Gegërishtja në një vepër letrare të sotme

Kush është Sami Repishti?

Lindi në Shkodër, më 5 korrik 1925. Shkollën fillore dhe të mesme e bëri në qytetin e lindjes, ndërsa të lartën e filloi në Itali për histori moderne. Ka plotësuar studimet e larta në Francë dhe në SHBA. Nëdj vitin 1946 arrestohet nga regjimi i kohës ku dënohet me 15 vjet burg. Në vitin 1959 arratiset për në Jugosllavi, ku e mbajnë 11 muaj në burg, pasi nuk pranon të rekrutohet. Më 1961 arratiset për në Itali dhe një vit më vonë emigron në SHBA.

Më 1977 doktorohet për gjuhë e letërsi franceze. Për 25 vjet ka dhënë mësim në gjimnazet amerikane dhe në Universitetin "Adelphi" si pedagog i jashtëm. Ka një veprimtari të pasur shkencore dhe botuese, kryesisht në anglisht dhe shqip. Në vitin 1997 botoi "Pika loti", tregime të jetueme, ndërsa në vitin 2004 "Nën hijen e Rozafës". Vazhdon të botojë në revistat shkencore në vendin tonë dhe të huaj duke numëruar rreth 100 artikuj e studime për problemet shqiptare dhe të drejtat e njeriut. Në vitin 1991 del në pension. Jeton bashkë me familjen në SHBA në Baldwin Nju-Jork.

Sami Repishti me këtë botim, si dhe me studimet e tij përpiqet të shkruajë një gegërishte letrare më të moderuar, me prirje gjithnjë për të çuar përpara arritjet në lëmin e gjuhës shqipe. Dhe mund ta themi pa mëdyshje, siç do ta theksojmë më poshtë, se S. Repishti po jep një kontribut të vyer në këtë fushë. Më parë, Ernest Koliqi, por në veçanti Martin Camaj etj., kanë qenë udhërrëfyes të një gegërishteje të standardizuar, duke bërë një punë shumë dobiprurëse për ta pasuruar gjuhën shqipe në të gjitha rrafshet.

Të shkruash gegërisht nuk është një punë e thjeshtë e një admiruesi të këtij dialekti por në rrethanat e sotme duhet të udhëhiqesh nga parimi që vepra, krahas vlerave të tjera, të sjellë risi, të mos jesh konservator dhe ajo t`u përgjigjet zhvillimeve të reja gjuhësore që të mos qëndrojë e veçuar nga standardi gjuhësor zyrtar. Sami Repishti e ka pasur parasysh një pikësynim të tillë, meqë libri botohej në shekullin e ri. Autori, ndonëse nuk kishte në dorë një kod drejtshkrimor të gegërishtes letrare, por me mprehtësi dhe inteligjencë ka ditur të orientohet, duke mos hapur brazda të tilla që të thellojnë diferencat në mes gegërishtes letrare dhe standardit gjuhësor, përkundrazi është përpjekur t`i afrojë më shumë ato, duke mos e humbur fizionominë e këndshme të gegërishtes në të gjitha aspektet.

Këtë do ta konstatojë lexuesi që në leximin e parë të veprës. Dihet se prof. Repishti kohën më të bukur dhe më prodhimtare të veprimtarisë shkencore po e kalon në emigracion, megjithatë ka qenë afër me ndryshimet, me evoluimin që ka marrë shqipja gjatë shekullit XX, kur numri i krijuesve rritej vazhdimisht. Duhet theksuar se sot edhe emigracioni po jep ndihmesën e vet, meqë janë rritur kontaktet e njerëzve brenda dhe jashtë vendit, rrjedhojë e lëvizjeve të lira. Njohja me botimet e ndryshme shkencore kanë bërë që të afrohen më tepër me realitetin shqiptar, por edhe i ndryshimeve demografike edhe në emigracion, ashtu siç ka ndodhur dhe po ndodh edhe në vendin tonë.

Filologu amerikan Viktor Fridman në një shkrim të botuar me titull "Shqipja standarde në Amerikë", botuar në revistën "Gjuha jonë" ( Nr.3-4, 2002), vë në dukje se para Luftës së Dytë Botërore pjesa më e madhe e shqiptarëve në Amerikë flisnin toskërisht. Figurat kryesore ishin Fan Noli dhe Faik Konica. Pas vitit 1981 kemi edhe më tepër gegërishtfolës, ku veçon Arshi Pipën në Amerikë dhe M. Camajn në Gjermani (por me shumë lidhje me Amerikën) edhe pas vitit 1972. "Në qoftë se lëmë mënjanë politikën, -shkruan autori-, dhe mendojmë vetëm për estetikën dhe shkencën, tradita e pasur dydialektore e gjuhës shqipe ka një vend në kulturën e botës."

Fridmani përfundon: "Sfida për shqipen në Amerikë në shek. XXI do të jetë të ruajë arritjet e Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972 së bashku me zhvillimet moderne. Fjalori shqip-anglisht i Newmarkut më 1998 e pasqyron këtë" Duke u njohur me veprën letrare dhe atë historike të Sami Repishtit, duke e studiuar atë, do të çmosh punën e këtij punëtori shkencor jashtë atdheut. Edhe në fushën e standardit, gjuha shqipe ka se çka të marrë nga vepra e Sami Repishtit.

Cilët janë faktorët që kanë ndikuar në shkrimet e tij në aspektin gjuhësorë:
1. S. Repishti, si shumica e autorëve që kanë shkruar në gegërisht, ka zbatuar ato rregulla drejtshkrimore që kishte miratuar KLSH e Shkodrës (1916-1918) dhe që u zbatuan gati për një gjysmë shekulli tek ne, si ruajtja e grupeve të bashkëtingëlloreve: mb, nd, ng, ngj, fsh etj., i togjeve të zanoreve ie, ue ye etj. përdorimi në shumë pozicione i zanorës ë etj. Nuk po ndalemi në evidentimin e të gjitha risive të gjuhës së veprës së S.Repishtit. Ithtarët e gegërishtes u udhëhoqën nga këto parime. Vite të shkuara shkrimtari me zë, Ernest Koliqi, deklaronte: "Unë, i shtymë nga kushtet e kohës, pata nisë me shkrue shkodrançe. Qe Karl Gurakuqi, që më këshilloi me shkrue në trajta të mesme, në përdorimin e të cilave më vonë më udhëhoqi edhe Mustafa Kruja."2) Këto arritje të KLSH të Shkodrës S.Repishti i çoi më tej, i përpunoi dhe i realizoi në një vepër të tij.

2. Zhvillimi dhe pasurimi i gjuhës shqipe, kryesisht në gjysmën e dytë të shek.XX dhe njohja më për së afërmi me veprat e studimet e kryera për çështjet gjuhësore në atdheun-mëmë, rrjedhojë siç e theksuam, edhe i kontakteve me realitetin shqiptar.

3. Personaliteti i autorit për të venë një gur në piedestalin e gegërishtes letrare. Kështu, si edhe më parë kolegu dhe miku i tij Martin Camaj hoqi nga përdorimi theksin hundor dhe theksat e tjerë, përdori me kriter zanorën ë në pozicione të ndryshme.

Gjithandej në veprën e S.Repishtit përdoret dendur paskajorja e gegërishtes e tipit me punue. Autori nën ndikimin patjetër edhe të leximeve, ndoshta edhe i dëshirës së tij për të qenë pak liberal edhe në gjuhë ose një rastësi, në ndonjë vend ka zëvendësuar paskajoren e gegërishtes me lidhoren. Po sjell vetëm një shembull: "Ky grumbull kockash më bani të qeshë e të qajë njëkohësisht (f.269), kur një gegë autentik do të thoshte: Ky grumbull kockash më bani me qeshë e me qa njëkohësisht".

Ne duhet ta vlerësojmë veprën si për anën artistike, ashtu edhe për ndihmesën që po jep për lëvrimin e gjuhës shqipe. Kështu vepra e Sami Repishtit shquhet për një gjuhë të thjeshtë, të pasur, të zhdërvjelltë e plastike, një stil konciz e i qartë, pa zgjatje e teprime, larg ndikimeve sintaksore të huaja, një model i sintaksës shqipe, gjë që tregon se S.Repishti e njeh mirë strukturën leksikore, fonetike dhe gramatikore të gjuhës amtare.

Ne sot jemi në një stad më të ngritur dhe më të zhvilluar të gjuhës letrare shqipe, në stadin e modernizimit të saj, kur ajo po kërkon që të plotësojë gjithnjë e më shumë nevojat e shkencës, të kulturës, arsimit etj. duke pasqyruar gjithë bagazhin e shoqërisë së sotme shqiptare në fusha të ndryshme të jetës. Ky modernizim nuk duhet kuptuar si pasqyrim në fjalorin aktiv të shqipes vetëm të disa fjalë me burim vendës, por ta zgjerojmë më tej këtë koncept, duke përfshirë edhe pasurinë gjuhësore të autorëve gegë, pra është e domosdoshme të mos mbesim në disa korniza të vjetëruara, por atë që është e mirë ta konsiderojmë pasuri të gjuhës sonë. Ka të drejtë Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj, kur thekson: "Ka ardhur koha të marrim parasysh më mirë e më shumë marrëdhëniet e normës së kodifikuar dhe të "goditjeve" që vijnë në dyert e saj nga krahinat, apo thënë ndryshe, t`ua vëmë veshin më shumë "thyerjeve" që po shtohen e që synojnë të fitojnë statusin e normës".

Dhe autori duke e shtjelluar me tej idenë për këtë çështje, vazhdon: "... normat e çdo gjuhe janë të gjalla e në lëvizje", porse praktikisht po tregohemi të mefshët e të pazotët për t`i shqyrtuar ashtu siç meritojnë edhe prurjet që mund të mos jenë njësoj me normën drejtshkrimore, por që përbëjnë prirje të përshtatshme ndaj zhvillimit të gjuhës shqipe të sotme." Autori nuk e pranon mbylljen "në guackën"e asaj që është parashikuar si normë para 30 vjetëve, mbështetur në treguesit e atëhershëm, sot, në dritën e disa trysnive që na sjellin zbatimet (në fakt: moszbatimet a thyerjet) e ditpërditshme do të ishte jodobiprurëse."

Për mendimin tim, një ndër vlerat e veçanta të veprës së S.Repishtit është përpjekja kodifikuese e autorit si në aspektin drejtshkrimor, ashtu edhe në atë gramatikor. Kemi një gegërishte letrare me prirje afrimi ndërdialektor. Prandaj edhe vepra e Sami Repishtit do të shërbejë për të shfrytëzuar ato potenciale që ka gegërishtja, për ta pasuruar gjuhën standarde. Të gjitha këto vepra, të shkruara pas vitit 1972, do të elektrizojnë edhe atë elitë intelektuale që të vlerësojë shkencërisht dhe objektivisht në nivelet e kërkuara zhvillimin dhe pasurimin e gegërishtes letrare, e përdorur kryesisht në letërsinë artistike dhe dokumentare. Edhe gegërishtja e Sami Repishtit në veprën "Nën hijen e Rozafës" paraqitet një gegërishte letrare e standardizuar.