AZEM SHKRELI DHE NEOLOGJIZMAT E TIJ

-- nga Ali R. Berisha, janar 2008

Veprimtaria letrare e Azem Shkrelit, siç na është e njohur mirë përveç vlerave të larta letrare, stilistike, ka edhe vlera pozitivisht të theksuara gjuhësore. I lindur e i rritur në Rugovë, ai si një fëmijë e më vonë si një djalë e veçmas më vonë si nxënës dhe student vërejti se të folurit e Rugovës ka një veçori të vetën e cila po të mbledhet e të ruhet, jo vetëm që do të jetë një thesar i paçmuar për gjuhësinë, por edhe burim e leksik i pashterrshëm për letërsinë, posaçërisht për poezinë.
Qysh në përmbledhjen e parë të poezive me titull "Bulzat" është hetuar tek ai se adhurimi i tij është shumë i forte për leksikun autokton rugovas dhe se ato fjalë të vjetra do të mund të shfrytëzohen pafundësisht në poezi. Kjo prirje e tij vazhdoi të thellohet edhe te veprat e tjera, deri tek ajo e fundit. Mund të thuhet se Azem Shkreli një numër të madh fjalësh të leksikut rugovas e futi me gjeturi në poezi, ia gjeti vendin e përshtatshëm aty dhe ashtu e mbetur ajo u ngulit aty edhe më tej nga bashkëfrymëzuesit e tij, kështu që në saje të meritës dhe të pasuesve të tij, gjuha jonë e ka rinuar një numër fjalësh e shprehjesh të vjetra, ua ka rigjeturur vendin aty dhe aty kanë mbetur e do mbesin përgjithmonë si pasuri edhe e leksikut letrar.

Një meritë tjetër Azem Shkreli si poet e prozator e ka edhe për gjetjen e neologjizmave (fjalëve të reja), për krijimin dhe formimin e tyre, duke i dhënë një kontribut të madh neologjisë shqiptare. I dhënë pas letërsisë, ku e ka gjetur strofullën shlodhëse për shpirtin dhe ndjenjat e tij, ai si gjuhëtar tërthorazi ia begatoi leksikun gjuhës së vet, e cila në pendën dhe gjeturinë e tij, gjeti një mjeshtër kulmor për ruajtjen e të vjetrave dhe krijimin e fjalëve të reja sipas dhe në saje të mendjes dhe syrit shigjetues të tij.

Nga leksiku popullor Azem Shkreli ia doli të fusë në përdorimin letrar me dhjetra e dhjetra fjalë, të cilat, jo vetëm që nuk ia ulnin vlerën letrare asaj gjuhe, por, përkundrazi ia ngrisnin, ia larushonin dhe ia mbushnin me poezicitet. Natyrisht se një vlerë të tillë nuk mund ta ketë çdo fjalë e leksikut popullor, prandaj ai arriti mjeshtërisht të zgjedhë ato fjalë që në vetvete kishin bukuri fjale, bukurtingëllim, veçanësi emërtimi ose shënjimi.

Nga dhjetra e dhjetra fjalë do të veçoja për t'i përmendur këto:
Fulikare (e ka përdorur te Karvani../ 21). Këtë fjalë e gjejmë edhe te Fishta. Ndonëse ajo gjendet edhe te autorë të tjerë, nuk ariti të hyjë në fjalorët e gjuhës, deri te Fjalori i M. Elezit,
gverr / gëverr ( J. e re, 1 - 65 / 29) e cila si fjalë letrash është përdorur që nga Gjeçovi. A. Shkreli e ka përdorur dendur këtë fjalë dhe kjo sigurisht se ka ndikuar të përdoret edhe nga autorë të tjerë me një liri krijimtarie. Edhe kjo fjalë, ndonëse ka përdorim të gjerë ende nuk ka hyrë në fjalorët gjuhësorë, përveç tek ai i M. Elezit, në letërsi e hasim me të madhe,
hakrrija (J. e re, 2 - 61 / 278), heqamë ( J. e re, 1 - 66 / 14) jetemot (Bujku, 31. 5. 97), krryle ( J. e re, 2 - 62 / 230), lulak (Karvani… / 20). Kjo fjalë që nuk përdoret në të folmen popullore, në vargjet e poetëve tanë, ka një përdorim të dendur, pikërisht nga shkaku se ajo i rrin mirë vargut poetik. Përgihet, përgiu (J. e re, 5 - 62 / 683) që ka domethënien e një buzagazi të hollë, nga ky poet ka zënë një shtrirje të madhe edhe në poezinë artistike. Rroshk / roshk (Zëri i rin. 1 - 63 / 13) e përdorur, sipas M. Elezit (Fjalori / 1244), që nga Gazuli - me kuptimin rreshk, rreshkem, por tek poetët dhe prozatorët tanë ka fituar nuansa të tjera kuptimore, si: vrull rinor, daht i dashurisë, ngrohtësi shpirtërore. Pra një fjalë me mundësi shprehësie të thellë poetike. E përafërt është edhe fjala rrëshmon, e cila mund të jetë krijim i A. Shkrelit, prandaj është futur nga ana ime në Fjalorin e fjalëve të reja - "mos mallko e mos rrëshmo" (A. Shkreli), "Dashuria e tij rrëshmoi" (M. Ramadani). Edhe fjala tevona, të cilën sa u përket fjalorëve gjuhësorë e hasim vetëm tek ai i M. Elezit. Në letërsi e hasim tek Fishta, Arshi Pipa (1965), kurse tek A. Shkreli që nga J. e re 1 - 65 / 4 e këndej gëzon një denduri të gjerë përdorimi, sikurse edhe te dhjetra autorë të tjerë. Edhe fjala tujg (J. e re 1 - 65 / 3) ka fituar një përshtrirje të gjerë në saje të A. Shkrelit (J. e re, 1 - 65/3 ) "Atëherë lumi fryn damarët … tujgen arat". E hasim edhe të rikrijuar - tujgem, i tujgur. Edhe kjo fjalë është shënuar nga M. Elezi në fjalorin e tij.

Nga sa u tha, Azem Shkreli në lëmën e leksikut ka sjellur një pasuri leksiku jo vetëm me brumin vetanak por edhe duke e rikthyer në jetë një numër fjalësh të gjuhës sonë, të cilat poezisë i japin hijeshi, gjerësi kuptimi e sidomos melodicitet autokton.

Fjalët e reja të qëmtuara nga veprat, shkrimet dhe shënimet e tij mua më kanë hyrë në punë si lëndë e pakapërcyeshme në punën time gjatë hartimit të FJALORIT TË FJALËVE TË REJA, të cilin e kam botur vitin që shkoi. Ndër krijuesit më të frutshëm të fjalëve veçohet i dalluar edhe Azem Shkreli. Prej pendës së tij kam qëmtuar dhe shënuar me dhjetra fjalë të tipit të neologjizmave.

Azem Shkreli këngën e ka ndërtuar me fjalë ngjyrimesh të ndryshme ndër të tjera edhe me fjalën prej guri. "Te ky gur i mirë rri unë rri fjala". Ai me një "daltë fjale" në dorë këndoi edhe kur e lakmonte Zadën nën hijen e lisit me atë formën më të bukur që dinë poetët të bëjnë mjeshtërinë e fjalëve.

Do të veçoja me këtë rast vetëm një numër të vogël fjalëformimesh të A. Shkrelit:
Abetar, - e mb. ?Thyem kanune shtegtuam ABETARË/ Zjarr i fjetur, / 32
Argëtar, - e mb. / ditë ARGËTARE/, Zjarr i fjetur, / 40,
Asgjëshëm -e (i,e) mb. Bujku, 12. 4. 94 / 14,
Ashtëm, -e (i,e) mb. Lteri…, / 19,
Atëditësohet, fol. Lirikë në shi, / 48
Autoresk, - e mb. Bujku, 31. 5. 97 / 14,
Bajramcurrem, fol. Lirikë në shi, / 28 Është marrë si fjalëtemë për krijime të reja:
Bajramcurrim, - i m. te A. D. Jasiqi: B. sot, 4. 2. 05 / 26,
Bajramcurrisht ndf. te Riza Bicaj: Ril. 17. 8. 99 / 8,
Bajramcurrur (i,e) mb. te Naim Kelmendi: J. e re, 4 - 97 / 601,
Brinjim, -i m. Koha, 22. 6. 94 / 39,
Buzëbukur, mb., Lteri…, / 124 - kësaj fjale të Lasgushit i jep shtatin poetik
Cëllimë, - a f. J. e re 6 - 82 / 931,
Cërlek, - u m. Sytë e Evës, / 101,
Çdenjësim, - i m, Gaz e re, 9. 2. 01 / 8,
Ditëbjerrë, mb. Sytë e Evës, / 85,
Epshtë, (i,e) mb. Ril. 31.12.84 / 7,
Evropësi, - a f. Bu. 21. 4. 97 / 4
Fjalafjalë, - a f. Fjala, 33 - 91 / 10
Flamurtë (i,e) mb. Lirikë me shi, / 14,
Fokrron, fol. Bulzat, / 27,
Folhesht, fol. Ekskluzive, 1 - 2000 / 122,
Gufël, - a f. J. e re 1 - 65 / 4,
Gursizif, - i m. Lirikë në shi, / 82,
Gjithërreth, - i m. Dielli, Zgrb. 4. 9. 92 / 1,
Gjysagjumas, ndf. Sytë e Evës, / 16,
Gjysaterr, - i m. Karvani, / 17
Harrimtar, - e mb. Kënga e hutinit, / 18,
Harrimurtë, mb. - sipas A. N. Berishës, te Ril. 25. 8. 01 / 21,
Heshtfol, fol. Ekskluzive, 1 - 2000 / 122
Himnoj, fol. Bu. 1. 11. 96 / 14,
Kashtërrojë, - a f. Zjarr i fjetur, / 119,
Këllyer (i,e) mb. Sytë e Evës, / 101,
Kërrmzan, - e mb. Bulzat, / 8,
Kërmzoj, fol. Bulzat, / 83,
Kizohem, fol. Sytë e Evës, / 118,
Klyshëmirë, - a mb. Zjarr i fjetur, / 67,
Klyshërisht ndf. Zjarr i fjetur, / 22,
Këlyshërohet, fol. Sytë e Evës, / 126,
Kohoj, fol. Dhjatë e re, / 68; përdorur pastaj edhe nga autorë të tjerë,
Konfliktor, - e mb. Zëri, 5. 12. 92 / 19,
Krujtë (i,e), Doruntina, 14,14 - 97 / 13,
Krymbas, ndf. Zjarr i fjetur, / 69,
Krymbëri, - a f. Zjarr i fjetur, / 69,
Lagashijas, ndf. Sytë e Evës, / 101,
Leximmadh, - e mb. Bu., 27. 12. 96 / 7,
Mendermethënshëm ndf. Bu. 27. 12. 96 / 7; E përdorur më parë nga të tjerë.
Mëkatas ndf. Dhembja e pikes, /. 29,
Miqdashës, -e mb. Gaz. e re, 9. 2. 01 / 9
Misërisht ndf. , Zjarr i fjetur, / 58,
Nënëmirë, - a f. E di një fjalë prej guri, / 51,
Ofkamë, -a f. Zogj dhe gurë, / 68
Pasionueshëm, ndf. J. e re, 6 - 66 / 986,
Peshkanjeri, - u m. Lteri…, / 150,
Përgacet; nga përgacem, fol., Ril. 30. 5. 2000 / 13
Përkëdheltar-e, mb. J. e re, 6 - 71 / 1135; përdorur pastaj edhe nga të tjerë autorë,
Përtashëm, - e (i,e), mb., 4. 2. 95 / 7; përdorur pastaj edhe nga autorë të tjerë
Përvehem, fol. J. e re 4 - 97 / 662,
Përyjnoj, fol. Zjarr i fjetur, / 33,
Pikatshëm, ndf. Zëri, 20. 6. 78 / 22,
Prapakohë, - a f. Bu. 1. 6. 96 / 14,
Protestivisht, Sytë e Evës, /18,
Pupëlvogël, mb. Dhembë e pikes, / 61,
Qefintë (i,e) mb. Zjarr i fjetur, / 114,
Rrapticë, - a fem. J. e re 4 - 97 / 503,
Sedërhollë mb. Dhembë e pikës, 99,
Striktërisht, ndf. 6 - 66 / 988;
Shëngjergjem fol. Zjarr i fjetur, 119,
Shkencëroj fol. 1. 11. 96 / 8,
Shkohëzim, - i m. Lirikë me shi / 14
Shkrumanë, - a f. Engjujt e rrugëve, / 49,
Shtegball, - i m. J. e re, 4 - 97 / 548,
Tokërron, fol. J. e re, 1 - 65 / 4, Tokrron, fol. Sytë e Evës, / 16,
Trishti, - a f. Dhemb e pikes, / 86,
Trohëzash, ndf. E di një fjalë.., / 64,
Turravalë, Lteri…, / 123,
Ujëloti, mb. Zjarr i fjetur, / 88,
Zemërgurësi, - a f. Karvani…, / 36,