Kriza ekonomike amerikane. Vetëm amerikane?!

Padyshim, kriza amerikane pak nga pak po zë vendin kryesor në gazeta, revista, edicione lajmesh etj etj. Besimi qorras i para disa muajve se ekonomia amerikane është ekonomia më solide dhe nuk mund të bjer në krizë, besim që e ka burimin veç të tjerash tek mungesa e krizave serioze si ajo e vitit 1929 i ka lënë vendin shqetsimit dhe ajo që pritet mund tëj etë më e keqja: një krizë ekonomike botërore. Nga ana tjetër jo të gjithë e njohin ekonominë amerikane. Por edhe ata që e njohin, kriza e ditëve të fundit i ka befasuar.

Një vështim historik

Në ekonomi njihen fazat e ngadalësimit ekonomik dhe ato qe quhen ekspansion ekonomik. Të gjitha ekonomitë kalojnë nëpër këto faza uljeje e ngritjeje. Por krizat janë më të rralla dhe zbulojnë difekte të vetë sistemit ekomik apo financiar të një vendi. Kriza më e madhe në historinë amerikane ndodhi në vitin 1929 dhe njihet si "Great Depression" ose depresioni i madh. Kulmi u arrit më 29 tetor 1929 kur bursa e Nju Jorkut njohu atë që quhet "e marta e zezë" kur bursa ra për të shënuar kështu fillimin e një krize të paparë në Botën e Re. Rënia e bursës s'është gjë tjetër veç rënies së menjëherëshme të çmimeve të aksioneve që do të thotë edhe humbje e kursimeve apo gjithshka ka investuar dikush në bursë. Renia e bursës së New Yorkut zgjati rreth një muaj por për tu rikthyer në gjendjen e para krizës bursës së Nju Jorkut iu deshën vite e vite të tëra.

Arsyet e krizës ekonomike të viteve '30 të shekullit të kaluar janë të shumta por kryesorja është zhytja në borxhe e prodhuesve amerikanë. Kështu, shumë industrialistë huajtën para për blerje makinash, shumë bujq blenë traktorë dhe vërtet që pati një bum ekonomik në vitet 20. Por gjithë ky prodhim, ngritja e çmimeve, rënia e kërkesës blerëse e shoqëruar me rënie të eksporteve bënë që prodhuesit të mos jenë në gjendje të rikthejnë huan dhe kështu filloi kolapsi ekonomik. Duhet theksuar se në Amerikë në atë kohë egzistonte koncepti i "laisser-faire" që do të thotë që shteti nuk ndërhynte në ekonomi dhe e linte atë të zhvillohej pa ndërhyrje nga ana e shtetit. Dalja nga kriza e viteve 30 u bë në bazë të asaj që njohet me emrin "New Deal" që në shqip do të ishte "marrveshja e re".

Per te mos u hallakatur në gjithë historine e kësaj marrveshje duhet thënë se programi në fjalë kishte si qëllim daljen nga kriza dhe stabilitetin ekonomik. Ndër të tjera New Deal kishte qëllim reformimin e sistemit bankar, krijimin e vendeve të punës, strategji ekonomike per industrinë, mbështetje për bujqësinë etj etj. Fal këtij programi, Amerika mundi të hyjë në luftën e Dytë botërore si një fuqi ekonomike dhe të dal fituese dhe të bëhet ajo që ne njohim sot, superfuqia e vetme botërore. Ndonëse, në vitet 1930 Amerika ende nuk njihej si fuqi ekonomike ose të paktën nuk ishte ajo ë është sot, ndikimi i krizës amerikane qe në shkallë botërore. Për të evituar kriza si ajo e viteve 30 me nismën e amerikanëve u krijuan institucione si banka botërore, Fondi Monetar Internacional etj etj.

Kriza e vitit 2008

Do të duhen analiza të specializuara për të shpjeguar me detaje krizën e fundit në ekonominë amerikane. Sidoqoftë kriza, që fillimisht u shfaq në sektorin imobilier (ndërtimet, shit-blerjet e pronave të patundshme) e ka bazën në systemin finacier amerikan si dhe në mënyrën e finacimit të ekonomisë amerikane. Ekonomia amerikane është ekonomia e vetme që si burim kryesor financimi ka bursën. E pa konsoliduar siç duhet, financimi bursier ka difektet e veta. E shkaktuar në kulmin e fushatës presidenciale, kriza po shfrytëzohet nga të dyja partitë kryesore në Amerikë për të fituar kapital politik. Bile edhe votimi kundër nga ana e Kongresit amerikanë shpjegohet me faktin që një pjesë e kongresit amerikanë do të rinovohet në nëntor dhe kongresistët më shumë se për të dal nga kriza mendojnë rizgjedhjen e tyre.

Kriza amerikane, jo vetëm amerikane

Falimentimi i një banke siç ishte rasti i Lehman Brothers, një bankë 158 vjeçare të bënë të mendosh se sistemi bankar në Amerikë, ndonëse ka mundur të krijoj e mbështes një ekonomi se ajo e Amerikës nuk është pa difekte. Falimentimi i një banke nuk është fundi i botës, më e keqa është falimentimi i sistemit bankar. Kështu nëse në fillim të krizës politikanët amerikanë nuk donin të përziheshin në çështjet e bakave për të respektuar një parim të ekonomisë së tregut sips së cilit shteti nuk ndërhynë në ekonomi sidomos për të shpëtuar banka apo kompani, së fundi duke parë se realiteti ishte edhe më keq nga ç'dukej në fillim, ata dolën me një plan për të shpëtuar sistemin amerikanë finaciar. Plani i shpëtimit përbënë një paketë prej 700 miliardë dollarësh që do të dalin nga xhepat e taksapaguesve amerikanë. Sigurisht që plani nuk përmënd unanimitetin e të gjithëve sidomos nga amerikanët e thjesht që mendojnë që qeveria dëshiron të shpëtoj ata që e çuan ekonominë amerikane në këtë ditë.

Në vështrimin e parë, mund të duket e drejtë sidomos në kushtet kur qeveria amerikane ndodhet e zhytur në borxhe (deficiti i brendëshëm) por gjërat janë e dhe më të komplikuara. Nëse do të lihet sistemi financiar në fatin e vetë, një rënie e sistemit do të kompromentoj jo vetëm brezin e sotëm por e dhe të nesërm në Amerikë. Dhe e keqa është se një krizë në Amerikë do të thotë një krizë ekomike në në shkallë botërore. Dhe kjo për shkak të ndikimit direkt ose indirekt në ekomisë ameikane mbi atë botërore. Nëse kriza e 1929 pati ndikim në gjithë botën, cila do të shte fjala që mund të shprehte lidhjen e ekonomisë botërore me atë amerikane sot ? Mjafton të përmendim se për shkak të globalizimit, shumë kompani kanë investuar në ekonominë amerikane, shumë individë kanë blerë në bursë aksione të kompanive amerikane, shumë individë kanë depozuar kursimet e tyre në devizë amerikane, shumë vende llogarisin të ardhura nga eksportet në Shtete e Bashkuara. Kështu, Kanadaja 80 % të ekporteve i realizon në Shtetet e Bashkuar. Ndonëse në Kanada trumpetohet me të madhe se sistemi financiar është i ndryshëm nga ai në Amerikë, të gjithë luten që kriza amerikane të marr fund sepse askush nuk mund ta parashikoj se ç'mund të ndodh nëse kriza zgjat.