Vlera magjike e një mrekullie historike

-- nga Baki Ymeri (Bukuresht)

(Parathënia (aktuale) e librit të Ibrahim Kadriut "N-a r?mas timp pentru s?rb?tori / S'mbet kohë për kremte", që doli para tri vitesh në gjuhën rumune, në Bukuresht. Libri e pa dritën e botimit me vizë të Bibliotekës Nacionale, nën përkujdesjen e Bashkësisë Kulturore të Shqiptarëve të Rumanisë)

I lindur nga nënshtarti ilirik, populli shqiptar shfaqet në horizontin e historisë gjatë shek. II. E drejta, në këtë shekull bëhet fjalë për herë të parë për një popullatë në territorin aktual të Shqipërisë, me emrin Albanoi, me qendër qytetin Albanopolis. Sipas Teodor Kapidanit, pas kësaj përmendjeje të shkurtë, pason një heshtje deri në shek. XI, kur bëhet fjalë për një kryengritje në Shqipëri, në të cilën patën marrë pjesë edhe Shqiptarët. Prej këtu e tutje, ata përmenden shpesh te shkrimtarët bizantinë. Nga kjo kujtesë e ndërprerë që bëhet në një interval aq të madh, ridel se fillimet historike të popullit shqiptar, shëmbëllejnë me ato të popullit rumun.* Ku gjendet kufiri ndërmjet trakasve dhe ilirëve?

Njerëzit e shkencës pohojnë se në periudhën parasllave, pra në periudhën trako-ilire, Shqipëria kufizohej me Rumaninë. Duke lexuar veprat e Bogdan Petriçeiku Hashdeut, Nikolla Jorgës, Teodor Kapidanit, Grigore Brënkushit, kuptojmë se përnga pikëshikimi i gjuhës dhe shpirtit, rumunët janë më afër me shqiptarët sesa me çdo popull tjetër në botë. Ndërmjet Rumanisë dhe Shqipërisë gjenden dy zona të denja për t'i njohur dhe mirënjohur: Lugina rumune e gjysmëserbizuar e Timokut (me njëmilionë rumunë në 300 fshatra dhe 6 qytete pa asnjë shkollë dhe kishë në gjuhën rumune) dhe Kosova e dy milionë shqiptarëve që kanë përjetuar barbarinë turko-sllave (1389-1999), duke e mbajtur përherë gjallë ndërgjegjen kombëtare.

Deri tani në Rumani janë botuar disa libra për Kosovën. Autorët më korrektë, pa implikime politike, kanë qenë rumunët, arumunët dhe hebrenjtë. Për ata që kanë bërë propaganda serbe në masmedian rumune, nuk mund të themi se janë rumunë, por eksponentë të ksenofobisë me konotacione filokomuniste. Më 1905 ka dalë në Bukuresht libri i Constantin Sterie Constantes Spre Albania (Drejt Shqipërisë), nga i cili del se Vilajeti i Kosovës i përket Shqipërisë Lindore. Më 1999, në përkthim të Ivo Mungjeanit, ka dalë në Timishoarë një vëllim nacionalist, botuar nga Shoqata e Shkrimtarëve Serbë të Rumanisë: Kosova - tokë e shenjtë serbe. Shqiptarët ende nuk kanë botuar në Rumani një vepër të ngjashme me titullin Kosova - tokë e Shenjtë e Shqipërisë, edhe pse, sipas Enciklopedisë jugosllave (Zagreb, 1975), fusha ku u përleshën trupat osmane me koalicionin e krishterë (1389) ishte fushë e Shqipërisë. Rajko Kornea, një specialist për përbuzjen e një populli, ka botuar më 2001 librin Kosova-Kënga e trishtë e mjellmës (reportazhe lufte), një maskaradë e cinizmit kundër Perëndimit.

Më 2002 Tënase Buzhduveanu ka botuar në Konstancë broshurën Arumunët e Kosovës (rumanisht, frëngjisht, anglisht), Editura Cartea Aromana, nga e cila kuptojmë se në kohën e luftës së parë ballkanike, armata serbe e pushton krejt zonën, duke u bërë pastaj, përmes Traktatit të paqes në Bukuresht (1913) pjesë integruese e Mbretërisë Serbe (...). Ndaj arumunëve, autoritetet e reja në Kosovë dhe Maqedoni aplikojnë politikën më të egër të shkombëtarizimit (...). Kishat rumune shndërrohen në kisha serbe, kurse shkollat rumune çthemelohen. Si pasojë e këtij fakti, liturgjia në kishë zhvillohet në gjuhën serbe, ndërsa kleri arumun asimilohet nga kleri ortodoks serb (f. 33). Një vepër interesante që pasqyron të vërtetën historike lidhur me Kosovën, është broshura e majorit rumun dr. Emil Suçiu Drama jugosllave (Editura Militara, Bukuresht 1992), ajo e shkrimtarit italian Michele Rallo: Shqipëria dhe Kosova (Bukuresht 2004), si dhe disa numra specialë revistash kushtuar Kosovës (gjatë vitit 1999): Dilema, Lumea dhe Politica Extern?.

Për një poet të politizuar (Adam Puslojiç): Kosova vdes. Fati i botës varet nga Kosova, thekson Dan Pavel, një nga analistët më të mirë politikë të Rumanisë. Për Azem Shkrelin dhe Ali Podrimen, Kosova është gjaku ynë që nuk falet. Ç'kanë bërë shqiptarët e Kosovës për kulturën rumune? Në përkthim të akad. Rexhep Ismajlit, Rilindja e Prishtinës ka botuar më 1979, veprën Antologjia e poezisë rumune, shek. XX (2000 ekzemplarë). Në përkthim të autorit të këtij shkrimi, më 1986 Rilindja ka botuar një vëllim antologjik të Nikita Stëneskut (Ekspozitë e të palindurve), 2000 ekzemplarë. Katër vjet më vonë, në shqipërim të të njëjtit autor (B.Y.), ka dalë në Prishtinë vëllimi antologjik i Marin Soreskut Eja të ta them një fjalë (3000 ekzemplarë). Brenda dhjetë vjetësh pra, shqiptarët kanë botuar në Kosovë 7 mijë ekzemplarë librash me subjekte letrare rumune. Në Rumani, brenda një viti, me përkrahjen e autorëve janë botuar disa qindra ekzemplarë të veprave poetike të Sali Bashotës (Ekzili i shpirtit) dhe Halil Haxhosajt (Hija e ëndrrave). Falë eseistëve rumunë, ajo që vlen të theksohet në parathënie, është fakti se vëllimi Ekzili i shpirtit, brenda një periudhe tejet të shkurtër, është nderuar me 15 recensione të një niveli të lartë. Sali Bashota është poeti i dhembjes kosovare, një shpirt i mërguar në fuqinë për të qëndruar në qendër të historisë. Pas Sali Bashotës dhe Halil Haxhosajt, Ibrahim Kadriu është poeti i tretë i Kosovës, të cilit i botohet një libër rumanisht. Pasojnë edhe emra të tjerë tingëllimtarë të kësaj zone: Ali Podrimja (një poet autentik dhe gjenial), Ibrahim Berisha etj.

Poezia e Kadriut vjen si një dritë që ta e rrëfen rrugën që çon drejt Kroit të Ilaçit. Autori është një shkrimtar që promovon lirinë e fjalës si komponentë esenciale e demokracisë. Atdheu i tij duket në libër si një ekspozitë e hapur, një teatër me huje klasike: Kohë e përkulur në sqenë që nuk qartësohet/ Kohë që nuk ka kohë për kohën që vjen (Teatri me huje klasike). Në Atdheun e Shqiponjave çdokush mund të thotë nga diçka, sidomos në teatrin antik të përbuzjes së një populli. Kosova është fotografia e mungesës sonë, një zonë të cilën e njohim vetëm përnga pikëshikimi i mbrojtjes së paqes, por jo edhe përnga ajo e do vlerave të lashta që reflektohen në gjuhë, toponimi dhe onomastikë. Mos është vallë Kosova ende një rrugëtim, apo një ekspozitë e hapur? E din Qeveria, por jo krejt bota e din se shqiptarët e Kosovës kanë qenë viktima e një holokausti, se ata e kanë përjetuar dramën e një ekzodi biblik (1999). Për Ibrahim Kadriun, atje janë provuar të gjitha vajet e këngës, atje janë zgjedhur fjalët më të bukura Për ta ngritur dashurinë/ E frymën gjallë për ta mbajtur (Në këtë rrugëtim). Kosova si zonë qendrore e Dardanisë, duke qenë fqinja primordiale e rumunëve të Timokut, është një xeherore shpirtërore ende e pandritur. Ndërmjet Rumanisë dhe Shqipërisë ekziston një zonë elementesh të përbashkëta, në të cilën është krijuar nënshtresa e fjalëve më të vjetra dhe më të bukura që i kanë shqipja dhe rumanishtja.

Albanologu më i madh i Rumanisë, profesori universitar dr. Grigore Brënkush, thekson faktin se shqipja është një gjuhë e një rëndësie të jashtëzakonshme për identifikimin e elementeve jolatine të rumanishtes. Sipas linguistit Jon Aurel Kandrea, nëse sot kemi një gjuhë shqipe dhe një rumune, kjo i detyrohet një ngjarjejeje të thjeshtë: kanë ardhur Sllavët dhe e kanë ndërprerë këtë masë të madhe rumuno ballkanike, duke i ndarë njëherit këta dy popuj që jetonin me shekuj së bashku ("Gjuha shqipe dhe raportet e saj me gjuhën rumune", kurs universitar i mbajtur në Fakultetin e Filologjië dhe Filozofisë, Bukuresht 1930-1931, fq. 69-70). Ja pra se si duket parathënia e shkurtër e farefisnisë historike, linguistike dhe letrare rumuno-shqiptare. Sa i dinë rumunët dhe shqiptarët këto të vërteta magjike të shkencës? Fare pak. Duke analizuar vargjet e Ibrahim Kadriut, arrijmë nganjëherë në përfundim se edhe poezia e tij është një poezi magjike. Pse? Ngase në radhë të parë nuk është një poezi e politizuar dhe, së dyti: ngase me vlerat i tejkalon përmasat nacionale dhe konfesionale. Po ia lëmë lexuesit deshifrimin dhe vlerësimin e saj.

Baki Ymeri
Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë

* Th. Capidan, Simbioza Albano-Român? ?i continuitatea românilor în Dacia (Simbioza Shqiptaro-Rumune dhe kontinuiteti i rumunëve në Daki), në Revista Funda?iilor regale, nr.5, Bukuresht 1943, f. 244.

Medalion eseistik për poezinë e Ibrahim Kadriut