autore. Puna e saj në librin Rozafat të bind se, duke shartuar idetë e saj në disa nga degët e pafrutëshme të legjendes, ajo vetëm i përtërin nocionet dhe elaboracionet bazë të Rozafës: Kurthi, tek erdhi me këmbët e veta! / Përpëlitet në ethe nuse-shkreta, / Gojë e buzë tharë tërë maraz, / Hovi i shpirtit ngritur në tallaz.

Natyrisht, suksesi i një pune të tillë do të ishte një barrë tepër e rëndë për shpatullat e saj. Ndaj për këtë ajo kerkon ndihmë te psikologjia shqiptare e asaj kohe, kur është fjala për të vënë në zbatim ligjet e drejtpërdrejta të zberthimit shpirtëror dhe ndergjegjesimit me të cilin Rozafa e kryen aktin e murosjes. Në një univers të tille human ndergjegjesimi i Rozafës paraqitet si akt në akord me kodet etike dhe me interpretimin e njëanshëm qytetar të asaj kohe, që në një mënyrë apo në një tjetër, i gjithë njerëzimi kishte një fare konjukture të vetëdijshme për të. Jo. Rozi Theohari nuk del aq hapur sa të shtrojë direkt pyetjet se: përse duhej murosur patjetër një grua; kur secili nga të tre vëllezerit i plotësonte kriteret e sugjeruara nga plaku, si kusht i domosdoshëm për qëndrimin lart të mureve të kalasë?

Ajo nuk sfidon hapur as ligjet e të (pa)drejtës së një gruaje për të kundërshtuar murosjen e saj përsëgjalli. Në kontrast, mënyra që Theohari ka përdorur për të shpjeguar kontrollin absolut të meshkujve ndaj femrave në kulturën shqiptare, i përket më tepër modelit të metabolës në mitologji, se sa natyrës historike që gjejmë tek epika jonë legjendare. Transformimi poetik që gjejmë në trajtimin e problemeve me të mprehta shoqërore në lidhje me figurën e Rozafës, si bërthama kryesore e legjendës, reflekton një dritë te re mbi simbolizmin, imazhet, karakteret, ose edhe mbi mënyrën e të shkruarit që nuk janë domosdoshmerisht të ngjitur vetem te një kulture apo brez njerëzish. Nga lexuesi i sotëm duhet kuptuar se legjenda ështe rishkruar në mbështetje dhe jo kundra shoqërisë që e lexon atë.

Sigurisht që kjo nuk do të thotë se depertueshmëria nëpër degëzimet origjinale të interpretimit te autores qendron e pavarur nga reminishencat e rënditjes kronologjike, logjike, qoftë edhe gjoegrafike kundrejt ngjarjeve që zenë vend në versionin e legjendës së Rozafës tradicionale. Ne dimë se shumë shkrimtarë e kanë kërkuar me dedikim profesional konjukturën e marrëdhënieve të legjendave dhe mitologjisë me shoqërinë qe i ka sjellë deri në kohët moderne ato. As Theohari nuk tenton që të ndahet nga kjo lloj metode kërkimore. Ajo as që tenton të mohojë se Rozafa është pjese e pandarë e një periudhe te caktuar kohore, e një shoqërie të caktuar, dhe se ajo nga vet natyra e sakrificës që bën është dhe mbetet produkt legjendar tipik i njeriut shqiptar: Rozafat lind e përendon si dielli. / Ndërsa gurët vajtojnë, ofshajnë / E nuk rreshtin së derdhuri lotë / Gjoksi i lakuriqtë, i gurte, i bardhë / Pikëlza qumështi pikon / Varur si stalaktite gjithmonë.

Veçori të tilla e bëjnë botën krijuese të Theoharit unike. Moshezitimi për të reflektuar bindjet dhe orientimin shoqëror të saj në raport me çështje të tilla etike dhe historike, tregon sinqeritet në marrëdhëniet që ajo dëshiron të mbajë me lexuesin shqiptar. Pavarësisht se heroizmi i Rozafës është trajtuar edhe nga autore të tjerë, veçanërisht nga Kadareja, Theohari është femra e parë, me aq sa di unë, që ka marrë guximin ta zhvendosë Rozafën nga podiumi i lashtësisë për ta vendosur atë në skenën bashkëkohore të gjykimit, ku Rozafa vetë bëhet gjykuese e heroizmit të vet, duke ua përcaktuar saktë diagnozën disa meshkujve që edhe sot vuajnë nga sëmundja e shovinizmit, në marrëdhëniet me femrat.

Nëse nëpërmes vargjeve të librit Rozafat, Rozafa ecën me kahje të kundërta ndaj ndjenjës së vertete të saj, për të mos ua prishur burrave të shtëpisë, Rozi vendos të luaje rolin e interpretueses e pse jo edhe të avokates së saj në gjyqin shoqëror kundër të gjithë atyre që akoma manifestojnë me flamuj superioritetin ndaj femrës shqiptare e botërore, nga që libri jep edhe versionin në aglisht të legjendës. Përqendrimi në elementin human të krijimit artistik është një plus në këtë libër. Aty shtjellohen në mënyrë ambivalente marrëdhëniet e humaneve me botën natyrale dhe pasojat e këtyre marrëdhenieve në kulturën tonë.

Theohari, e cila e njeh mirë kulturën e lashtë të vendit të saj, jep një kombinim të faktorëve imagjinative dhe studimorë pa i ngatërruar paralelet konceptuale të njëra-tjetres. Nëpërmes legjendës së Rozafës kuptojmë se legjenda shqiptare na ka lënë jo vetem një trashëgimi të fuqishme dhe magjepsëse, por na fut në brendësinë e mënyrës se si njeriu i lashtë shqiptar provonte ta kuptonte vetveten dhe botën në të cilën ai jetonte. Në vazhdim të asaj që thashë me lart, autorja, duke e veshur Rozafën me një petk të ri të instikteve humane, ajo nuk e ngushton vizionin vetem te vetja, por e zgjeron atë duke nxjerrë në hapësirë ngjyrat, shijet, ndjesitë dhe sentimentin e femrës moderne shqiptare. Ne jemi mësuar me Rozafën “burrërore” e cila e bën jeten fli pa shprehur fare shqetësime për fundin e jetës se saj.

Me atë Rozafë që i vetmi shqetësim i zëshëm është fëmija i saj (ku ajo kërkon që fëmija të ketë mundësinë e të ushqyerit me qumështin e gjirit të saj) dhe qendrimi lart i mureve të Kalasë. Vërtet, Rozi Theohari, nuk e jep hapur përgjigjen, që dikush nga lexuesit mund ta kërkonte, në se Rozafa e pranon murimin sepse ajo i konsideron muret e kalasë më të rëndësishsme se jetën e vet, se jetën e fëmijës së saj pa nënë dhe jetën e të shoqit pa grua apo, sepse çdo kundërshtim do të ishte i kotë kur i shoqi dhe kunetërit e saj, i kishin bërë llogarite në emër të saj. Kur them nuk e jep hapur, ndoshta duhet kuptuar se ajo e lë të hapur atë subjekt, me qëllim që lexuesi ta kuptojë pozicionin e saj si autore dhe po kështu të kujtojë se edhe shkrimtarët dhe poetët kanë të drejta të rezërvuara kur është fjala e të pagëzuarit të mendimeve të tyre në fakte. Megjithatë, ajo mundohet ta vendosë veten sa më në qendër, midis të shpikurës dhe faktit.

Theohari përgjigjet me aq sa mendon se është e arsyeshme. Natyrisht duhet konsideruar se këtu ajo ballafaqohet edhe me një vështirësi tjetër. Dihet se legjenda dhe mitologjia shqiptare nga vet natyra e tyre janë të ndërlikuara. Por ato kanë mbijetuar në sajë të bukurisë aktive që mbartin ne vetevete. Në këtë aspekt, logjikisht, libri mban karakter letrar e jo shkencor. Ndaj duhet cilësuar se në këtë libër Theohari bëhet vërtet vetëm një përcuese e kësaj energjie legjendare. Ky përçim, për fat të mirë, bëhet me një fuqi krejtësisht të re ndriçuese.

Së fundi, le te lexojme vargjet e mëposhtme, të shkruara me qëllim e vetedije për të mbështetur idene kryesore të këtij shkrimi. Këtu autorja na paraqitet e këtillë; emocionalisht e tejdukëshme dhe direkte, si në evaluimin e mendimeve te saj ashtu edhe në substancën e shprehjes së tyre: Ajo bërtet: Ju lutem, Pritni! / Por ata s’presin…rrëmbejnë trupin e saj / Dhe e shtrijnë poshtë, mbi rrasa guri të zeza / Duke punuar shpejt, / Më shpejt se koha, / Ndërsa ajo nxjerr një klithmë vajtuese / Që shpon qiejt, / Duke u mbrojtur sa mund me duar / Kundrejt burrave zemërgur...