BALONI I SHPËRTHYER DHE KRETASI QË GËNJENTE

-- nga Veton Surroi

G.Soros, “Epoka e gabueshmërisë”, kriza e paralajmëruar financiare në SHBA, roli i zbehur i superfuqisë dhe teoria e shoqërisë së hapur

1.
Një bankë bankroton, tjetrën ndërhyn ta shpëtojë shteti institucionin e tretë financiar shteti e shpëton duke e blerë. Argjentina e Tajlanda të viteve shtatëdhjetë e tetëdhjetë? Jo, dhe ky lajm ende dridh tregjet dhe institucionet financiare gjithandej botës, po ndodhë në SHBA, vendin i cili në teorinë ekonomike pothuajse identifikohet gjithkund si vendi ku qeveria duhet të ndërhyjë sa më pak. Ndërsa shkruhen këto rreshta, shteti, i cili në teorinë ekonomike njihet si anti-ndërhyrësi, po përpiqet të sajojë një paketë prej 700 miliardë dollarësh në dispozicion të Thesarit, për të intervenuar kudo dhe pa pyetur, në tregjet financiare.

Krizë globale? Emërtim i madh për një telashe kalimtare? Vlerësim i larguar nga realiteti? Këtë dilemë u përpoq ta prezantojë shumë vite para se të lindte Krishti filozofi kretas, Epimenides, i cili tha se kretasit gjithmonë gënjejnë. Po të ishte kështu, konstatimi do të ishte i vërtetë. Por, nëse një filozof kretas mund ta bënte një konstatim të vërtetë, atëherë kretasit nuk gënjenin gjithherë; prandaj konstatimi i Epimenides nuk ishte i vërtetë.

Çfarë është lidhja mes krizës së tregjeve financiare sot në SHBA dhe paradokseve në trajtimin e të së vërtetës? Lidhjen mes tregjeve, definimit të së vërtetës, dallimin mes mendimit dogmatik dhe atij kritik krizën e SHBA-ve atë globale e shumë më tepër, përpiqet ta definojë George Soros, në librin “Epoka e gabueshmërisë” (Weidenfeld & Nicholson, Londër 2006), që shpjegon në përmbyllje besimin e tij teorik, të cilin e ka zbatuar si në biznes, ashtu edhe në filantropi, për t’u bërë “burrështetasi pa shtet”. Një elaborim i plotë teorik i njeriut që si i persekutuar nga nazizmi dhe komunizmi, shkon për studime në Londër, ka fatin të ketë mentor filozofin Karl Popper, inspirohet nga filozofia e tij për “Shoqëri të hapur” dhe kalon tërë një jetë, duke menduar dhe vepruar në atë drejtim.

Rrugës do të ketë ndërhyrjen e vet filozofike, ndonëse edhe atë të çuditshme, sikur jeta. Në vitin 1963, ndërsa punonte në bursë, në Nju Jork, do të shkruajë një postulat filozofik me modelet e shoqërive të hapura dhe atyre të mbyllura me titull “Pesha e vetëdijes”, do t’ia dërgojë profesorit të vet Popper, do të marrë rekomandime për punë të mëtutjeshme në dorëshkrim, do të kthehet në Nju Jork dhe do të zhytet gjithnjë e më thellë në abstraksione. “Vendosa ta lë këtë punë dhe të dedikohem drejt fitimit të parasë”, shpjegon ai pauzën 40-vjeçare mes dorëshkrimit origjinal dhe atij që u prezantua para dy vjetësh, produkt i një mendje të ndritur abstrakte dhe i një gjenialiteti financiar, bashkuar me një pasion për të zbatuar idetë në praktikë, e paguar për to nga kapitali i madh i akumuluar.

2.
Ajo që po ndodhë sot në tregjet financiare të SHBA-ve u paralajmërua në libër. Sorosi që më herët kishte zhvilluar teorinë e tij “boom-bust” (rritje-pëlcitje) të ekonomisë në kapitalizëm, me të cilën tregjet definohen si vetëngritëse dhe vetëshkatërruese, për dallim prej teorisë konservatore se tregu synon ekuilibrin. Sipas Sorosit, shkruar para dy vjetësh, në SHBA po shënohet një “balon” ngritjeje artificiale në ndërtimtari, i cili është fryt i spekulimit financiar, gjegjësisht të kamatave të ulëta që kanë shtyrë në blerje të shtëpive jashtë nevojave të konsumit. Duke e ngritur artificialisht konsumin, efekti i këtyre kamatave të ulëta ka qenë edhe ngritja e çmimeve të shtëpive. Pëlcitja e kësaj balone, paralajmëronte Sorosi, do të bëhet kur shpërputhja mes rritjes dyshifrore të çmimeve të shtëpive dhe kamatave njëshifrore do të bëjë që kreditë të mos fillojnë të kthehen, dhe të tërheqin zinxhirin e kredive spekulative poshtë. Me të, në këtë zinxhir, po tërhiqen kompanitë e mëdha të sigurimeve, që kanë qenë garantues për shtëpitë kredituese.

Kjo dhe ndodhi. Në fakt, për Sorosin, nuk ishte gjë e re. Në vitet shtatëdhjetë, kur e kishte zhvilluar këtë teori, ai kishte nxjerrë përfitime në praktikë. Kishte parë se si me investime të fokusuara, nxitet aktiviteti ekonomik m’u në fushën e ndërtimeve, se si tregu, duke parë aktivitetin ekonomik e nxit edhe më, duke pritur profit më të madh dhe se si kur fillon rënia nxjerr përfitim ai që shet i pari. (Shumë vite më vonë në formë primitive e me Suden e Vefën si institucione bazike financiare në vend të Wall Street-it, edhe Shqipëria do ta përjetonte efektin “boom-bust”).

Problemi tash, thotë ai, është se rritja ekonomike botërore është mbështetur mbi “balonën” amerikane. Për më tepër, kjo balonë është e mbështetur në një marrëdhënie intensive të huamarrësit SHBA-ve dhe huadhënësit kapitalit të shumtën shtetëror, arab e kinez, marrëdhënie kjo e cila financon konsumerizmin amerikan. Dhe ky konsumerizëm, prirja shoqërore për konsum në Amerikë, ka krijuar gjendje të re një balonë politike, e cila po ashtu shpërtheu. Sipas Sorosit shoqëria amerikane është duke e humbur apo e ka humbur kapacitetin e vet për mendim kritik, siç u pa me përkrahjen për Presidentin Bush në luftën në Irak, të mbështetur mbi arsye false të shkatërrimit të armëve masovike. Që të dyja, edhe ajo ekonomike edhe ajo politike, rrjedhin prej konceptit të njëjtë : fryrjes artificiale të kërkesës, ikjes nga ekuilibri.

Dhe, pasojat janë katastrofike, paralajmëron Sorosi. Në sfidat e shekullit XXI, me krizën globale të energjisë (kërkesa për naftë është shumëfish më e madhe se ç’janë zbulimet e rezervave të reja), me krizën që rrjedh nga proliferimi i armëve bërthamore (Irani si kandidat potencial për bombë, shkakton që tani paralajmërime për luftën e re në Gji), me çrregullimin e plotë të marrëdhënieve në Lindje të Mesme dhe shndërrimit të Islamit politik në një ideologji... me një sërë krizash që janë në botë roli i Amerikës është ai i një shoqërie “feel-good”, thotë Sorosi. I një shoqërie, e cila merret me veten, duke mënjanuar rolin historik si forcë prijëse globale. E ky është një shtet, pa të cilin nuk bën në marrëdhëniet ndërkombëtare, qoftë në ato politike si superfuqi ushtarako-politike, qoftë në ato ekonomike, ku ky shtet ka veton në Bankë Botërore dhe Fond Monetar Ndërkombëtar.

3.
Pse ka ardhur Amerika në këtë gjendje? Sorosi i kthehet postulatit bazik të tij teorik. Shoqëritë e hapura, pra demokracitë, bazohen në njohurinë se të kuptuarit njerëzor është jo i plotë, jo perfekt, pra me mundësi gabimi. Si të këtilla, shtrojnë gjithnjë pyetje rreth të së vërtetës. Shoqëritë e mbyllura, autokracitë dhe diktaturat, mbështeten në një të vërtetë, të parevokueshme, një të vërtetë, e cila nuk vihet në diskutim e në pyetje.

Kësaj ndarjeje, të cilën e mësoi prej Popperit, Sorosi i shtoi edhe një gjendje të ndërmjetme, atë të nevojës së përhershme të shoqërive të hapura që të shtrojnë pyetje rreth të së vërtetës, që të mbrojnë natyrën e hapur të shoqërisë, meqë kjo nuk është një gjendje inerte.

Kjo është ajo që nuk ka bërë shoqëria amerikane, e cila prej periudhës së Reganit ka hyrë në një gjendje “feel-good”, të mbështetur në rritjen e kërkesës për konsum dhe duke nxitur me këtë, mes tjerash, edhe kapacitetet e reja prodhuese në Lindjen e largët (me Kinën si prijës), por edhe nevojën e huamarrjes për të financuar një gjendje të këtillë kolektive. Një shoqëri e tij, sipas tij, gëlltiti një të pavërtetë (se lufta në Irak bëhet për të zënë armët për shkatërrim në masë) dhe një projekt ideologjik të quajtur “Luftë kundër terrorit”. Meqë “terrori” është abstraksion, dhe meqë abstraksioni nuk është shënjestër ushtarake, lufta kundër terrorit u prezantua si një e vërtetë e re e padiskutueshme, një e vërtetë, e cila cungon demokracinë amerikane.

Një shtet i ndërtuar prej Iluminizmit (“të vërtetës së vetëkuptueshme”, siç shkruhet në aktet themeltare të shtetit amerikan) tash shënon fundin e kësaj epoke, dhe hyrjen në atë, siç e thotë edhe titulli i librit të Gabueshmërisë. Dalja prej kësaj gjendjeje, thotë ai, është e vështirë, edhe me zgjedhjet e ardhshme presidenciale. Dhe për dalje, Sorosi i rekomandon presidentit të ardhshëm që të lidhet me Bashkimin Evropian (të ndërtuar sipas modelit Popperian të bindjes për joperfeksion, prandaj edhe hap pas hapi), shoqërinë civile globale (për çështjet fundamentale siç janë ngrohja globale) dhe komunitetin e demokracive (shtetet demokratike që do të bënin një bllok votues në OKB). Por, njëkohësisht, rekomandon ndryshim radikal të shoqërisë amerikane, daljes së saj prej gjendjes “feel-good”, në atë të vlerave të shoqërisë së hapur.