Trimi i paharruar Mat Hasani Ivezaj i Grudës

-- nga Gjon Frani Ivezaj, New York, historian

Shekulli XX, është i mbushur me luftra dhe përpjekje të njëpasnjëshme të popullit shqiptar për liri dhe pavarësi nga zgjedha e huaj afërsisht 6 shekullore turke. Çdo pjesë e trungut amë dhe viseve, që gjenden jashtë territorit të sotshëm të Shqipërisë, janë përshkruar nga historitë e lavdishme për mbijetësë, duke i rezistuar me stoicizëm asgjësimit fizik, kulturor, moral, tradicional, të vlerave dhe traditave, dokeve e zakoneve të mbartura ndër shekuj në trojet shqiptare.
Në këtë faqe të lavdishme të historisë së popullit shqiptar, nuk mund të lemë pa përmendur sot historitë heroike të trimave legjendarë të Malësisë, që me ndërgjegje të pastër dhe atdhedashuri të zjarrtë për trollin e tyre, bënë që të jenë edhe sot këto troje, ku flitet dhe shkruhet gjuha e Arbërit, e larë me gjak heronjsh.
Gruda, sipas rëndësisë dhe vendit që zë në ngjarjet e ndryshme të historisë së krahinës së Malësisë, dhe për nga rëndësia e kuvendeve të moçme të odave të burrave apo pleqësi të maleve zë vendin e dytë në tërë Malësinë e Mbishkodrës. Suka e Grudës, është mali me të cilin krenohet e tërë Gruda e Malësia, ku e kanë zanafillën shumë fise të vjetra të trevës, duke u përmendur qysh herët në analet e historisë së popullit shqiptar.

Por në të njëjtën kohë duhet thenë, se vështirësitë e shumta të terrenit, luftrat shkatrrimtare mbrojtëse në truallin malor, gjatë periudhës së sundit të gjatë e të egër turq, pengoi ose frenoi për shumë kohë zhvillimin e hovshëm të zonës. Por pavarësisht nga kjo, rezistenca e malësorëve ishte e madhe dhe e përhershme, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e lavdishme të popullit tonë, tek këndohet më lahutë e çifteli historia dhe dëshmorët e shumtë që nxori kjo krahinë famëmadhe. Në votrat e të parit të Grudës në Malësi të Grudës të Vuksan Gelës, lindi në Pikalë të Grudës trimi i pamposhtur Mat Hasani Ivezaj, për të cilin, historia ka shkruar e do të shkruaj sërisht, për heroizmin e pashoq të tij. Ishte ky sokol malesh, që mori pjesë me armë në dorë në kryengritjet e njëpajnjëshme, që organizuan malësorët, kundër taborëve të mëdha të ushtrisë mizore të Perandorisë Otomane.

Në brigjet e lumit malor të Cemit, ishte shtëpia e njohur e parit të Grudës Vuksa Gela e njohur për besë e burrëri, e cila, asnjëherë nuk iu nënshtua pushtuesve shekullorë turq. Pushtuesit oroman, në moshë madhore e internoi në pllajen e Anadollit në Turqi, ku ishin syrgjynosur mijëra bijë të tjerë të shqipes. Jeta e tij burrnore shuhet në dhe të huaj, por jo historia dhe bëmat e trimërisë së tij legjendare mbijetojnë për shumë dekada. Brezat malësorë i përjetuan me këngë, trimëritë e derës së Vuksa Gelës dhe Mat Hasanit Ivezaj, duke i transmetuar ato brez mbas brezi deri në ditët tona.
Burimet historike tregojnë, se kur ushtarët e garnizoneve turke arrestuan Sheqer Agën, vojvodën e Krasniqit, djalin e madh të Binak Alisë, Bajram Agën, vojvodën e Gashit dhe i nisen për Prizren dhe prej aty në Nish, malësorët menjëherë sapo morën vesht lajmin e hidhur u inatosën dhe rrokën armët. Ata rrethuan Gjakovën dhe i dërguan fjalë ushtrisë turke, që të kthejnë njërzit e arrestuar, duke i thënë se nëse nuk i lirojnë shpejt malësorët do të sulmojnë me luftë Gjakovën.
Malësorët tanë trima, treguan shembuj heroizmi për të liruar krerët e maleve që ishin ndera dhe krenaria e trevave tona, duke mos parë asnjëherë se çfarë besimi fetar i përkisnin. E rëndësishme për ta ishte shqiptaria, se ata ishin bij të së njëjtës tokë amtare iliro-arbërore.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Malësinë e Madhe të Mbishkodrës, trevë kreshnike, në të cilën është derdhur gjaku i pastër shqiptar. Kështu, sikurse thonë burimet historike, ditën e shtune, më 7 gusht të vitit 1871, është zhvilluar një luftë e ashpër midis malësorëve vendas dhe ushtrisë së Perandorisë Otomane të Sulltanit, në katundin Vrakë disa kilometra larg qytetit të lashtë të Shkodrës.
Edhe nga forcat malësore kishte humbje të mëdha. Kështu asokohe numërohen mbi 400 luftarë trima që dhanë jetën si deshmor në mbrojtje të tokave stërgjyshore. Shumë prej trimave malësorë, ishin të plagosur dhe në pamundësi, për të lëvizur në drejtime të tjera, kishin mbetur në vend.
Menjëherë ushtarët e pashpirt turq i kapën dhe filluan ti godasin me tytën e armëve dhe shumë prej tyre u mbytën me bajonetën e armëve turke. Por kjo luftë e ashpër, ka zgjatur më shumë se dy orë rresht. Luftohej pozicion me pozicion, shkemb me shkëmb, fyt a fyt me armikun turk, i cili, ishte i armatosur mirë, kishte ushtri të madhe dhe mbështetej nga prapavija e saj e armatosur gjer në dhëmbë. Ne këtë betejë të përgjashme, malësorët shqiptarë të Mbishkodrës pësuan humbje të mëdha. Kjo luftë i tregoi në të njëjtën kohë Portës së Lartë Turke, se malësorët asnjëherë nuk do ti nënshtrohen pushtuesve mizor të Bosforit aziatik.

Në ballë të luftës ishin malësorët e drejtuar nga trimi i maleve Çun Mula. Nga burimet historike të kohës, mësohet se malësorët mundën të rezistojnë, falë dashurisë për atdheun, megjithë disfatën e pësuar.
Kështu nga raportet e kohës dhe përshkrimet historike të bërë nga kronistët e kohës për ngjarjen në fjalë, del se Hoti me trimat e tij edhe pse kaloi këtë dramë të madhe dhe të dhimbshme në këtë luftë, asnjëherë nuk i dorëzoi armët dhe kurrë nuk u bë rajë e sulltanëve të Perandorisë Turke.
Në këtë mënyrë, shohim se mbi 2000-2500 malësorë të armatosur me pushkë, kanë vërshuar në fushen e betejës, pas pasur një plan të detajuar për luftën që do të zhvillojnë me ushtrinë e madhe mizore turke, që ishte e përgatitur për këtë betejë të përgjakshme.

Trimëria dhe vendosmëria e malësorëve, me pranu më parë më vdekë se sa me iu nështrua pushtuesit bëri që ata të mos stepën, për të mbrojtur tokat dhe varret e të parëve të tyre.
Malësorët trima, ishin përballë një numëri të madh taboresh turke. Rreth 6 taborre nizamë, ose rreth 4500 ushtarëve osmanllinj, të armatosur shumë mirë me helmeta në krye, të organizuar nga komandantët e tyre xhelatë, përparonin me lehtësi drejt tokave shqiptare. Por në malësi ata hasën një rezistencë të papritur dhe që asnjëherë se kishin menduar se "arnautët" e Malësisë do ti bënin atyre, duke i treguar se pa shkelur mbi kufomat e tyre ata asnjëherë skishin për ta nënshtruar malësinë dhe trimat besnik të saj.

Duhet pranuar se asokohe drejtuesit ose udhëheqësit e kryengritjeve shqiptare në Malësi, nuk kanë pasur njohuri mbi taktikat e luftës mbrojtëse, nuk kanë njohur artin ushtarak, strategjitë dhe mbi të gjitha vetë malësorët nuk kanë qenë të armatosur me armatimet e kohës, por me pushkë të vjetra, të ruajtur me kujdes prej shekujsh në kullat e lashta të tyre.
Kanë qenë këto faktorë, që malësorëve pavarësisht vullnetit të mirë të tyre për luftë liridashëse, që të pësonin humbje të mëdha në radhët e tyre gjatë betejave të përgjakshme me pushtuesit turq. Ata u gjenden befasisht të rrethuar nga 6 tabore mizore turke dhe duke qenë të pakët në numër dhe pa armatim e municione të mjaftueshëm pësuan disfatë të madhe në radhët e tyre.

Megjithatë duhet thenë se rezistenca e tyre dhe vetmohimi, për të sakrifikuar edhe gjakun e fundit, për të mbrojtur tokën e arbërit plot bjeshkë, ka qenë një ndër shembujt më të rrallë në të gjitha lëvizjet liridashëse, që janë zhvilluar asokohe në të gjithë Perandorinë Otomane Turke askohe.
Këtë gjë e dëshmojnë edhe vetë kronistët turq, kur përshkruajnë zhvillimin e luftimeve midis turqve dhe shqiptarëve malësorë të Veriut të Shqipërisë dhe në veçanti në Malësi të Hotit e Grudës, që kanë shkruar faqe të lavdishme në të gjithë historinë e përgjakshme të popullit shqiptar ndër shekuj.
Kështu nëse do të shohim me kujdes dokumentet historike të kohës, ajo që bie në sy është se emrat e luftëtarëve si Mat Hasani Ivezaj, kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në kujtesën historike popullore deri në ditët tona. Ai ishte sofër e shtruar për mikun e shpatë e përgjakur për armikun. Luftoi në ballin e frontit të malësorëve, kundër armiqve tanë shekullorë. Luftoi në të gjithë pjesët e tokave shqiptare, me pushkë në dorë, kundër sunduesve të tokave në trojet stërgjyshore shqiptare.

Ndër luftrat më të njohura është ajo e vitit 1830, ku trimi i pamposhtur Mat Hasani Ivezaj, tregoi shembuj të veçantë heroizmi, në mbrojtje të tokave shqiptare, kundër synimeve shtypëse dhe grabiqare të ushtrisë turke. Në vitin 1850, ai dallohet në luftimet sëbashku me malësorët e vet, në luftën e Plavës dhe të Gucisë, ku dha jetën si dëshmor i lirisë. Vdekja e tij tronditi të gjithë Malësinë. Ai do të mbetet i nderuar dhe respektyar për të gjithë brezat shqiptar.
Ende në kujtesnë e njerëzve asokohe dhe nga burimet historike të shkruara thuhet, se aq tmerrë i ka shtirë Vezirit të Shkodrës Hasan Agës e ushtrisë turke, trimi i pamposhtur Mat Hasani Ivezaj, sa i kishte hyrë frika në palcë.
Sipas burimeve historike të Pjetër Arben Teodorit, kur shkruan për malësorët dhe malësi, bleni 12 f.64, kur shkruan për trimat malësorë, ndër të tjera thotë: "Mat Hasani Ivezaj, kur luftonte mbi turqit betohej në Zot dhe shikonte luftën prej dritareve të Shkodrës, ku iu dridhej nën këmbë kalaja e Shkodrës. Veziri thoshte se sikur edhe një Mat Hasan Ivezaj të kishte Malësia, do të çlironte prej ushtrisë turke e gjithë Shqipëria."

Sipas Imzot Simonit, Arqipeshkëv në Kishën e Zojës në Athinë të Greqisë, shkruante për luftrat e Rozafatit të Shkodrës dhe Malësisë, faqe 412, SSOO12, kur thotë: "Shtëpia e derës së Huskajve të Grudës, ishte një derë e shpatës, fjalës, e besës dhe e kanunit. Prej kësaj dere lindën shumë burra, qe janë të njohur në të gjithë Malësinë dhe Shqipëri."
Në luftën e përgjakshme në kështjellën e njohur të Rozafatit në Shkodër, kundër ushtrisë turke, është dallur edhe trimi i Grudës Mat Hasani Ivezaj, që sëbashku me malësorët e tjerë luftuan fyta-fytës me ushtarët e huaj turq.
Më 1908 trimat luftuan në Rozafatin e Shkodrës, ku Ded Nik Bajraktari i Grudës sëbashku me forcat vullnetare të ushtrisë së Grudës luftoi kundër fortunave mizore turke.
Këtu Zef Prela Marashi Ivezaj ngriti flamurin në mesin e plumbave turke. Ai u varrua në gjoks dhe flamuri valonte krenar mbi kështjellin e lashtë të Rozafatit.

Më pas Zef Prela Marashi Ivezaj, do të marrë pjesë në luftën e Vraninës, në fushatat e Kosovës në atë mbi malin e Deçiqit më 6 Prill të vitit 1911, sëbashku me luftëtarin Ded Gjon Lulin.
Trimëria e tij e pashoq ka mbërritur deri në sarajet e Vezirit dhe Pashët e Perandorisë Otomane. Ai asnjëherë nuk e ka lëshuar armën e tij nga dora, duke e mbajtur gjithnjë të mbushur me barut për armiqtë e huaj të trevave shqiptare.
Ushtria malësore e Grudës me në krye Bajraktarin e Grudës Precë Vuksanin e Grudës, i ranë me tërbim forcave të ushtrisë mizore turke, të idhnuar nga vrasja e trimit të tyre dhe mundën që t'i sillnin dëme të mëdha në disa pjesë të Malësisë.
Prej kësaj dere të njohur me zakone e tradita të thella shqiptare, nënat sokoleshe lëkundën në djep edhe trimat e njohur, që me tytën e pushkës shkruan historinë e krahinës, lanë me gjakun e pastër shqiptar trojet e tyre ndër shekuj.
Një ndër trimat e njohur për besë, burrëri, trimëri, bujari, mikpritje, humanizëm dhe vlera të larta malësore është edhe trimi i njohur Tom Zoli Ivezaj i Grudës, një burrë i gjatë, i hijshëm, i veshun me rroba tradicionale malësore të krahinës, fisnik në shpirt, trim e luan në luftën kundër ushtrisë turke.

Ai ishte burrë i njohur si njohës shumë i mirë i dokeve, zakoneve dhe të gjithë ligjeve të Kanunit të malëve, duke kërkuar nga të gjithë trimat e tjerë të malësisë që të njihen dhe respektohen për mbarëvajtjen e qeverisjes së krahinës.
Kanë qenë pikërisht traditat shumëshekullore dhe respektimi me besinikëri i Kanunit të Lek Dukagjinit, që ka bërë të mundur që trevat e Malësisë, të ruajnë besën, mikpritjen, respektin ndaj mikut, fjalën e dhënë, respektin për njeri tjetrin, moscenimin e pronës private të të tjerëve, respektimin e nënave dhe motrave sokoleshe malësore, kuvendet ose odat e moçme të burrave, në të cilën diskutoheshin fatet e vendit, këndohej historia me lahutë e çifteli etj.
Tom Zoli Ivezaj, duke luftuar për shumë orë në istikamin e Deçiqit në Prill të vitit 1911 plagoset rëndë në betejë. Ashtu i lënduar nga plaga që i pikonte gjak, ai nuk e la për asnjë çast pozicionin e tij të luftimit deri sa shoket e tij malësorë i erdhen në ndihmë. Ai ishte në krye dhe krahu i djathtë i Ded Nik Bajraktarit të Grudës për të mbrojtur për jetë a vdekje flamurin kuq e zi të Gjergj Kastriotit.

Nga kjo derë e njohur në Malësi, dolën edhe trima të tjerë, të cilët i ka njohur Malësia dhe malësorët, duke i përcjellë historitë e tyre të lavdishme brez mbas brezit. Me këto vlera të larta atdhedashurie u rrit dhe u edukua edhe trimi tjetër Major Dodë Nikolla, që ishte dhe mbeti një shpatë e mprehtë, për mbrojtjen e trojeve shqiptare kundër ushtrisë pushtuese të tokave shqiptare.
Shpesh në historinë e popullit shqiptar, për rezistencën e ditëve të pushtimit të vendit tonë kundër Italisë fashiste, është folur vetëm për rezistencën e porteve bregdetare dhe asnjëherë për trimëritë e malësorëve, të cilët, me armë në dorë kundërshtuan pushtimin fashist të Shqipërisë. Një faqe të lavdishme asokohe shkroi edhe populli i malësisë, përmes bijve të denjë të saj, të cilët, mbetën ndera dhe krenaria e krahinës dhe e mbarë trojeve etnike shqiptare.
Edhe në mesin e shekullit XX, po nga kjo kullë trimash në Malësi, do të dalin luftëtarë të tjerë, që do ti vënë gjoksin me trimëri e burrësi të pashoq ushtrive pushtuese fashiste italiane më 7 prill 1939 dhe kundër nazistëve gjermanë gjatë vitëve 1943-1944. Kështu Zef Marash Dashi Ivezaj, u dallua në luftrat e tij, kundër ushtrisë së fashistëve italianë e gjermanë, të cilët, ishin të armatosur mirë. Por lufta e shenjtë për liri ishte më e madhe dhe kuptimplote se aja që po bënin fashistët italianë dhe gjermanë në trojet shqiptare.

Prej Derës së Ivezajve, dolën nipat e Vuksa Gelës të Grudës, që i ka njohur dhe njeh edhe më mirë historia e popullit shqiptar, në të cilën përfshihen bajraktarët e vojvodët trima të shpatës dhe besës, bujarë dhe mipritës për mysafirët dhe miqtë. Ishin kohë të vështira për këtë derë të njohur në tërë Malësinë…
Mbasi Vuksa Gela, u internua në Turqi, mbi jetën e tij, për shumë kohë asnjë njeri nuk ka marrë vesht se çfarë ka ndodhur. Mbas një kohe të gjatë, familja e tij dhe Gruda, ia qesin hatrin apo të gjamës, kur populli i Grudës dhe i Malësisë ishte mbledhur në Pikalë, në rranxë të Sukës. Dhimbja ishte e madhe. Për të treguar dhimbjen, para njerëzve shfaqet një plak me rroba të grisura, që mezi mbahej në këmbë.